Международная научно
-
практическая конференция
«ПЕРСПЕКТИВЫ КРОЛИКОВОДСТВА: ПРОБЛЕМЫ И РЕШЕНИЯ»
195
ЯЙЛОВЛАР ҲОСИЛДОРЛИГИНИ ОШИРУВЧИ ЯНГИ
ЎСИМЛИК ТУРЛАРИ
Эшматов Иззатило Янгибаевич
Чорвачилик ва паррандачилик илмий тадқиқот институти, Қўйчилик ва
эчкичилик бўлими бошлиғи,
қ
-
х.ф.н.
Аннотация.
Чўл ва тоғ шароитида А. сanescens ва A. undulata
ўсимликларининг хўжаликбоп хусуситялари: яшовчанлик, йиллик ўсиш
суратлари, шохланиш, хашак, уруғ ҳосилдорлиги кўрсаткичлари бўйича
истиқболли ўсимлик туралари ҳисобланади
.
Калит сўзлар:
яйлов, ўсимлик, ҳосилдорлик, хашак, уруғ
Мавзунинг долзарблиги
Республикамиз худудларининг 60
фоизини ташкил қилувчи чўл ва
ярим чўл минтақаси чорвачиликнинг муҳим соҳаларидан бўлган
қоракўлчилик, эчкичилик, туячиликни ривожлантириш учун қулай бўлган
барча шарт
-
шароитларга эга. Ҳозирги кунда Республикамиз қўйчилиги
ва
эчкичилиги яйловларининг 40
фоиздан ортиқ майдони инқирозга учраган,
яйловлар маҳсулдорлиги 20
-
25 фоизга камайган; Махмудов, 2002).
Шу боис, инқирозга учраган яйловларни ҳисобга
олиш муҳим аҳамият
касб этади
.
Ўсимлик турларини танлаш ва истиқболларини белгилаш
усулларини танлаш эса ўз навбатида яйловларнинг ўта ноқулай иқлим ва
тупроқ шароитларида ўсишга яхши мослашган, юқори ҳосилли, юқори
озуқавий хусусиятларга эга бўлган турларни излаб топиш, уларни
маданийлаштиришнинг агротехник тадбирларини ва уруғчилигининг
илмий асосларини ишлаб чиқиш
муҳим ҳисобланади
.
Ҳозирги
кунгача олиб борилган илмий ишларда тадқиқотлар манбаи
сифатида асосан маҳаллий флора намояндалари ҳисобга олинган.
Яйловлар
ҳисилдорлишини яхшилаш
соҳасидаги жаҳон тажрибаси
шундан
далолат
берадики,
арид
минтақаси
яйловларининг
маҳсулдорлигини оширишда шўрланиш, қурғоқчиликка ўта чидамли
бўлган Аtriplex туркумининг кўп йиллик турлари муҳим аҳамиятга эга
(Ковалев, Крылова, 1989). Жанубий
-
ғарбий Осиё арид минтақаси яйловлар
ҳосилдорлигини
оширишда
ўсимликлардан
Аtriplex
barclayanna,
A. sagittifolia
, A. Lentiformis, A. linearis, A. atacamensis, A. sp. “Camarones”,
A. repanda, A. undulata, A.nummularia, A.cinerea, A. vesicaria турлари
истиқболли деб топилган. Ўзбекистон табиий иқлим хилма хиллигида
Аtriplex туркумига мансуб турларнинг 14 хилини учратиш мумкин. Аммо бу
турларнинг деярли барчаси бир йиллик ўтчил ўсимликлар бўлиб,
яйловларни фитомелиорациялаш мақсадида маданийлаштиришга жалб
қилинмаган. Шу боис, Аtriplex туркумига мансуб истиқболли турларни,
Международная научно
-
практическая конференция
«ПЕРСПЕКТИВЫ КРОЛИКОВОДСТВА: ПРОБЛЕМЫ И РЕШЕНИЯ»
196
айниқса бута шаклидаги кўп йиллик хорижий турларини интродукцион
тадқиқотларга жалб қилиш муҳим назарий ва амалий аҳамиятга эга. Биз
ўтказамоқчи бўлган тадқиқотларда асосий мақсади
-
Ўзбекистоннинг
шўрланган ва гипсли чўл яйловлари маҳсулдолигини ошириш мақсадида
Аtriplex сanescens ва A. undulata (кўп йиллик бута шаклидаги олабута
турлари) иқлимлаштириш, уларни маданийлаштиришнинг дастлабки
агротехник тадбирларини ишлаб чиқиш, хўжаликбоп хусусиятларини
ўрганишдан иборат. Мазкур турларнинг уруғлари ICARDA ва ICBA халқаро
ташкилотлари ёрдамида Сурия ва Бирлашган Араб Амирлиги
мамлакатларидан олиб келинган ўсимлик турлари ҳисобланади.
Бейдеман (1960) услубида, ўсимликларнинг ўсиш, ривожланиш,
ҳосилдорлик кўрсаткичлари ўсимликшуносликда умумий қабул қилинган
услубларда, уруғларнинг экиш сифатлари Кулешов (1963) томонидан
тавсия этилган услубдан фойдаланиб ўрганилди. Олинган илмий
маълумотлар. В.А. Доспехов (1973) таклиф қилган услубларда вариацион
-
статистик таҳлил қилинди. А. сanescens ва A. undulata уруғлари дастлаб
Наманган вилояти худудига экилиб, ўсимликлар ҳаётининг 2
-
йилидаёқ
юқори сифатли уруғлар олишга эришилди. Наманган вилояти иқлим
шароитида етиштирилган уруғлар эса шувоқ
-
барра ўтли чўл ва тоғ
минтақасида жойлашган тажриба далаларида экилди.
Тадқиқот натижалари
А. сanescens ва A. undulata ўсимлигининг чўл иқлим шароитида синаш
натижалари шуни кўрсатадики, бу ўсимликларнинг вегетация даври
абориген турларникига нисбатан анча узоқлиги билан ажралиб турди.
Март ойининг иккинчи ўн кунлигидан бошлаб вегетация даврини
бошлайди. Гуллаши июл ойида, уруғларининг пишиб етилиши эса октябр
ойининг охиридан декабр ойигача давом этиб, турли йилларда уларнинг
вегетация даври 280
-
310 кундан иборатлиги аниқланди.
Уларнинг биологик хусусиятларининг шимол томонга йўналиши
бўйича кенгайтирилиши натижаси бўлиб, кеч куз ва қиш мавсумларида
қўйларини витаминларга бой кўк масса билан таъминлаш имконини беради.
Чўл ва тоғ шароитида А. сanescens ва A. undulata ўсимликларининг
хўжаликбоп хусуситялари кўрсаткичлари қуйидаги
1 жадвалда келтирилади
.
1-
жадвал
А. сanescens ва A. undulata ўсимликлари хўжаликбоп хусуситялари
( чўл
ва тоғ ҳудудларда
, 2015
–
2020
йиллар)
Хўжаликбоп хусусиятлари
Кўрсаткичлари
А. сanescens
A. undulata
Ўсимликлар
ҳаётчанлиги
(ҳаётининг 3
-
йилида)
, %
85-92
80-90
Международная научно
-
практическая конференция
«ПЕРСПЕКТИВЫ КРОЛИКОВОДСТВА: ПРОБЛЕМЫ И РЕШЕНИЯ»
197
Новдаларнинг йиллик ўсиши, см
75,8-3,1
85
,3±18
Генератив новдалари сони, дона
55-62,6
75-57
Вегетация даври, кун
280-310
250-240
Таркибидаги протеин миқдори
, %
12-
15 (ривожланиш
фазалари бўйлаб)
19-17
Қуруқ
пичани ҳосилдорлиги, ц/га
15-17
18-23
Уруғ ҳосилдорлиги, г
250-350
150-410
Барглари
ўлчамлари, см: узунлиги
эни
5,3±0,4
0,3±0,01
4,7±0,3
2,4±0,4
1000 дона уруғлик массаси, г
6,59±0,27
3,6 ±0,19
Жадвал маълумотларидан кўриниб туринадики, чўл
ва тоғ ҳудудлари
иқлим шароитида А. сanescens ва A. undulata ўсимликлари яшовчанлик,
йиллик ўсиш суратлари, шохланиш, хашак, уруғ ҳосилдорлиги
кўрсаткичлари бўйича истиқболли ўсимлик туралари ҳисобланади. Агарда
,
табиий яйловлар ҳосилдорлиги ўртача гектаридан 2,5
-
3,6 ц
-
данлигини
ҳисобга олсак, бу ўсимликларни етиштириш яйлов ҳосилдорлигини кескин
ошириш имконини беради. Уларнинг узоқ вегетация даври яйловбоп
ўсимлик сифатида истиқболли ҳисобланади
.
Хулосалар:
1.
А. сanescens ва A. undulata ўсимликлари Чўл ва тоғ ҳудудлари иқлим
шароитида юқори сифатли уруғ ҳосил олиш учун улар қуйидаги
хусусиятларга эга бўлиши ҳамда, бу ўсимликларнинг хусусиятлари
мазкур
иқлим шароитида ўсишга яхши мослашганлигидан далолат беради.
2.
Шувоқ
-
эфемер ўтли Чўл
ва тоғ олди шароитига иқлимлаштирилган
А. сanescens ва A. undulata ўсимликларини сифат
кўрсаткичлари эътборни
қарпатиш
,
етиштириш, кузги
-
қишки мавсумларда фойдаланиладиган
яйловлар ҳосилдорлигини кескин оширади
.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1. Зеленский Г. Г. –
Козоводство 2
-
ое издание «Колос» М. 1981, С.182.
2. Каракулов А. Б. и др. –
О создании высокопродуктивной Таджикской
породы шерстных коз. В кн. Совершенствование племенных и
продуктивных качеств разводимых породживотных, птиц и пчел
Таджикистана. Душанбе 2004, С.3.
3. Кияткин П. Ф. –
Пути и методы выведения новой породы шерстных
коз. Т
. 1968,
С
.259.
4. INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
“APPLICATION AND DEVELOPMENT OF SMART TECHNOLOGIES IN
AGRICULTURE”MAY 30, 2024
5
. Косимов М. А. –
Козоводство. Душанбе 2005, С.69.
6
. Мельников. И. В., «Разведение и выращивание коз», Москва, 2012 г.
С.23.
7.
Чикалев А.У. Нормированное кормление коз. Ж. Кормление
сельскохозяйственных животных. М. 2006, № 9, С. 45
-48.
Международная научно
-
практическая конференция
«ПЕРСПЕКТИВЫ КРОЛИКОВОДСТВА: ПРОБЛЕМЫ И РЕШЕНИЯ»
198
8.
Эшматов И. –
Эчкиларнинг сермаҳсул гуруҳини яратиш
Т. Ж. “Зооветеринария” № 3. 2017, 33
-
34 б.
9.
Эшматов И.Я. ва бошқа. “Наслчилик корхоналарида наслли
маҳсулотни (материални) ишлаб чиқариш ва технологик жараёнларини
ташкил этиш бўйича йўриқнома”, Тошкент, 2016
.
10.
Эшматов И.Я. Сутдор эчкиларни асраш ва озиқлантириш бўйича
тавсиянома. Тошкент, 2017
11.
Юсупов С. и др. –
Козоводство: состояние и перспективы развития
Т. Ж.
“Зооветеринария” № 8. 2016, С. 30
-32.
