356
berishdir. Evakuatsiya rejalarini tuzish, xodimlar va talabalarni favqulodda vaziyatlarga
o‘rgatish, samarali muvofiqlashtirish bu jihatning asosiy elementlari hisoblanadi.
Maktabda xavfsizlikni ta'minlashga ijtimoiy-pedagogik yondashuv - bu masalaning nafaqat
texnik, balki ijtimoiy-pedagogik jihatlariga ham qaratilgan chora-tadbirlar majmuidir. Faqatgina
ushbu mexanizmlarning birligida o'quvchilarning to'liq xavfsizligini ta'minlash, ularning
rivojlanishi va o'rganishi uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish mumkin.
Xulosa.
Zamonaviy dunyoda maktab xavfsizligini ta'minlash ijtimoiy va pedagogik
jarayonlarni chuqur tushunishni talab qiladi. Ijtimoiy-pedagogik mexanizmlarni o'z ichiga olgan
kompleks yondashuv o'quvchilarning ta'lim olishi va rivojlanishi uchun xavfsiz va qo'llab-
quvvatlovchi muhitni yaratishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Aytish joizki, har bir o‘quvchi
o‘zini xavfsiz va qo‘llab-quvvatlanayotganini his qilishi uchun maktab xavfsizligini ta’minlash
bo‘yicha tadqiqotni davom ettirish va yangi usullarni ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1.
Doniyorova, Gulbahor. "O‘qituvchi obrazi pedagogik madaniyatning muhim tarmog ‘i
sifatida."
Talqin va tadqiqotlar
1.7 (2023).
2.
Abdumutalib o'g'li, Sodiqov Muhammadqodir. "Kiberxavfsizlik, sun'iy intellekt,
ma'lumotlarni himoya qilish."
O'zbekistonda fanlararo innovatsiyalar va ilmiy tadqiqotlar
jurnali
1.12 (2022): 1025-1032.
3.
Esbergenova, Biybiayim. "Kichik maktab yoshidagi bolalarning diqqatini shakllantirish
va rivojlantirish bo’yicha tavsiyalar."
Talqin va tadqiqotlar
1.7 (2023).
4.
Axmedova, Dilyora. "MTT tarbiyalanuvchilarida dialogic nutqni shakllantirish
omillari."
Talqin va tadqiqotlar
1.7 (2023).
TA'LIM SOHASIDAGI INNOVATSIYALAR VA INTELLEKTUAL MULKNI
HUQUQIY HIMOYA QILISH MASALALARI
Jo’raboyev Shavkatbek Tursunqulovich
Namangan davlat universiteti,
Yuridik fakulteti dotsent v.b.
Annotatsiya:
maqolada ta'lim sohasida innovatsiyalarni joriy etish va ularning intellektual
mulkni huquqiy himoya qilish bilan bog'liqligi ko'rib chiqiladi. Muallif ta'lim muhitidagi dolzarb
tendentsiyalarni tahlil qilib, o'quv jarayonini yaxshilash uchun zamonaviy texnologiyalar va
usullardan foydalanish zarurligini ta'kidlaydi.
Kalit so'zlar:
ta'lim sohasidagi innovatsiyalar, ta'lim muassasalarida intellektual mulkni
himoya qilish, intellektual mulkni huquqiy himoya qilish, ta'lim texnologiyalari
Kirish:
zamonaviy dunyo tez o'zgarib bormoqda va ta'lim texnologik innovatsiyalardan
chetda qololmaydi. Ta'lim jarayonlarida yangi texnologiyalardan foydalanish intellektual mulkni
huquqiy himoya qilishni ham talab qiladi. Ushbu maqolada ta'lim sohasidagi innovatsiyalar va
intellektual mulkni huquqiy himoya qilish zarurati o'rtasidagi bog'liqlik ko'rib chiqiladi. Ta'lim
sohasidagi innovatsiyalar o'quv jarayonlarini takomillashtirish va bilimlarni yanada samarali
o'zlashtirishni ta'minlashga qaratilgan keng ko'lamli texnologiyalar va usullarni qamrab oladi[1].
Virtual haqiqat, sun'iy intellekt, onlayn kurslar, gamifikatsiya va boshqa texnologiyalarni qo'llash
an'anaviy ta'lim modellarini o'zgartiradi. Ushbu o'zgarishlar intellektual mulk yaratuvchilari va
egalarining huquqlarini himoya qilish uchun tegishli huquqiy bazani talab qiladi.
Ta'limdagi intellektual mulk mualliflik huquqi, patentlar, savdo belgilari va ushbu sohadagi
ijodiy va innovatsion sa'y-harakatlarni himoya qilishni ta'minlaydigan boshqa huquq shakllarini
o'z ichiga oladi. O'qituvchilar, tadqiqotchilar, talabalar va ta'lim texnologiyalarini ishlab
chiquvchi kompaniyalar keyingi innovatsiyalarni rag'batlantirish uchun o'zlarining intellektual
huquqlarini himoya qilish zarurligiga duch kelishmoqda. Biroq, ta'lim sohasidagi
357
innovatsiyalarning o'sishi bilan yangi huquqiy muammolar paydo bo'ladi. Onlayn muhitda
intellektual mulk huquqlarini qanday qilib samarali himoya qilish, o'qituvchilar va talabalarning
yaratilgan tarkibga bo'lgan huquqlarini qanday ajratish va mualliflik huquqini global miqyosda
qanday amalga oshirish haqida savollar tegishli huquqiy mexanizmlarga e'tibor va rivojlanishni
talab qiladi[2]. Ta'lim sohasidagi innovatsiyalarni rivojlantirish va intellektual mulkni huquqiy
himoya qilishni ta'minlash bir-biriga mos kelishi kerak. Davlatlar, ta'lim muassasalari va huquqiy
organlar ta'lim sohasining dinamikasini qo'llab-quvvatlaydigan etarli huquqiy infratuzilmani
yaratish uchun hamkorlik qilishlari kerak.
Ta'lim sohasidagi yangiliklar taraqqiyotga yordam beradi, ammo intellektual mulkni
himoya qilishni ham talab qiladi. Ijodkorlikni rag'batlantirish va sheriklarning huquqlarini
himoya qilishni ta'minlash o'rtasidagi muvozanat ta'limning barqaror rivojlanishi uchun zarurdir.
Balansli huquqiy mexanizmlarni yaratish ta'limda innovatsiyalar va intellektual mulk
huquqlarining muvaffaqiyatli birga yashashini ta'minlashning asosiy elementi bo'ladi.
Zamonaviy ta'lim texnologik innovatsiyalar taqdim etadigan qiyinchiliklar va
imkoniyatlarga duch keladi. Ta'lim va innovatsiyalarning o'zaro ta'sirining asosiy
yo'nalishlaridan biri bu intellektual mulkni huquqiy himoya qilishdir. Ushbu mavzu yangi ta'lim
texnologiyalari va yondashuvlarini rivojlantirish nuqtai nazaridan tobora dolzarb bo'lib
bormoqda. Keling, ta'limdagi innovatsiyalar intellektual mulkka qanday ta'sir qilishini va
huquqiy asos bu o'zgarishlarga qanday mos kelishini ko'rib chiqaylik. Texnologik innovatsiyalar
ta'lim landshaftini o'zgartirib, o'quv jarayoni uchun yangi imkoniyatlar yaratadi[3]. Virtual
haqiqat, sun'iy intellekt, bulutli texnologiyalar va boshqa zamonaviy vositalar o'qituvchilar va
talabalarning o'rganish va o'zaro munosabatlarini o'zgartiradi. Elektron darsliklar, onlayn kurslar
va shaxsiylashtirilgan ta'lim platformalari materialni o'zlashtirishning yangi usullarini taqdim
etadi.
Biroq, ta'lim sohasidagi innovatsiyalar intellektual mulk bilan bog'liq bir qator
muammolarni keltirib chiqaradi. Masalan, raqamli o'quv materiallarini yaratish va ulardan
foydalanish mualliflarning huquqlari, litsenziyalash va tarkibni taqsimlash to'g'risida savollar
tug'diradi. Shu nuqtai nazardan, o'z mehnati va iste'dodini ta'lim resurslarini yaratishga
sarflaganlarning huquqlarini adolatli mukofotlash va himoya qilishni ta'minlaydigan qoidalar va
qonunlarni ishlab chiqish muhimdir.
Ta'limdagi intellektual mulk masalalari mualliflik huquqi, patentlar, tovar nomlari va
intellektual mulkka bo'lgan boshqa huquqlarni o'z ichiga oladi. Ushbu sohadagi qonunlar va
siyosatlar ta'lim muhitining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olishi va innovatsiyalarni
rag'batlantirishi, shu bilan birga adolatni saqlashi va barcha tomonlarning manfaatlarini himoya
qilishi kerak. Muhim jihatlardan biri ta'lim materiallari uchun aniq va moslashuvchan litsenziya
shartnomalarini ishlab chiqishdir. Ular o'qituvchilar, talabalar va kontent yaratuvchilarning
ehtiyojlarini hisobga olishlari, intellektual ishlarga muvozanatli kirish va mukofot berishlari
kerak.
Yana bir muhim jihat-patent va boshqa vositalar tizimi orqali ta'lim sohasidagi
innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlash va himoya qilish. Bunga ta'lim muassasalari uchun maxsus
qoidalar yaratish va ular bilan yangi ta'lim texnologiyalarini ishlab chiquvchi korxonalar o'rtasida
hamkorlikni rivojlantirish kiradi.
Xulosa.
Ta'lim sohasidagi innovatsiyalar o'quv jarayonida sezilarli yaxshilanishlarni va'da
qiladi, ammo intellektual mulk sohasida yangi qiyinchiliklar bilan birga keladi. Samarali huquqiy
mexanizmlar va siyosatlarni rivojlantirish yangi ta'lim texnologiyalarini barqaror va adolatli joriy
etishni ta'minlashning asosiy tarkibiy qismiga aylanmoqda. Faqat innovatsiyalar va intellektual
mulkni huquqiy himoya qilishga muvozanatli yondashuv doirasida zamonaviy ta'limni
rivojlantirish uchun qulay muhit yaratilishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1.
Xatamova A. Intellectual property rights protector international organizations //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 1174-1179.
358
2.
Behzodbek E., Alisher T. Intellektual mulkni himoya qilish: javobgarlikni
kamaytirishning eng yaxshi amaliyoti //Oriental Journal of Academic and Multidisciplinary
Research. – 2023. – Т. 1. – №. 3. – С. 322-325.
3.
Shamshetdinovich, Miratdiyin Najimov, and Sarvar Saidov Faxriddin o‘g‘li.
"Intellektual mulk huquqi va uni himoya qilish, undan foydalanish masalalari."
Siyosatshunoslik,
huquq va xalqaro munosabatlar jurnali
2.2 (2023): 84-87.
XX ASRNING 60-80-YILLARIDA O‘ZBEKISTONDA AMALGA OSHIRILGAN
KO‘CHIRISH JARAYONIDA YUZAGA KELGAN MUAMMOLARGA DOIR(Nurota
vohasi misolida)
Jumayev Jo‘rabek Boboqul o‘g‘li
JDPU tarix fakulteti o‘qituvchisi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Sovet hokimiyatining O‘zbekistonda amalga oshirgan
ko‘chirish jarayonida yuzaga kelgan muammolar muallif tomonidan Nurota vohasi misolida
yoritib berilgan.
Kalit so‘zlar:
paxtachilik, Sovet hukumati, Ko‘chirish Bosh boshqarmasi, sotsializm,
ko‘chirish siyosati, migrant, Samarqand viloyati, Nurota vohasi, Mirzacho‘l, kolxoz.
O‘zbekistonda Sovet hokimiyatining dastlabki yillaridanoq paxtachilikni jadal
rivojlantirishga alohida e’tibor qaratildi. Bu davrda respublikada paxtachilikning rivojlantirilishi
faqatgina iqtisodiy vazifa bo‘lib qolmay, siyosiy va mafkuraviy ahamiyat kasb etardi. Qayd etish
lozimki, Sovet davlati tashkil topgandan beri o‘tgan davr mobaynida ishlab chiqaruvchi
kuchlarni mamlakat bo‘ylab joylashtirish, ularni rivojlantirish masalalari yangi bo‘z yerlarni
o‘zlashtirish, yer osti qazilma boyliklarni ishga solish masalalari bilan bevosita bog‘liq holda
olib borildi.
Arxiv materiallaridan aniqlanishicha, ko‘chirib kelingan aholini joylashtirish ishlarini aniq
muddatlari hukumat organlari qarorlarida belgilab berilgan. Biroq Ko‘chirish Bosh boshqarmasi
tomonidan ishlab chiqilgan, ko‘chma xo‘jaliklarni ro‘yxatga olish va joylashtirish uchun
mo‘ljallangan hisobot shakllari o‘z vaqtida viloyat (oblast) ko‘chirish bo‘limiga taqdim
etilmagan. Buning oqibatida O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti Ko‘chirish Bosh
Boshqarmasiga rayon ijroiya qo‘mitalari ko‘chirilgan xo‘jaliklar faoliyati to‘g‘risida hisobot
berish bilan cheklangan [1]. Ko‘chirilgan aholini-migrantlarni rasmiylashtirish jarayonida yo‘l
qo‘yilgan xatoliklar ta’sirida yangi muammolar yuzaga kela boshlaydi. Jumladan, uy-joy bilan
o‘z vaqtida ta’minlash, kredit ajratish, imtiyozlardan foydalanish, soliqlardan ozod etish va
boshqa ko‘plab muammolar o‘z yechimini topmay qolmoqda edi.
Ta’kidlash lozimki, ko‘chirish jarayoni aholining moddiy manfaatdorligi va ularga
ko‘chirilgan joylardagi sharoit bilan bog‘liq bo‘lib, buning uchun O‘zbekiston SSRda
ko‘chirishni amalga oshirish ishlari uchun boshqa respublikalarga nisbatan ancha kam mablag‘
ajratilgan. O‘zbekiston Qishloq xo‘jaligi ministrligining Bosh ko‘chirish boshqarmasi
tomonidan 1954-yil rejasi bo‘yicha aholini ko‘chirish bilan bog‘liq tashkiliy ishlarni bajarish
uchun o‘rtacha hisobda har bir oilaga 2 rubldan ajratilgan. Qiyoslash uchun, boshqa ittifoqdosh
respublikalarda esa ushbu ko‘rsatkich 10 dan to 20 rublgacha bo‘lgan. Masalan, Qozog‘iston
SSRda har bir oilani ko‘chirish bilan bog‘liq xarajatlar 15 rublni, RSFSRda esa 19 rublni tashkil
qilgan [2].
Shu sababli O‘zbekiston SSRning barcha hududlari jumladan, Samarqand viloyatida ham
ko‘chirish ishlarini amalga oshirish boshqa respublikalarga nisbatan ancha qiyin kechgan.
O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti huzuridagi Bosh ko‘chirish boshqarmasining 1958-yilgi
Samarqand va Surxondaryo ko‘chirish bo‘limlari haqidagi ma’lumotida ko‘chirilgan aholiga
1958- yil 15-iyunda to‘langan avans haqida statistik ma’lumotlar ko‘rsatib o‘tilgan. Unda
ta’kidlanishicha, Samarqand viloyati hududi (bir rayondan boshqasi)ga ichki ko‘chirilganlar 58
ta oila 300 kishini, Mirzacho‘lga ko‘chirilganlar esa 396 ta oila 700 kishini tashkil etib, jami
1000 kishi ko‘chirilgan. Ushbu ko‘chirilganlarga moddiy yordam ko‘rsatilishida ham tafovut
