615
2.Каримов И.Т., Хурсанов Б.Ж. Оқава сувларни феноллардан тозалашни инновацион ечимлари //
Кимё, нефт-газни қайта ишлаш ҳамда озиқ овқат саноатларини ривожланишида инновацион
технологияларни долзарб муаммолари: Халқаро илмий-техникавий конференция тезислари
тўплами. – Тошкент. 2016. – Б.146.
3. Б. А. Чернышев «физика и ХИМИЯ в переработке нефтьи» Гостоптехиздат. Москва, К-
12. 2012.
4. Ахметов С. А. «Физико – химическая ТГП нефтьи и газа» Уфимский государственный
нефтьяной технологический унверситет, 2009.
7. Г. С. Лутошкин. «Сбор и подготовка нефтьи, газа и воды». Москва. «Недра» -- 1983.
MAMLAKAT IQTISODIYOTIDA YAIM NI TUTGAN O‘RNI
Kenjaboyev Zulfiqor Mirodil o‘g‘li
Farg‘ona Politexnika instituti, ICHB fakulteti, Iqtisodiyot yo‘nalishi 72H-20I guruh talabasi
Anotatsiya:
Mamlakat iqtisodiy o‘sishini, undagi ishlab chiqarilayotgan tovarlar va
ko‘rsatilayotgan xizmatlar hajmini o‘zida aks ettiruvchi asosiy ko‘rsatgich mamlakat yalpi ichi
mahsulot hajmi (YaIM) hisoblanadi. Ushbu maqolada ham YaIM ni mazmun-mohiyati, uni
davlat iqtisodiyotidagi ro‘li va uni hisoblash usullari aks ettirilgan hamda O‘zbekiston YaIM
hajmi bo‘yicha hozirda qanday natijalarga erishgani yortilib o‘tilgan.
Kalit so‘zlar:
Iqtisodiyot, yalpi ichki mahsulot (YaIM), nominal YaIM, real YaIM,
iqtisodiy o‘sish, tovar va xizmatlar, YaIM ni aholi jon boshiga ulushi.
KIRISH.
Bugungi kunga kelib butun dunyoda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalari jadal
sur’atlarda o‘smoqda. Bundan tushayotgan mablag‘lar davlat iqtisdoiy rivojlanishida, unng
boshqa davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy mavqeida muhim o‘rin tutadi. Bunday ma’lumotlarni aks
ettiruvchi asosiy iqtisodiy ko‘rsatgichlardan biri bu yalpi ichki mahsulot (YaIM) hisoblanadi.
YaIM bu mamlakatdagi bir yil ichida ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va ko’rsatilgan
xizmatlarning umumiy yig’indisi hisoblanadi. YaIM mamlakat iqtisodiy mavqei va aholining
turmush darajasini anglatuvchi asosiy iqtisodiy ko‘rsatgich sanaladi. U ko'pincha gazetalarda,
televideniya yangiliklarida va hukumatlar, markaziy banklar va biznes hamjamiyatining
hisobotlarida keltiriladi. U milliy va global iqtisodlarning salomatligi uchun mos yozuvlar
nuqtasi sifatida keng qo'llaniladi.
Yalpi ichki mahsulot — umumiy qabul qilinish qisqartirilishi hamda makroiqtisodiy koʻrsatkich,
bu bevosita har bir yilning oxirgi tovarlar va xizmatlar aks ettiruvchi bozor qiymati (yaʼni
bevosita isteʼmol uchun moʻljallangan).
YaIMning uch turi mavjud; nominal, real va jon boshiga.
Nominal YaIM - bu mamlakatda ishlab chiqarilgan barcha tovarlar va xizmatlarning joriy
narxlardagi qiymati.
Real YaIM - bu mamlakatda ishlab chiqarilgan barcha tovar va xizmatlarning inflyatsiyaga
moslashtirilgan qiymati.
Aholi jon boshiga to'g'ri keladigan YaIM - bu mamlakatda ishlab chiqarilgan barcha tovar
va xizmatlar qiymatining aholi soniga bo'lingan qiymati[1].
Nazariy jihatdan YaIMni uch xil usulda ko‘rish mumkin:
● Ishlab chiqarish yondashuvi ishlab chiqarishning har bir bosqichida "qo'shilgan
qiymat"ni jamlaydi, bunda qo'shilgan qiymat ishlab chiqarish jarayoniga oraliq sarf-xarajatlar
qiymatini chegirib tashlagan holda umumiy sotish sifatida aniqlanadi. Masalan, un oraliq
mahsulot, non esa yakuniy mahsulot bo'ladi; yoki me'morning xizmatlari oraliq kirish va yakuniy
mahsulotni qurish bo'ladi.
● Xarajat yondashuvi yakuniy foydalanuvchilar tomonidan amalga oshirilgan xaridlar
qiymatini qo'shadi, masalan, uy xo'jaliklari tomonidan oziq-ovqat, televizor va tibbiy xizmatlar
iste'moli; kompaniyalar tomonidan mashinalarga investitsiyalar; va hukumat va chet elliklar
tomonidan tovarlar va xizmatlar sotib olish.
616
● Daromad yondashuvi ishlab chiqarish natijasida olingan daromadlarni, masalan,
xodimlar oladigan ish haqini va kompaniyalarning operatsion foydasini (taxminan sotishdan
tushgan xarajatlarni) jamlaydi.
Haqiqiy YaIM
Iqtisodiyot haqida odamlar bilmoqchi bo'lgan narsa shundaki, uning tovar va xizmatlarning
umumiy ishlab chiqarilishi o'sib bormoqda yoki qisqaradi. Ammo YaIM joriy yoki nominal
narxlarda yig'ilganligi sababli, inflyatsiyaga tuzatish kiritmasdan ikki davrni taqqoslab
bo'lmaydi . "Haqiqiy" YaIMni aniqlash uchun uning nominal qiymati narx o'zgarishini hisobga
olgan holda tuzatilishi kerak, bu bizga mahsulot qiymati ko'proq ishlab chiqarilayotganligi
sababli yoki shunchaki narxlar oshganligi sababli oshganini ko'rish imkonini beradi. YaIMni
nominaldan doimiy narxlarga moslashtirish uchun narx deflyatori deb ataladigan statistik vosita
qo'llaniladi.
YaIM muhim ahamiyatga ega, chunki u iqtisodiyotning hajmi va iqtisodiyot qanday
ishlashi haqida ma'lumot beradi. Real YaIMning o'sish sur'ati ko'pincha iqtisodiyotning umumiy
salomatligi ko'rsatkichi sifatida ishlatiladi. Keng ma’noda real yalpi ichki mahsulotning o‘sishi
iqtisodiyotning yaxshi rivojlanayotganidan dalolat sifatida talqin etiladi. Haqiqiy YaIM kuchli
o'sayotganda, kompaniyalar o'z zavodlari uchun ko'proq ishchilarni yollashlari va odamlarning
cho'ntaklarida ko'proq pulga ega bo'lishlari sababli bandlik ortib borishi mumkin. Yalpi ichki
mahsulot qisqarayotganda, ko'p mamlakatlarda bo'lgani kabi, yaqinda global iqtisodiy inqiroz
davrida ham, bandlik ko'pincha pasayadi. Ba'zi hollarda YaIM o'sib borayotgan bo'lishi mumkin,
ammo ularni qidirayotganlar uchun etarli miqdordagi ish o'rinlarini yaratish uchun etarlicha tez
emas. Ammo real YaIM o'sishi vaqt o'tishi bilan tsikllarda harakat qiladi. Iqtisodiyotlar ba'zan
bum davrlarida, ba'zan esa sekin o'sish yoki hatto turg'unlik davrlarida (ikkinchisi ko'pincha
ketma-ket ikki chorak sifatida belgilanadi, bu davrda ishlab chiqarish kamayadi). Misol uchun,
Qo'shma Shtatlarda 1950 va 2011 yillar oralig'ida turli uzunlikdagi va jiddiylikdagi oltita
turg'unlik yuz berdi. Milliy Iqtisodiy Tadqiqotlar Byurosi AQShning biznes sikllarining
sanalariga murojaat qiladi.
YaIM bizga nimani aytolmasligini tushunish ham muhimdir. YaIM - bu mamlakatning
umumiy turmush darajasi yoki farovonligining o'lchovi emas. Aholi jon boshiga tovar va
xizmatlar ishlab chiqarishdagi o'zgarishlar (jon boshiga to'g'ri keladigan YaIM) ko'pincha
mamlakatdagi o'rtacha fuqaroning ahvoli yaxshi yoki yomonroq ekanligini ko'rsatadigan o'lchov
sifatida foydalanilsa-da, u umumiy farovonlik uchun muhim deb hisoblanishi mumkin bo'lgan
narsalarni qamrab olmaydi. bo'lish. Shunday qilib, masalan, ishlab chiqarishning ko'payishi
atrof-muhitga zarar etkazilishi yoki shovqin kabi boshqa tashqi xarajatlar evaziga bo'lishi
mumkin . Yoki bu bo'sh vaqtni qisqartirishni yoki qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslarning
tugashini o'z ichiga olishi mumkin. Hayot sifati nafaqat umumiy darajaga, balki mamlakat
aholisi o'rtasida YaIMning taqsimlanishiga ham bog'liq bo'lishi mumkin. Bunday omillarni
hisobga olishga harakat qilish uchun Birlashgan Millatlar Tashkiloti Inson taraqqiyoti indeksini
hisoblab chiqadi, bu indeks mamlakatlarni nafaqat aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotga
qarab, balki o'rtacha umr ko'rish davomiyligi, savodxonlik va maktabga kirish kabi boshqa
omillarga qarab tuzadi. YaIMning ba'zi kamchiliklarini hisobga olishga boshqa urinishlar
qilingan, masalan, Haqiqiy taraqqiyot ko'rsatkichi va Yalpi milliy baxt indeksi, ammo bular ham
o'z tanqidlariga ega.
YaIMning to'rtta asosiy komponenti mavjud;
1. iste'mol; Iste'mol YaIMning eng katta tarkibiy qismi bo'lib, uy xo'jaliklarining tovarlar va
xizmatlarga sarflagan barcha xarajatlarining o'lchovidir.
2. investitsiyalar; biznes rejalarga kiritilayotgan xorijiy investitsiyalar oqibatida pul massanini
oshishi.
3. davlat xarajatlari; davlat xaridlari va shunga o’xshash xarajatlar.
4. mamlakatda eksport salohiyatining oshishi sababli mahsulot narxining oshishi va chet el
valutalarining kirib kelishi.
617
YaIM ma'lum bir vaqt oralig'ida (masalan, chorak yoki yil) ishlab chiqarilgan yakuniy
mahsulot va xizmatlarning, ya'ni oxirgi foydalanuvchi tomonidan sotib olingan tovarlarning pul
qiymatini o'lchaydi. U mamlakat chegaralarida ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlarni hisobga
oladi. YaIM bozorda sotish uchun ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlardan iborat bo'lib,
shuningdek, hukumat tomonidan ko'rsatiladigan mudofaa yoki ta'lim xizmatlari kabi ba'zi
nobozor ishlab chiqarishlarni o'z ichiga oladi. Muqobil kontseptsiya, yalpi milliy mahsulot yoki
YaIM, mamlakat aholisining barcha mahsulotini hisoblaydi. Shunday qilib, agar Germaniyaga
tegishli kompaniyaning Amerika Qo'shma Shtatlarida zavodi bo'lsa, bu zavodning mahsuloti
AQSh yalpi ichki mahsulotiga, lekin Germaniya YaIMga kiritiladi.
Barcha ishlab chiqarish faoliyati YaIMga kiritilmaydi. Masalan, to'lanmaydigan ish
(masalan, uyda yoki ko'ngillilar tomonidan bajariladigan ishlar) va qora bozor faoliyati hisobga
olinmaydi, chunki ularni aniq o'lchash va baholash qiyin. Bu shuni anglatadiki, masalan, xaridor
uchun bir bo‘lak non ishlab chiqaradigan novvoy yalpi ichki mahsulotga hissa qo‘shadi, lekin
agar u o‘z oilasi uchun bir xil non pishirsa, YaIMga hissa qo‘shmaydi (garchi u sotib olgan
ingredientlar hisobga olinadi).
YaIM ko'rib chiqilayotgan mamlakat valyutasida o'lchanadi. Bu turli valyutalar yordamida
ikki mamlakatda ishlab chiqarish qiymatini solishtirishga urinayotganda tuzatishni talab qiladi.
Odatdagi usul har bir mamlakat YaIM qiymatini AQSh dollariga aylantirish va keyin ularni
solishtirishdir. Dollarga konvertatsiya qilish yoki valyuta bozorida ustun bo'lgan bozor kurslari
yoki sotib olish qobiliyati pariteti (PPP) kurslari yordamida amalga oshirilishi mumkin. PPP
ayirboshlash kursi - bu har bir mamlakatda bir xil miqdordagi tovarlar va xizmatlarni sotib olish
uchun bir mamlakatning valyutasini boshqasinikiga aylantirish kerak bo'lgan kurs.
Rivojlanayotgan bozor va rivojlanayotgan mamlakatlarda bozor va PPP asosidagi valyuta
kurslari o'rtasida katta tafovut mavjud. Rivojlanayotgan bozor va rivojlanayotgan
mamlakatlarning aksariyati uchun bozor va PPP AQSH dollari almashuv kurslarining nisbati 2
dan 4 gacha. Buning sababi shundaki, sotilmaydigan tovarlar va xizmatlar past daromadli
mamlakatlarda yuqori daromadli mamlakatlarga qaraganda arzonroq bo'ladi, masalan, Nyu-
Yorkdagi soch turmagi Bishkekdagidan qimmatroq - hatto ikki mamlakatda mashinalar kabi
savdo qilinadigan tovarlarni ishlab chiqarish narxi bir xil bo'lsa ham. Rivojlangan iqtisodlar
uchun bozor va PPP ayirboshlash kurslari ancha yaqinroq. Bu farqlar rivojlanayotgan bozor va
rivojlanayotgan mamlakatlar PPP kursidan foydalanilganda dollarning yalpi ichki mahsuloti
yuqori bo'lishini anglatadi[2].
Mamlakatdagi yalpi ichki mahsulot odatda milliy statistika agentligi tomonidan hisoblab
chiqiladi, u ma'lumotlarni ko'p sonli manbalardan to'playdi. Biroq, hisob-kitoblarni amalga
oshirishda ko'pchilik mamlakatlar belgilangan xalqaro standartlarga amal qilishadi. YaIMni
o'lchashning xalqaro standarti 1993 yilda Xalqaro valyuta jamg'armasi, Yevropa komissiyasi,
Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti, Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Jahon banki
tomonidan tuzilgan Milliy hisoblar tizimida mavjud.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining olib borayotgan islohotlari, tadbirkoelarga
berilayotgan qulaylik va yaratilayotgan shart-sharoitlar tufayli iqtisodiy o’sishni qayt etishimiz
mumkin. Xususan, YaIM hajmida ham 2023-yilga kelib o‘sish holati ijobiyligini quyidagi
ma’lumotlarda ko’rishimiz mumkin:
WORLDECONOMICS ning bergan statistik ma’lumotlariga ko’ra, Amerika Qoʻshma
Shtatlari jahondagi eng yirik iqtisodiyotga ega davlat hisoblanib, ushbu davlatning 2023-yildagi
yalpi ichki mahsuloti 24,234 trillion dollar hisoblanadi. Oʻzbekiston esa YaIM bo’yicha 90.8
milliard dollar bilan 67 oʻrinni qayt etgan[3].
Iqtisodiy o‘sish 2022-yil darajasiga nisbatan 6 foizga yetdi. O‘rtacha dollar kursi bo‘yicha
(11 741 so‘m) o‘tgan yili nominal YAIM 90,8 milliard dollarni tashkil etdi, bu 2022-yilga
nisbatan 10,4 milliard dollarga ko‘pdir. YAIM haqida batafsil ma’lumotlar Statistika
agentligining YAIM ishlab chiqarish bo‘yicha alohida hisobotida e’lon qilinadi.
618
Aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot 28,98 million so‘mni (2468 dollarga yaqin) tashkil
etdi. Bu ko‘rsatkich 4,07 million so‘mga yoki so‘m bilan ifodalanganda 16,3 foizga (9,4 foizga
yoki 213 dollarga) oshdi.
Sanoat sohasida o‘sish 6 foiz — 655,8 trillion so‘mni tashkil etadi. Sanoat ishlab
chiqarishining umumiy hajmida ishlab chiqarish sanoatining ulushi 84,4 foizni, tog‘-kon sanoati
va karerlarni qazib olishning ulushi 8,4 foizni, elektr ta’minoti, gaz, bug‘ va havoni tozalash 6,7
foizni, suv ta’minoti, kanalizatsiya, chiqindilarni yig‘ish va utilizatsiya qilish tarmoqlarida 0,5
foizni tashkil etdi.
Qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligining hajmi 4,1 foizga oshib, 426,3 trillion so‘mni tashkil
etdi. Fermer xo‘jaliklari toifalari bo‘yicha tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, qishloq xo‘jaligi
mahsulotlari umumiy hajmining 63,1 foizi dehqon va yordamchi xo‘jaliklar, 29,8 foizi shaxsiy
fermer xo‘jaliklari, 7,1 foizi qishloq xo‘jaligi tashkilotlari hissasiga to‘g‘ri keldi.
Qurilish sohasi 6,4 foizga (149,86 trillion so‘mgacha), xizmatlar sohasi 6,8 foizga (470,3
trillion so‘mga) o‘sdi[4].
XULOSA
Yakuniy xulosa sifatida aytishimiz mumkinki, yalpi ichi mahsulot bu mamlakatning asosiy
iqtisodiy ko’rsatgichlaridan biri bo’lgankigi sababli, uni hajmini oshirishga qaratilgan davlat
islohotlarini oshirish, ishlab chiqaruvchi va xizmat ko’rsatuvchi tadbirkor va biznesmenlarga
keng imkoniyatlar yaratish, YaIM ni oshirishga va mamlakat iqtisodiy rivojlanishida muhim
sanaladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Yalpi ichki mahsulot: iqtisodiyot
https://www.imf.org/en/Publications/fandd/issues/Series/Back-to-Basics/gross-domestic-
product-GDP
2.
Gross Domestic Product | GDP Definition, Components & Examples - Lesson | Study.com
https://study.com/academy/lesson/gross-domestic-product-definition-and-components.html
3.
YaIM (nominal) ga koʻra davlatlar roʻyxati – Vikipediya(worldeconomics)
https://uz.m.wikipedia.org/wiki/YIM_(nominal)_ga_ko%CA%BBra_davlatlar_ro%CA%BByxat
i
4.
O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti 2023-yilda 1,07 kvadrillion so‘mga yetdi – O‘zbekiston
yangiliklari – Gazeta.uz
https://www.gazeta.uz/oz/2024/01/20/gdp/
5. Toxtasinovna, U. D. (2022). Реал сектор тармоқларида кластерларни ташкил этиш ва
уларнинг хусусиятлари.
World scientific research journal
,
3
(1), 64-70.
6.Uzganbayeva, Dilnoza To‘xtasinovna направления развития плодоовощных кластеров в
узбекистане // nazariy va amaliy tadqiqotlar xalqaro jurnali. 2023. №1.
ENVIRONMENTAL IMPACTS OF URBANIZATION AND CHANGES IN LAND USE
PATTERNS
Khusanboyev Mukhammadbobir Alisherjon ugli,assistant.
Ikramov Akmalbek Anvarjon ugli,student.
Fergana Polytechnic Institute, Uzbekistan
Abstract:
Urbanization and land use change are significant processes shaping the global
landscape. As cities expand and populations grow, the transformation of natural landscapes into
urban areas has become a pressing issue with far-reaching environmental consequences. This
scientific article explores the complexities and impacts of urbanization on land use and the
environment, emphasizing the need for sustainable urban planning and land management
strategies.
Keywords:
Urbanization, Land use change, Environmental impacts, Sustainable urban
planning, Biodiversity loss, Ecosystem-based adaptation, Case studies, Green infrastructure.
