115
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
QARAQALPAQSTAN SHARAYATÍNDA JAŃA SHÓP DENELI
DEKORATIV ÓSIMLIKLERDI INTRODUKCIYA ETIW
Uteniyazov A. Tajimuratova Sh. Eshmuratov R.A.
Ajiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı
Ósimlikler ıntrodukcıyası-ámelyatta paydalanatuǵın ósimlikler resursların
bayıtıw usıllarınan biri bolıp biologiya pánleriniń jetiskenliklerinen kompleks
paydalanıwdı talap qıladı.
Ósimlikler introdukciyası eksperimental botanika hám ósimliklerdiń
ekologik fiziologiyası menen úzliksiz baylanıslı, sebebi bul pánlerdiń
jetiskenlikleri introdukciya qılınǵan ósimliklerdi jańa ózgergen ortalıq
sharayatlarına maslastırıwda úlken áhmiyetke iye.
Introdukciya aldın jergilikli teretoriyalarda ushıramaǵan ósimlik túrleri yaki
sortların alıp kelip jetilistiriw (latınsha-indtroduction-kirisiw) bolıp esaplanadı.
Házirgi kúnde insan salamatlıǵına qáwip salıwshı kesellik túrleriniń artıp
barıwı ósimlik shiyki ónimleri tiykarında alınatuǵın tábiyiy preparatlarǵa bolǵan
mútájliktiń jıldan-jılǵa artıwına alıp kelip qımbat baha dárilik ósimliklerdiń
biologik hár túrliligin saqlaw hám dárilik ósimliklerdi introduksiya qılıw
processlerin jetilistiriwge úlken itibar qaratılmaqta. Ásirese kópshilik dárilik
ósimlikler ónimleri jetispewshiligi perspektiv dárilik ósimlik túrlerin tańlaw hám
olardı jetilistiriwdiń mas agrotexnik jumısların islep shıǵıwdı talap etpekte.
Respublikamız suwǵarılatuǵın jerlerdiń túrli dárejede shorlanǵanlıǵın,
qurǵaqshılıq hám shólleniw protsessiniń kúsheyip baratırǵan dáwirinde jańa hám
perspektivalı ósimliklerdi izlep tabıw, olardıń biologiyalıq, fiziologiyalıq hám
116
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
bioximiyalıq ózgesheliklerin úyreniw, arnawlı topıraq - klimat sharayatlarına
kónliktiriw hám olardan únemli paydalanıwdı jolǵa qoyıwdı talap etpekte.
Qaraqalpaqstan sharayatında perspektivalı dárilik ósimliklerdiń bioekologik
qásiyetlerin anıqlaw introdukciyasın ámelge asırıw hám jetilistiriwdiń agrotexnik
jumısların islep shıǵıw úlken áhmiyetke iye ekenligin kórsetedi.
Ósimlikler introdukciyasınıń dáslepki basqıshlarında olardıń ósiwi hám
rawajlanıwı, olarda keship atırǵan morfologiyalıq, fiziologiyalıq processler,
repraduktiv biologiyasına baylanıslı fundamental izertlewler hámde jańa ortalıq
shárayatlarına iykemlesiw múmkinshiliklerin úyreniw boyınsha izleniwlerge úlken
itibar qaratıladı. Introdukciyanıń keyingi basqıshlarında seleksion-genetik
izertlewler tuqımshılıq hám perspektiv ósimliklerdi ajıratıp alıp olardı massalıq
túrde jetilistiriw hám de biomassasın qayta islep shıǵıw máselesi sheshiledi.
Introdukciya etilgen ósimliklerdiń jańa sharayatqa qanday dárejede
iykemeskenligi eń aldın olardıń ósiwi hám rawajlawında keyin ala gúllewi hám
tuqım beriwinde kórinedi.
Biz óz izertlewlerimizde Qaraqalpaqstan sharayatında Sarıgúller tuqımlasına
tiyisli jańa introducent ósimlikler
Gaillardia aristata
Pursh hám
Coreopsis
lanceolata
L. ósiwi hám rawajlanıwınıń máwsimlik ózgerislerin úyrendik.
Gaillardia aristata
Qubla hám Arqa Amerikanıń jabayı tábiyatında ósedi.
Gaillardia tuwısı wákilleri qurǵaqshılıqqa shıdamlı bir hám kóp jıllıq shóp
deneli ósimlikler bolıp, XVIII ásirde jasaǵan fransuz botanigi Gailyar de
Charentonus atı menen atalǵan.
Gaillardianıń bálentligi 30 dan 75 sm ge deyin jetedi, onıń paqalı tegis
túkli tıǵız tómengi bólimi iyilgen. Japıraqları ápiwayı uzınshaq yamasa lanset
tárizli, sheti tilkemlengen, ádette túkler menen qaplanǵan, tómengi japıraqları
mutovka kórinisinde jaylasqan. Diametri 12 sm shekem bolǵan jalǵız gúl
baldaǵında tiykarınan qızıl, sarı hám qoyıw sarı gúllerden ibarat topgúl boladı.
117
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
Gaillardia tuqımları aprel ayı aqırında jaqtı jerde 15-20 C temperaturada
egiledi. Ósimlik tuqımlarınıń ónip shıǵıwı ushın optimal temperatura 15 C bolıp,
tuqımları egilgennen 14-20 kúnnen ónip shıǵadı. Jas nálshelerdi quyashtıń tikkeley
túsetuǵın tuwrı nurınan saqlaw kerek. Turaqlı orınlarǵa iyul-avgust aylarında
kóshiriledi. Ósimlik túpleriniń arası 25 sm bolǵanı maqsetke muwapıq.
Vegetaciyasınıń ekinshi jılında iyunnan suwıq túskenshe gúlleydi.
Coreopsis lanceolata
sulıw gúlleytuǵın bálentligi 90 sm ge shekem
bolǵan kóp jıllıq ósimlik. Paqalı tik shaqalanǵan japıraqları qarama – qarsı
bolıp, plastinkası bólingen yáki pincet tárizli ajıralǵan. Egiw aprel, may
aylarında ashıq jerge ámelge asırıladı.
Qolay shárayatta birinshi nálsheler 13-
15 kúnde payda boladı. Gúlleriniń diametri 6 sm. Iyuldan 60-70 kúnge shekem
gúlleydi. Gúllewden kiyin ósimlikler kesiledi, hám onıń suwıqqa shıdamlılıǵı
artadı.
Gúzde egiw jaqsı nátiyje beredi sebebi báhárde tuqımlar tez oyanadı,
ónip shıǵadı erte gúllewdi baslaydı. Gúzde egiw waqtında egiwden aldın
suwǵarılmaydı. Eger ósimlikti bir neshe jıl dawamında bir orında jetistiriw
rejelestirilgen bolsa jumsartıwdan kiyin topıraq quramalı mineral birikpeler
menen azıqlandırıladı.
Bul ósimliklerdi Qaraqalpaqstan topıraq sharayatına introdukciya qılıw,
olardıń bioekologiyasın hám fiziologiyasın úyreniw dawam ettirilip atır.
Keleshekte Respublikamızdıń klimat sharayatlarına jańa perspektivalı ósimlik
túrlerin maslastırıw arqalı ósimlikler genofontın bayıtıw hám keleshekte bul
ósimliklerden farmatsivtika sanaatında hámde qala hám awıllardı abadanlastırıwda
dekorativlik ósimlikler sıpatında ósirip paydalanıwdı maqset ettik.
Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi
1. Eshmuratov R.A. Túrli introdukciya sharoitlarida Stachys turkumi ayrim
turlarining bioekologik xususiyatlari b.f.n. diss. avtoreferati. Tash. 2012. 24 b.
118
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
2. Кононков П.Ф. Интродукция растений – важный резерв в решении
проблемы
продовольствия
и
кормопроизводства
//
Интродукция
нетрадиционных и редких сельскохозяйственных растений. Матер. конф. Т. 1.
Пенза, 1998. С. 25–28.
3. Сафарова Н. К. Биология и водный режим Hibiscus esculentus L. в
различных условиях интродукции. Автореф. дисс... канд...био наук. Таш 2010.
-240 с.
4. Biomorphological features of Stachys species (Lamiaceae) in the
conditions of introduction. International scientific journal «Internauka». № 5
(85)/2020, Pages: 7-15.
