354
olib borilayotgan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy sohalarda olib borilayotgan islohotlar,
jamiyatning har tomonlama jadal va innovatsion rivojlantirish jarayonlarining takomiliga
o‘zining ijobiy ta’sirini ko‘rsatadi” [4].
Ma’naviy targ‘ibot ishlarini takomillashtirish maqsadida “Ichki ishlar organlarida ma’naviy-
ma’rifiy ishlarni tashkil etish konsepsiyasi” tasdiqlangan. Konsepsiyaga ko‘ra “Ichki ishlar
organlarida ma’naviy-ma’rifiy ishlar “Vatanga va xalqqa sadoqat bilan xizmat qilish - oliy
burchimiz!” konseptual g‘oyasi asosida tashkil etilishi, xodimlarning ongu tafakkuriga Vatan va
xalq manfaatlariga xizmat qilish sharafli va muqaddas burch ekanligini anglash, davlatimiz va
ichki ishlar organlarining timsollari bilan faxrlanib, qasamyodiga sodiq bo‘lish hamda kasbiy
burchini bajarishda qonuniylikka qat’iy rioya etish tuyg‘usini chuqur singdirish”[5], - asosiy
vazifalaridan biri sifatida belgilangan.
Yoshlarni zararli oqimlarga ergashib ketmasligi uchun ichki ishlar organlari yoshlar tashkilotlari
bilan hamkorlikda yoshlar o‘rtasida huquqbuzarlik profilaktikasini rivojlantirish muhim
hisoblanadi. Bunday jarayonlarni tahlil etishda yoshlar huquqbuzarligi geografiyasi, yoshlarning
toifalari bo‘yicha klassifikatsiyasi va ularning bandlik darajalari bo‘yicha toifalarga ajratish ham
muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning bilan birgalikda mazkur tizimlar o‘zaro hamkorlikda
yoshlar o‘rtasida huquqbuzarliklar darajasi va ko‘lamini aniqlab borish maqsadida turli
sotsiologik so‘rovlar ham o‘tkazib borish ahamiyatli jarayonlardan biri hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Mustaqillik: izohli ilmiy-ommabop lug‘at. T., "Sharq", 1998.-B.18.
2.
O‘zbekiston
Respublikasi
Ichki
ishlar
vazirligi
to‘g‘risida
Nizom. https://bviib.uz/uz/menu/vazifalar-funktsijalar
3.
Jumaev R. va boshqalar. Shaxs va jamiyat. –Toshkent, O‘qituvchi, 2005. –B. 126.
4.
Saitkasimov A. Huquqiy madaniyatni yuksaltirish demokratik huquqiy davlatni
rivojlantirish mezoni. //O‘zbekiston Respublikasi Konsitutsiyasi-davlat va jamiyat taraqqiyoti
manbai mavzusida Respublika ilmiy-amaliy anjumani to‘plami. Andijon, 2023. –B. 43-46.
5.
Ichki ishlar organlari va hamkor tashkilotlar memorandumi imzolandi. 19 Iyun 2021 yil.
https://qviib.uz/uz/news/ichki-ishlar-organlari-va-amkor-tashkilotlar-memorandumi-imzolandi.
IJTIMOIY VA PEDAGOGIK MEXANIZMLAR ORQALI MAKTAB
XAVFSIZLIGINI TA'MINLASHGA KOMPLEKS YONDASHUV
Jo’rayev Fozilbek Abdulxamid o’g’li
Namangan davlat universiteti tadqiqotchisi
Annotasiya:
Maqolada ijtimoiy-pedagogik mexanizmlarga asoslangan maktabda
xavfsizlikni ta'minlashning kompleks yondashuvi keltirilgan. Ishda asosiy e’tibor
o‘quvchilarning xavfsizligini ta’minlash, ular duch kelayotgan turli muammo va tahdidlarni
hisobga olgan holda zamonaviy yondashuvlar zarurligiga qaratilgan. Mualliflar xavfsiz va
qo'llab-quvvatlovchi ta'lim muhitini yaratishda ijtimoiy va pedagogik faoliyatning ahamiyatini
hisobga oladi. Maqolada maktab xavfsizligining joriy modellari tahlil qilinadi va asosiy
strategiyalar, jumladan, ijtimoiy qo'llab-quvvatlash dasturlari, profilaktika choralari, ota-onalar
va jamiyatning ishtiroki yoritilgan. Ta'lim muhitida xavfsizlikni ta'minlashga kompleks
yondashuvni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun maktab hamjamiyatining turli tuzilmalari
o'rtasidagi o'zaro hamkorlik zarurligi ta'kidlangan. Natijada, maqolada zamonaviy maktabda
xavfsiz ta'lim muhitini yaratish va saqlash bo'yicha amaliy tavsiyalar va strategiyalar taklif
etiladi.
Kalit so'zlar:
maktabda xavfsizlik, ijtimoiy-pedagogik mexanizmlar, kompleks
yondashuv, xavfsizlikni ta'minlash, maktab muhiti, zo'ravonlikning oldini olish, psixo-ijtimoiy
355
qo'llab-quvvatlash, tarbiyaviy ish, nizolarni boshqarish, ijtimoiy moslashish, deviant xatti-
harakatlarning oldini olish.
Kirish.
Zamonaviy jamiyatda maktab muhitida xavfsizlik masalalari tobora keskinlashib
bormoqda va samarali hal qilish uchun kompleks yondashuvni talab qiladi. Ayni paytda
maktabda xavfsizlikni ta’minlashda ijtimoiy-pedagogik mexanizmlarning ahamiyati tobora ortib
bormoqda. Ushbu maqolada integratsiyalashgan yondashuv nima uchun ustun ekanligi va
ijtimoiy-ta'lim mexanizmlari xavfsiz va qo'llab-quvvatlovchi ta'lim muhitini yaratishga qanday
hissa qo'shishi ko'rib chiqiladi[1]. Maktab xavfsizligini ta'minlash faqat jismoniy choralar bilan
cheklanib qolmaydi. CCTV va kirishni boshqarish tizimlari kabi xavfsizlik tizimlari muhim
bo'lsa-da, ular yechimning faqat bir qismidir. Kompleks yondashuv xavfsiz va qo'llab-
quvvatlovchi muhitni yaratishga qaratilgan keng ko'lamli chora-tadbirlarni o'z ichiga oladi.
Ijtimoiy-pedagogik mexanizmlar: xavfsizlik asoslari
Ijtimoiy va pedagogik mexanizmlar xavfsizlik va farovonlikka yordam beradigan maktab
muhitini yaratishda asosiy rol o'ynaydi. Ushbu mexanizmlarga quyidagilar kiradi:
1. Psixologik yordam:
Maktab psixologlari va maslahatchilari o'quvchilarga hissiy
qiyinchiliklarni engishda yordam berishadi, shuningdek, o'quvchilar o'rtasidagi nizolarni hal
qilishda yordam berishadi.
2. Oldini olish:
Xavfsizlik bo'yicha treninglar, shu jumladan evakuatsiya va
zo'ravonlikning oldini olish bo'yicha mashg'ulotlar o'tkazish o'quvchilar va maktab xodimlarini
turli vaziyatlarga tayyor bo'lishga yordam beradi.
3. Empatiya va tushunishni rivojlantirish:
hissiy qobiliyatlarni o'rgatish va boshqalarga
hurmat ko'rsatish talabalar o'rtasida o'zaro tushunish va qo'llab-quvvatlash muhitini yaratadi.
4. Ota-onalar ishtiroki:
ota-onalarning maktab hayotidagi faol ishtiroki qo'llab-quvvatlash
va xavfsizlik umumiy qadriyatlar bo'lgan jamiyatni yaratadi.
Integratsiyalashgan yondashuvning afzalliklari
Maktab xavfsizligiga yaxlit yondashuv ko'p foyda keltiradi. Birinchidan, bu maktab
xavfsizligini nafaqat jismoniy jihatlar, jumladan, ijtimoiy va hissiy jihatlar sifatida ko'rishga
imkon beradi. Ikkinchidan, bu yondashuv talabalar qo'rquv va stresssiz samarali o'rganishlari va
rivojlanishi mumkin bo'lgan muhitni yaratishga yordam beradi.
Ta’lim muassasalarida xavfsizlikni ta’minlash kompleks yechimlarni talab qiluvchi muhim
vazifadir[2]. Ushbu maqolada biz qanday qilib ijtimoiy-pedagogik yondashuv maktablarda
xavfsizlikni ta'minlashning samarali mexanizmiga aylanishi mumkinligini ko'rib chiqamiz.
Zamonaviy jamiyatda maktab xavfsizligi masalalari tobora dolzarb bo'lib bormoqda.
Bolalar va o‘smirlar ko‘p vaqtini ta’lim muassasalarida o‘tkazadilar, ularning xavfsizligini
ta’minlash ta’lim tizimining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylanadi[3]. Maktab xavfsizligiga
ijtimoiy-pedagogik yondashuv nafaqat texnik vositalar va tashkiliy chora-tadbirlardan
foydalanishni, balki o'qituvchilarning o'quvchilar bilan faol o'zaro munosabatini, ishonchli
muhitni yaratishni va xavfsiz xulq-atvor ko'nikmalarini rivojlantirishni ham o'z ichiga oladi.
Ijtimoiy-pedagogik chora-tadbirlar tizimi profilaktika tadbirlarini o'z ichiga olishi kerak.
Bularga xavfsizlik bo'yicha treninglar berish, xavfsizlik masalalari bo'yicha psixologlar bilan
suhbatlashish va talabalarni qo'llab-quvvatlash guruhlarini shakllantirish kiradi. Ijtimoiy-
pedagogik yondashuvning muhim elementi ota-onalar bilan o'zaro munosabatdir. Ota-onalar va
o'qituvchilar konferentsiyalari, konsultatsiyalar va o'quv tadbirlarini tashkil etish o'quvchilar
xavfsizligi uchun birlashgan frontni yaratishga yordam beradi. Bolalar va o'smirlarda hayotiy
ko'nikmalarni shakllantirishda o'qituvchilar asosiy rol o'ynaydi. Bu nafaqat talabalarga o'quv
materiallarini o'rgatish, balki ijtimoiy va hissiy qobiliyatlarni, shu jumladan qiyin vaziyatlarda
qaror qabul qilish qobiliyatini rivojlantirishni ham o'z ichiga oladi.
Texnologiya maktab xavfsizligida ham muhim vosita bo'lishi mumkin. Videokuzatuv,
elektron davomat qaydnomalari va elektron xavfsizlik tizimlari ijtimoiy-ma’rifiy yondashuvni
to‘ldirishi mumkin, bu esa yanada to‘liq nazorat va yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan tahdidlarga
tezkor javob beradi[4]. Kompleks yondashuvning muhim qismi potentsial hodisalarga javob
356
berishdir. Evakuatsiya rejalarini tuzish, xodimlar va talabalarni favqulodda vaziyatlarga
o‘rgatish, samarali muvofiqlashtirish bu jihatning asosiy elementlari hisoblanadi.
Maktabda xavfsizlikni ta'minlashga ijtimoiy-pedagogik yondashuv - bu masalaning nafaqat
texnik, balki ijtimoiy-pedagogik jihatlariga ham qaratilgan chora-tadbirlar majmuidir. Faqatgina
ushbu mexanizmlarning birligida o'quvchilarning to'liq xavfsizligini ta'minlash, ularning
rivojlanishi va o'rganishi uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish mumkin.
Xulosa.
Zamonaviy dunyoda maktab xavfsizligini ta'minlash ijtimoiy va pedagogik
jarayonlarni chuqur tushunishni talab qiladi. Ijtimoiy-pedagogik mexanizmlarni o'z ichiga olgan
kompleks yondashuv o'quvchilarning ta'lim olishi va rivojlanishi uchun xavfsiz va qo'llab-
quvvatlovchi muhitni yaratishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Aytish joizki, har bir o‘quvchi
o‘zini xavfsiz va qo‘llab-quvvatlanayotganini his qilishi uchun maktab xavfsizligini ta’minlash
bo‘yicha tadqiqotni davom ettirish va yangi usullarni ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1.
Doniyorova, Gulbahor. "O‘qituvchi obrazi pedagogik madaniyatning muhim tarmog ‘i
sifatida."
Talqin va tadqiqotlar
1.7 (2023).
2.
Abdumutalib o'g'li, Sodiqov Muhammadqodir. "Kiberxavfsizlik, sun'iy intellekt,
ma'lumotlarni himoya qilish."
O'zbekistonda fanlararo innovatsiyalar va ilmiy tadqiqotlar
jurnali
1.12 (2022): 1025-1032.
3.
Esbergenova, Biybiayim. "Kichik maktab yoshidagi bolalarning diqqatini shakllantirish
va rivojlantirish bo’yicha tavsiyalar."
Talqin va tadqiqotlar
1.7 (2023).
4.
Axmedova, Dilyora. "MTT tarbiyalanuvchilarida dialogic nutqni shakllantirish
omillari."
Talqin va tadqiqotlar
1.7 (2023).
TA'LIM SOHASIDAGI INNOVATSIYALAR VA INTELLEKTUAL MULKNI
HUQUQIY HIMOYA QILISH MASALALARI
Jo’raboyev Shavkatbek Tursunqulovich
Namangan davlat universiteti,
Yuridik fakulteti dotsent v.b.
Annotatsiya:
maqolada ta'lim sohasida innovatsiyalarni joriy etish va ularning intellektual
mulkni huquqiy himoya qilish bilan bog'liqligi ko'rib chiqiladi. Muallif ta'lim muhitidagi dolzarb
tendentsiyalarni tahlil qilib, o'quv jarayonini yaxshilash uchun zamonaviy texnologiyalar va
usullardan foydalanish zarurligini ta'kidlaydi.
Kalit so'zlar:
ta'lim sohasidagi innovatsiyalar, ta'lim muassasalarida intellektual mulkni
himoya qilish, intellektual mulkni huquqiy himoya qilish, ta'lim texnologiyalari
Kirish:
zamonaviy dunyo tez o'zgarib bormoqda va ta'lim texnologik innovatsiyalardan
chetda qololmaydi. Ta'lim jarayonlarida yangi texnologiyalardan foydalanish intellektual mulkni
huquqiy himoya qilishni ham talab qiladi. Ushbu maqolada ta'lim sohasidagi innovatsiyalar va
intellektual mulkni huquqiy himoya qilish zarurati o'rtasidagi bog'liqlik ko'rib chiqiladi. Ta'lim
sohasidagi innovatsiyalar o'quv jarayonlarini takomillashtirish va bilimlarni yanada samarali
o'zlashtirishni ta'minlashga qaratilgan keng ko'lamli texnologiyalar va usullarni qamrab oladi[1].
Virtual haqiqat, sun'iy intellekt, onlayn kurslar, gamifikatsiya va boshqa texnologiyalarni qo'llash
an'anaviy ta'lim modellarini o'zgartiradi. Ushbu o'zgarishlar intellektual mulk yaratuvchilari va
egalarining huquqlarini himoya qilish uchun tegishli huquqiy bazani talab qiladi.
Ta'limdagi intellektual mulk mualliflik huquqi, patentlar, savdo belgilari va ushbu sohadagi
ijodiy va innovatsion sa'y-harakatlarni himoya qilishni ta'minlaydigan boshqa huquq shakllarini
o'z ichiga oladi. O'qituvchilar, tadqiqotchilar, talabalar va ta'lim texnologiyalarini ishlab
chiquvchi kompaniyalar keyingi innovatsiyalarni rag'batlantirish uchun o'zlarining intellektual
huquqlarini himoya qilish zarurligiga duch kelishmoqda. Biroq, ta'lim sohasidagi
