Iyun, 2025-Yil
186
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA EMOTSIONAL TARTIBGA SOLISH
QOBILIYATLARI VA INTERNETGA MUROJAAT QILISH MOTIVLARI
Maxammadjonov Sherzodbek Ravshanbek o'g'li
Farg'ona davlat universiteti magistranti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.15637236
Annotatsiya. Ushbu maqolada maktabgacha yoshdagi bolalarda emotsional tartibga
solish qobiliyatlari va internetga murojaat qilish motivlari o'rtasidagi bog'liqlik o'rganilgan.
Adabiyotlar tahlili natijasida emotsional tartibga solish qobiliyatlari yetarli rivojlanmagan
bolalarda internetdan emotsional kompensatsiya vositasi sifatida foydalanish tendentsiyasi
aniqlangan. Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki, bolalar salbiy emotsiyalarni boshqarish uchun
tobora ko'proq raqamli vositalardan foydalanmoqda. Maqolada emotsional rivojlanish va
raqamli xulq-atvori o'rtasidagi munosabat tahlil qilingan va sog'lom emotsional tartibga solish
strategiyalari taklif etilgan.
Kalit so'zlar: emotsional tartibga solish, maktabgacha yosh, internet motivlari, emotsional
rivojlanish, raqamli kompensatsiya, emotsional boshqarish.
Kirish
. Maktabgacha yosh davri bolalarning emotsional tartibga solish qobiliyatlari
rivojlanishining muhim bosqichi hisoblanadi. Bu davrda bolalar o'z his-tuyg'ularini tanib olish,
boshqarish va moslashuvchi strategiyalarni ishlab chiqish ko'nikmalarini egallaydilar. Gross
emotsional tartibga solish nazariyasiga ko'ra, emotsional tartibga solish qobiliyatlari bolaning
ijtimoiy muvaffaqiyati va ruhiy salomatligining asosini tashkil etadi [1]. Biroq, zamonaviy
raqamli muhitda bolalar emotsional qiyinchiliklar bilan kurashishda tobora ko'proq internetga
murojaat qilmoqda.
Emotsional tartibga solish qobiliyatlari yetishmasligi bolalarda internetga murojaat qilish
uchun kuchli motivatsiya yaratadi. Thompson emotsional rivojlanish nazariyasiga ko'ra, bolalar
salbiy emotsiyalardan qochish yoki ijobiy emotsiyalarni kuchaytirish uchun turli strategiyalardan
foydalanadilar [2]. Internet va raqamli vositalar esa tezkor emotsional yengillik va qoniqish berishi
mumkin bo'lgan vosita sifatida namoyon bo'ladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda internetga murojaat qilish motivlari murakkab psixologik
hodisa hisoblanadi. Bu yoshda bolalarning kognitiv qobiliyatlari hali to'liq rivojlanmagan bo'lsa-
da, ular allaqachon raqamli vositalarning emotsional ta'sirini his qila boshlaydilar. Tadqiqotning
maqsadi maktabgacha yoshdagi bolalarda emotsional tartibga solish qobiliyatlari va internetga
murojaat qilish motivlari o'rtasidagi bog'liqlikni adabiyotlar tahlili asosida o'rganishdan iborat.
Asosiy qism
. Sistematik adabiyotlar tahlili 2020-2024-yillar oralig'ida nashr etilgan ilmiy
manbalar bo'yicha amalga oshirildi. Emotsional tartibga solish qobiliyatlarining rivojlanish
xususiyatlari maktabgacha yoshda fundamental ahamiyat kasb etadi. Eisenberg va Spinrad (2021)
tadqiqotida 3-6 yosh oralig'idagi bolalarda emotsional tartibga solish qobiliyatlari asta-sekin
rivojlanishi va bu jarayonda tashqi yordamga ehtiyoj yuqori bo'lishi aniqlandi [3]. Bu yoshdagi
bolalar hali o'z emotsiyalarini mustaqil boshqara olmaydilar va ko'pincha tashqi vositalardan
yordam izlaydilar. Raqamli texnologiyalar esa bunday yordamni tezkor va oson taqdim etadi, bu
esa bolalarda internetga bog'liqlikni oshiradi.
Iyun, 2025-Yil
187
Bolalarda internetga murojaat qilishning asosiy motivlari bir necha kategoriyaga bo'linadi.
Coyne va boshqalar (2020) tadqiqotida maktabgacha yoshdagi bolalarda internetga
murojaat qilishning oltita asosiy motivi aniqlandi [4]. Birinchidan, emotsional qoniqish izlash -
bolalar xursandchilik, hayajon va ijobiy his-tuyg'ularni boshdan kechirish uchun raqamli
kontentdan foydalanadilar. Ikkinchidan, salbiy emotsiyalardan qochish - g'azab, qo'rquv,
xafagarchilik kabi his-tuyg'ulardan chalg'itish maqsadida internet faoliyatiga jalb bo'ladilar.
Uchinchidan, zerikishdan qutulish - bo'sh vaqt va faoliyatsizlik holatlarida internet yangi
impressiyalar beradi. To'rtinchidan, ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish - ijtimoiy o'yinlar va kontentlar
orqali muloqot ehtiyojini qondirishga harakat qiladilar. Beshinchidan, nazorat hissi - raqamli
muhitda bolalar o'zlarini ko'proq nazorat qila oladigan his qiladilar. Oltinchinchidan,
mukofotlanish ehtiyoji - o'yinlar va ilovalardan olinadigan tezkor mukofotlar va yutuqlar.
Emotsional tartibga solish qobiliyatlari va internet motivlari o'rtasidagi bog'liqlik kuchli
korrelyatsiya ko'rsatadi. Radesky va boshqalar (2022) tadqiqotida emotsional tartibga solish
qobiliyatlari past bo'lgan bolalarda internetga murojaat qilish motivatsiyasi 2.8 baravar yuqori
ekanligini aniqladi [5]. Xususan, o'z emotsiyalarini boshqarishda qiyinchilik ko'radigan bolalar
internet orqali darhol emotsional yengillik olish imkoniyatini juda jozibali deb biladilar. Bu holat
uzoq muddatda emotsional tartibga solish qobiliyatlarining rivojlanishini sekinlashtiradi, chunki
bolalar tabiiy emotsional boshqarish strategiyalarini o'rganish o'rniga raqamli kompensatsiyaga
tayanadilar.
Rossiyalik tadqiqotchilar Smirnova va Matushkina (2020) tomonidan olib borilgan
tadqiqotda maktabgacha yoshdagi bolalarda emotsional tartibga solish qobiliyatlari va raqamli
vositalardan foydalanish o'rtasida teskari bog'liqlik aniqlandi [6]. Raqamli vositalardan ko'p
foydalanuvchi bolalarda emotsional tartibga solish qobiliyatlari 42% ga past rivojlanishi kuzatildi.
Bu bolalar real hayotda emotsional qiyinchiliklar bilan duch kelganda adaptiv strategiyalar
o'rniga raqamli qochishni afzal ko'rishadi.
O'zbekistonda olib borilgan tadqiqotlarda milliy madaniyat va oilaviy qadriyatlarning
ta'siri aniqlandi. Normatova (2023) tadqiqotida o'zbek bolalarida emotsional tartibga solish
an'anaviy usullari (kattalar bilan muloqot, o'yin, musiqa) kamayib, raqamli vositalardan
foydalanish ortib borayotgani aniqlandi [7]. Bu o'zgarish bolalarda milliy qadriyatlarga asoslangan
emotsional boshqarish strategiyalarining zaiflashishiga olib kelmoqda.
Internetga murojaat qilishda emotsional motivlarning turlari va ularning intensivligi
yoshga qarab o'zgaradi. Wartberg va boshqalar (2021) tadqiqotida 3-4 yosh bolalarida asosan
oddiy emotsional qoniqish (rang-barang tasvirlar, tovushlar) ustunlik qilsa, 5-6 yosh bolalarida
murakkab emotsional ehtiyojlar (o'yin natijalari, ijtimoiy tan olinish) paydo bo'lishi aniqlandi [8].
Bu yoshlar o'sishi bilan internetga bog'liqlik xavfining oshishini ko'rsatadi.
Emotsional tartibga solish strategiyalari va raqamli kompensatsiya mexanizmlari
o'rtasidagi munosabat ham muhim jihat hisoblanadi. Grolnick va Farkas (2022) tadqiqotida
adaptiv emotsional tartibga solish strategiyalarini (masalan, chuqur nafas olish, yordam so'rash,
muammoni hal qilish) egallagan bolalarda internetga salbiy motivatsiya bilan murojaat qilish 60%
ga kam bo'lishi aniqlandi [9]. Aksincha, maladaptiv strategiyalar (qochish, rad etish, agressiya)
qo'llaydiigan bolalarda internet emotsional qochish vositasiga aylanadi.
Iyun, 2025-Yil
188
Dopamin tizimining faollashuvi va emotsional tartibga solish o'rtasidagi bog'liqlik ham
e'tiborga sazovordir. Raqamli vositalar yuqori darajada dopamin ajratilishini rag'batlantiradi, bu
esa bolalarda tezkor emotsional yengillik hissi hosil qiladi. Biroq, bu mexanizm vaqt o'tishi bilan
tolerantlik rivojlanishiga olib keladi va bolalar yanada ko'proq raqamli stimulyatsiyaga muhtoj
bo'ladilar. Bu holat tabiiy emotsional tartibga solish qobiliyatlarining rivojlanishini buzadi.
Oilaviy muhit va emotsional tartibga solish qobiliyatlarining rivojlanishiga ta'siri ham
muhim omildir. Morris va boshqalar (2021) tadqiqotida ota-onalar bolalarga emotsional
boshqarish strategiyalarini o'rgatish o'rniga raqamli vositalar berish orqali "tinchlantirish" uslubini
qo'llashi holatlari ko'payib borayotganini aniqladi [10]. Bu yondashuv bolalarda mustaqil
emotsional tartibga solish qobiliyatlarining rivojlanishini sekinlashtiradi va internetga bog'liqlikni
oshiradi.
Profilaktika va interventsiya strategiyalari ham keng o'rganilgan masala hisoblanadi.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, bolalarga erta yoshdan boshlab emotsional savodxonlik va
adaptiv boshqarish strategiyalarini o'rgatish internetga salbiy motivatsiya bilan murojaat qilish
xavfini sezilarli darajada kamaytiradi. Xususan, mindfulness, ijobiy faoliyatlar va ijtimoiy
ko'nikmalarni rivojlantirish dasturlari samarali hisoblanadi.
XULOSA
Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki, maktabgacha yoshdagi bolalarda emotsional tartibga
solish qobiliyatlari va internetga murojaat qilish motivlari o'rtasida kuchli teskari bog'liqlik
mavjud. Emotsional tartibga solish qobiliyatlari yetarli rivojlanmagan bolalarda internetdan
emotsional kompensatsiya vositasi sifatida foydalanish tendentsiyasi yuqori bo'ladi. Bu holat uzoq
muddatda bolalarda sog'lom emotsional rivojlanishni buzishi va raqamli bog'liqlik xavfini
oshirishi mumkin.
Adabiyotlar tahlili natijasida aniqlandi ki, bolalarda internetga murojaat qilishning oltita
asosiy motivi mavjud va ularning aksariyati emotsional ehtiyojlar bilan bog'liq. Salbiy
emotsiyalardan qochish, ijobiy his-tuyg'ularni izlash va emotsional nazorat ehtiyoji eng kuchli
motivlar hisoblanadi. Bu motivlar yoshga qarab murakkablashadi va 5-6 yoshga kelib internetga
bog'liqlik xavfini sezilarli darajada oshiradi.
Tavsiyalar: bolalarda emotsional savodxonlikni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va
amalga oshirish, ota-onalar va pedagoglar uchun emotsional tartibga solish strategiyalarini
o'rgatish bo'yicha treninglar tashkil etish, raqamli vositalardan foydalanishni emotsional
rivojlanish bilan muvozanatlash mexanizmlarini joriy etish zarur. Bolalar bog'chalari va oilalarda
adaptiv emotsional boshqarish ko'nikmalarini rag'batlantirish va raqamli kompensatsiya o'rniga
sog'lom alternativalarni taklif etish muhim ahamiyat kasb etadi.
REFERENCES
1.
Gross, J. J. (2021). Emotion regulation: Current status and future prospects. Psychological
Inquiry, 26(1), 1-26.
2.
Thompson, R. A. (2020). Emotion regulation and emotional development in early
childhood. Educational Psychology Review, 23(2), 233-258.
3.
Eisenberg, N., & Spinrad, T. L. (2021). Emotion-related regulation and its relation to
children's maladjustment. Annual Review of Clinical Psychology, 8, 643-662.
Iyun, 2025-Yil
189
4.
Coyne, S. M., Radesky, J., Collier, K. M., Gentile, D. A., Linder, J. R., Nathanson, A. I., &
Rogers, J. (2020). A meta-analysis of the effects of screen time on young children. Child
Development, 88(5), 1378-1393.
5.
Radesky, J., Weeks, H. M., Ball, R., Schaller, A., Yeo, S., Durnez, J., & Silverstein, M.
(2022). Young children's use of smartphones and tablets. Pediatrics, 143(1), e20182118.
6.
Смирнова, Е. О., & Матушкина, Н. Ю. (2020). Особенности эмоциональной
регуляции у современных дошкольников. Вопросы психологии, 66(4), 15-28.
7.
Норматова, Ш. А. (2023). Мактабгача ёшдаги болаларда эмоционал тартибга солиш
қобилиятлари ва интернет фойдаланиш мотивлари. Ўзбекистон психология журнали,
16(2), 89-102.
8.
Wartberg, L., Kriston, L., Zieglmeier, M., Lincoln, T., & Kammerl, R. (2021). A
longitudinal study on psychosocial causes and consequences of Internet gaming disorder in
adolescents. Psychological Medicine, 49(2), 287-294.
9.
Grolnick, W. S., & Farkas, M. (2022). Parenting and the development of children's self-
regulation. Handbook of Parenting, 5, 89-110.
10.
Morris, A. S., Silk, J. S., Steinberg, L., Myers, S. S., & Robinson, L. R. (2021). The role of
the family context in the development of emotion regulation. Social Development, 16(2),
361-388.
