608
1-ta’minlagi, 2-issiq havo quvuri, 3,4,5,6-paxtani harakatlantiruvchi lenta,
7-quritilgan paxta chiqish zonasi.
2-rasm. Lentali quritish uskunasi texnologik sxemasi.
Issiqlik yo‘qotilishi asosan havo uzatish tizimi yuzasidan atrof-muhitga tarqalishi
hisobiga vujudga kelayotgani tajribalarda aniqlandi, issiqlik yo‘qolish ulushi 10% dan 15%
gacha ekanligi amaliy tajribalar davomida aniqlandi.
Ushbu xolatlarni inobatga olgan holda paxtani quritishda energiya tejamkor yangi
quritish uskunasi taklif etilmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Kupalova Yu. Konduktiv issiqlik almashinuvini takomillashtirish asosida paxtani
quritish jarayonini tezlashtirish. Dok. diss (PhD) Toshkent 2019. 46-48 b.
2. Paxtani dastlabki ishlashni muvofiqlashtirilgan texnologiyasi (PDI 70-2017)
“O‘zpaxtasanoat” uyushmasi, “Paxta tozalash ilmiy markazi” OAJ, Toshkent-2017. 17-18 b.
3. Kayumov A.X., Parpiyev A.P. Paxtani quritish jarayonida qo’laniladigan
temperaturaning taxliliy sharxi // FarPI, 2017. №1. 29-34 b.
4. Kupalova YU.I., Qayumov A., Pardayev X. Quritish barabani yuzasini qizish
temperaturasini oshirish. Mexanika muammolari ilmiy texnikaviy jurnali. №1, 2018. 83-86 b.
ROTOR FILTRLI ChANG UShLASh APPARATI GIDRO VA
AERODINAMIKASINING PARAMETRLARINI HISOBLASh
Phd.,dos.. A.S.Isomidinov
“Farg‘ona politexnika instituti”
Annotatsiya:
Maqolada Ho‘l usulda ishlovchi changli gazlarni tozalash va
neytralizatsiyalash apparat konstruksiyalarining ustida ko‘plab ilmiy-tadqiqot izlanishlari olib
borilgan va ularni yutuq va kamchiliklarini o‘rganish, tahlil qilish asosida ho‘l usulda changli
gazlarni tozalovchi rotor filtrli apparatning yangi konstruksiyasi yaratilgan
Kalit so‘zlar
: changli gazlar, neytralizatsiyalash, rotor filtr, aerodinamik jarayon,
qarshilik koeffitsenti, aerodinamika
Yaratilgan apparat konstruksiyalarining tuzilishi, parametrlari va ish rejimlari ustida ko‘p
izlanishlar, tadqiqotlar bajarildi. Izlanishlar natijasida apparat konstruksiyasida qayd etilgan
kamchiliklar bartaraf etildi va changli gazlar bilan suyuqlik o‘rtasidagi to‘qnashish yuzasining va
apparat konstruksiyasi parametrlarining maqbul o‘lchamlari hamda ish rejimlari aniqlandi. [1].
Apparatning maqbul ish rejimlarining asosiy afzalliklari shundan ibortki, changli gazlar aylanma
xarakatdagi namlantirilgan tolali qoplama rotor filtr yuzasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘qnashishda
609
bo‘ladi. Tolali qoplamaning chang bilan to‘qnishish yuzasi ikkita bo‘lib, birinchi to‘qnashish
yuzasidan o‘tib ketgan ma’lum bir miqdordagi changli gazlar tolali qoplamaning ikkinchi
to‘qnashish yuzasida ushlab qolinadi. Tolali qoplama yuzasida ushlab qolingan changli gazlar
apparatning pastki qismiga o‘rnatilgan vannada yuviladi va tolali qoplama ishchi holatga
qaytariladi. Vannada to‘plangan changli gaz va suyuqlik shlami truba orqali qayta ishlashga
yuboriladi.
Apparatda tolali qoplamaning o‘lchamini 0.25-1mm qilib olish mumkin. Tolali
qoplamaning qalinligi esa changli gazlarning xususiyatidan kelib chiqqan holda tanlanadi.
Tolalarning diametri qancha kichik bo‘lsa uning changli gaz bilan to‘qnashish yuzasi shuncha
yuqori bo‘ladi. Apparatning afzalliklaridan yana biri, to‘qnashish yuzasini hosil qiluvchi rotorli
barabanni aylanishi bo‘lib, to‘qnashish yuzasining tez almashinishi va qurilmaga kirayotgan
changli gazlarni tezligi hisobiga amalga oshirilishidir. Changli gazlarni tezligi hisobiga
barabanni aylanishi esa o‘z navbatida sarflanadigan elektr energiyaning tejalishiga sabab bo‘ladi.
Bundan tashqari changli gazlarning rotorga qoplangan tolalarga teng taqsimlanishi va ushlab
qolingan chang zarrachalarini vannada tez tozalanishi hisobiga rotor filtrli apparat ish
unumdorligining samaradorligi ortadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib rotor filtrli apparatning maqbul ish rejimlarini ayrim
parametrlarini ya’ni maxsus teshiklar orqali ma’lum bosim ostida oqib tushayotgan suyuqlikni
gidrodinamik hamda apparatga berilayotgan changli gazlarni aerodinamik jarayonlarini o‘rganish
maqsadida tadqiqotlar olib borildi.
Changli gazlarni tozalash uchun maxsus teshiklardan oqib tushayotgan suyuqlik sarfi
teshikning gidravlik qarshiligiga va apparatga berilayotgan changli gazlarning sarfi esa rotorga
qoplangan tolali filtrning qarshilik koeffitsientiga bog‘liqligi tadqiq qilindi. Shulardan kelib
chiqib apparatdagi changli gazlarni tozalash kamerasiga oqib tushayotgan suyuqlikning
gidrodinamikasini o‘rganish maqsadida apparatni
I-I
kesimiga ta’sir qilayotgan bosimini va
berilayotgan changli gazlarni aerodinamikasini aniqlash uchun apparatning
II-II
kesimga ta’sir
qilayotgan bosimlarni tahlil qilamiz. (1-rasm)
Bunga ko‘ra
I-I
kesimdagi umumiy yo‘qotilgan bosim quyidagiga teng bo‘ladi.
∆𝑃
𝑐
= 𝑃
0
+ 𝑃
1
, Pa (1)
bu yerda: P
0
-suyuqlik oqadigan truba ichidagi geometrik bosim bo‘lib, u quyidagicha topiladi.
𝑃
0
= 𝜌𝑔𝐻
, Pa (2)
bu yerda: ρ- suyuqlik zichligi, kg/m
3
;
𝑔
-erkin tushish tezlanishi, m/s
2
; N-suyuqlik sathi
balandligi, m;
1-rasm. Rotor filtrli chang ushlash apparatining hisoblash sxemasi
610
P
1
- suyuqlikni teshikdan oqib chiqishidagi yo‘qotilgan bosim bo‘lib, u quyidagicha topiladi.
𝑃
1
= 𝜉
𝜔
𝑐
2
2
𝜌
𝑐
, Pa (3)
Bu yerda:
𝜉
- suyuqlikni teshikdan oqib chiqishidagi qarshilik koeffitsenti,
𝜔
с
-suyuqlikni
teshikdan oqib chiqishdagi tezligi, m/s.
2 va 3 tenglamalarni 1-tenglamaga qo‘ysak quyidagi ko‘rinishga keladi.
𝜌𝑔𝐻 + 𝜉
𝜔
𝑐
2
𝜌
𝑐
2
, Pa (4)
(4) tenglamadan suyuqlik tezligini aniqlaymiz
𝜔 = √
2(𝜌
𝑐
𝑔𝐻)
𝜌
𝑐
𝜉
= √
2𝑔𝐻
𝜉
, m/s (5)
Ushbu tenglik orqali apparatning bitta shtuseri teshigidan oqib chiqayotgan suv sarfini
aniqlash mumkin.
𝑄
𝑐
= 3600𝜋𝑅
2
𝜔
, m
3
/soat (6)
Apparatga ishchi holatda berilayotgan umumiy suyuqlik sarfini aniqlash va changli gazni
yuqori samaradorlikda tozalash uchun sarflanayotgan suyuqlikni maksimal kamaytirish va
energiyatejamkorligiga erishish masalalari ko‘rildi.
Apparat rotoridagi tolali qoplamani maksimal namlash uchun suyuqlikni sochuvchi shtuserlar
soni aniqlanadi va umumiy suyuqlik sarfi quyidagi tenglama orqali topiladi.
𝑄
𝑐
= 3600𝑛𝜋𝑅
2
𝜔
,m
3
/soat (7)
bu yerda:
n
- tolali qoplama yuzasiga suyuqlikni sochuvchi shtuserlar soni, dona;
Apparat hisob sxemasining
II-II
kesimiga ta’sir ko‘rsatayotgan changli gaz aerodinamik
bosimlarni tahlil qilamiz.
Changli gazlarni apparatga berish jarayonidagi yo‘qotilgan umumiy bosim quyidagiga teng
bo‘ladi.
∆𝑃
ч
= 𝑃
ч
+ 𝑃
ч
ˈ
, Pa (8)
Bu yerda:
𝑃
ч
-changli gazlarni rotordagi tolali qoplamaning birinchi yuzasidan o‘tishidagi
qarshilik koeffitsenti. U quyidagicha topiladi.
𝑃
ч
= 𝜉
𝜔
1
2
𝜌
ар
2
, Pa (9)
Bu yerda:
𝑃
ч
ʹ
-changli gazlarni rotorning ikkinchi yuzasidan o‘tishidagi yo‘qotilgan bosim
bo‘lib, u quyidagicha topiladi.
𝑃
ч
ʹ
= 𝜉
𝜔
2
2
𝜌
ар
2
, Pa (10)
Bu yerda:
ρ
ar
-changli gazlarni zichligi bo‘lib, u quyidagicha topiladi.
𝜌
ар
= 𝜌
г
+ (𝜌
ч
Ɣ)
, kg/m
3
(11)
Bu yerda:
𝜌
г
-gaz zichligi kg/m
3
,
𝜌
ч
-chang holatidagi qattiq moddaning zichligi kg/m
3
, Ɣ
-gaz yoki havo tarkibidagi qattiq modda miqdori %.
9 va 10 tengamalarni 8 tenglamaga qo‘yilsa, u holda quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi.
∆𝑃
ч
= 𝜉
𝜔
1
2
𝜌
ар
2
+ 𝜉
𝜔
2
2
𝜌
ар
2
=
𝜉𝜌
ар
2
(𝜔
1
2
+ 𝜔
2
2
)
, Pa (12)
Bu tenglik orqali changli gazlarning tezliklaridan birini topish imkoniyatiga ega
bo‘lamiz.
Adabiyotlar:
1.
Р.Ж.Тожиев, И.Т.Каримов, А.С.Исомиддинов. “Ҳўл усулда чангли газларни
тозаловчи роторли аппарат”, ФарПИ, “Илмий-техника” журнали, 2018й №1-сон,
195-198-бет:
2.
Тожиев, Р. Ж., Исомиддинов, А. С., Ахроров, А. А. У., & Сулаймонов, А. М. (2021).
Выбор оптимального абсорбента для очистки водородно-фтористого газа в
611
роторно-фильтровальном
аппарате
и
исследование
эффективности
аппарата.
Universum: технические науки
, (3-4 (84)), 44-51.
3.
Alizafarov, B., Madaminova, G., & Abdulazizov, A. (2022). Based on acceptable
parameters of cleaning efficiency of a rotor-filter device equipped with a surface contact
element.
Journal of Integrated Education and Research
,
1
(2), 36-48.
4.
Rasuljon, T., Azizbek, I., & Akmaljon, A. (2021). Analysis of the dispersed composition
of the phosphorite dust and the properties of emission fluoride gases in the production of
superphosphate mineral fertilizers.
Universum: химия и биология
, (6-2 (84)), 68-73.
5.
Ergashev, N. A. (2020). Determination hydraulic resistance of device that has the vortex
flow creating contact element.
Austrian Journal of Technical and Natural Sciences
, (3-4),
15-22.
TALABALARGA CHIZMA GEOMETRIYA FANIDAGI NUQTADAN TEKISLIKKA
PARALLEL TO‘G‘RI CHIZIQ O‘TKAZISH MAVZUSINI NAZARIY VA AMALIY
BILIMLARI ALOQADORLIGIDA O‘RGATISH
Jumayev Isroil Omandovlat o‘g‘li -Chirchiq davlat pedagogika universiteti katta o‘qituvchisi
jumayev@cspi.uz
O‘razbayev Axmet Muxit o‘g‘li Chirchiq davlat pedagogika universiteti talabasi
Annotatsiya:
Mazkur maqolada nuqtadan tekislikka parallel to‘g‘ri chiziq o‘tkazishni
talabalarga nazariy va amaliy bog‘liqligida bilim berish orqali fazoviy tasavvurini oshirish
ko‘rsatilgan.
Kalit so‘zlar:
nuqta, to‘g‘ri chiziq, tekislik, fazo, jism, metrik, pozitsion, geometrik
tushuncha, hajm, yuza, iz, uzunlik, parallel.
Chizma geometriya, geometriya fanining bo‘limlaridan biri bo‘lib, uning asosiy vazifasi
fazodagi jismlarni tekislikka akslantirish va tasvir (chizma)da metrik hamda pozitsion
masalalarni geometrik qonun-qoidalar asosida yechish usullarini o‘rgatishdan iborat.
Hozirgi kunga kelib barcha Oliy O‘quv yurtlarida chizma geometriya fani, fan sifatida
o‘tib kelinmoqda. Chizma geometriya fani aniq fanlardan biri hisoblanib, undagi mavjud bo‘lgan
qonun-qoidalarga muvofiq tarzda tasvir(chizma)larni fazoviy tasavvurimiz orqali qog‘ozda
chizishimizdir. Bu fan asosan insonda fazoviy tasavvurni yanada kuchliroq shakillantirib dunyo
qarashimizni yanada kuchliroq bo‘lishiga turtki bo‘lib xizmat qiladi va fikrlash qobiliyatini
rivojlantiradi. Bu fanning hayotimizda tutgan o‘rni juda katta hisoblanadi. Jumladan hozirgi
kunda bu fanning hayotimizda tutgan o‘rniga misol tariqasida bino inshoatlari, kundalik
hayotimizda foydalaniladigan maishiy texnikalarimiz, avtomobil va hokazolarda ko‘rishimiz
mumkin.
Chizma chizishdan avval chizmaning qanday ekanligiga, mavzusiga va qonun-
qoidalariga amal qilgan holda chizishimiz zarur. Chizmani tushunmasdan yokida uning qonun-
qoidalariga ahamiyat bermasak bu fanni o‘zlashtira ololmaymiz. Chizma geometriya fani paydo
bo‘lib, uni mustaqil fan sifatida o‘rganilishiga juda ko‘p olimlar, allomalar, qomusiy olimlar, fan
doktorlari, professorlar o‘z hissalarini qo‘shib kelmoqdalar. Chizma geometriya fanini nazariy
hamda amaliy bog‘liqligini olimlarning ishlarida ko‘rishimiz mumkin. Bu esa o‘z navbatida,
respublikamiz yosh ilmiy tadqiqotchilarining ilmiy izlanishlar olib borishlari uchun imkon
yaratadi.
Masalada fazoda berilgan nuqtadan tekislikka parallel to‘g‘ri chiziq o‘tkazishni, nazariy
va amaliy bog‘liqlikda tushuntirib borilgan.
Mаsаlа
:Prоyеksiyаlаri оrqаli bеrilgаn
S(S′,S″)
nuqtаdаn izlаri bilаn bеrilgаn
P(P
H
,P
V
)
tеkisligigа pаrаllеl bо‘lgаn
k (k′, k″)
tо‘g‘ri сhiziq,
P
tеkislikdа yоtgаn
l
(l′, l″)
tо‘g‘ri сhiziqqа
pаrаllеl qilib ishlаnsin.
1-rasm
Mаsаlаning yесhimi
:
Prоyеksiyаlаri оrqаli bеrilgаn
S
(
S′
,
S″
) nuqtа vа
izlаri bilаn bеrilgаn
P(P
H
,P
V
)
tеkisligi сhizib оlinаdi.
P
tеkislikkа tеgishli
l (l′,l′′)
tоg‘ri
сhiziq сhizilib,
S′
nuqtаdаn
k′
