591
5. Джуманов Ш. Роль коммуникативных отношений в формировании отношения
студентов к образованию //Информатика и инженерные технологии. – 2023. – Т. 1. – №. 1.
– С. 292-296.
7. Djumanov S., Sauronova S. O ‘QUVCHILARDA O ‘QUV MOTVATSIYALARINI
SHAKLLANISHIGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR //Журнал Педагогики и психологии в
современном образовании. – 2023. – №. I.
8. Djumanov S. Z., Xoliqulova S. BOLA TARBIYASIDA OILANING TUTGAN O ‘RNI
//Academic research in educational sciences. – 2023. – Т. 4. – №. TMA Conference. – С. 152-
156.
HO‘L USULDA CHANG USHLOVCHI VA GAZ TOZALOVCHI QURILMADA
GIDRAVLIK QARSHILIKNI TAJRIBAVIY TADQIQ QILISH
(PhD) dots. Ergashev N.A.,talaba Tursunova M.Z.
Ferghana Polytechnic Institute, Ferghana, Uzbekistan
Annotatsiya.
Maqolada kontakt elementi uyurmali oqim xosil qiluvchi ho‘l usulda chang
ushlovchi va gaz tozalovchi qurilmaning gidrodinamik qarshiliklari aniqlash rejimlari tavsiya
etilgan.
Kalit so‘zlar:
ho‘l usul, uyurmali oqim, kontakt elementi, fazalararo yuza, sirt taranligi,
buralgan oqim, xujum burchagi, havo oqimi, gaz oqimi,gaz tezligi
Texnologik jarayonlarda hosil bo‘layotgan zararli chang va gazlarni tozalash shu kunning
muhim vazifalaridan biridir.
Shuning uchun sanoat korxonalaridan chiqayotgan changli gazlarni tozalashda ho‘l
usulda ishlovchi qurilmalar o‘zining ish samaradorligi va changli gazlarni tozalashda yaxshi
effekt berishi bilan aloxida o‘rin tutadi. Biroq bunday usullardan foydalanishning o‘ziga xos
kamchiliklardan iborat. Masalan, changli gazlarni ho‘l usulda tozalanganda suyuqlik sarfining
yuqoriligi va hosil bo‘lgan shlamli suvlarni qayta tozalash muammolari apparatning energiya
sarfini ortishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Yuqorida aytilgan kamchiliklarning asosiy sabablari
sifatida changli gaz va suyuqlik to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘qnashishda bo‘lishi va to‘qnashish
yuzalarida gidrodinamik kuchlarning maqbul rejimlarini tanlashda kelib chiqadigan
muammolarni ko‘rsatishimiz mumkin
[
1
]
.
Bu muammolarni hal qilish maqsadida biz
tomonimizdan loyihalangan va yaratilgan ho‘l usulda chang ushlovchi va gaz tozalovchi
qurilmada suyuqlik va gaz sarfi orqali qurilmadagi qarshilik koeffitsentini aniqlash uchun
tajriba tadqiqotlari olib borildi
[
2,3
]
.
Ho‘l usulda chang ushlovchi va gazlarni tozalovchi
qurilmada gaz tezligi, sarfi, oqim rejimi va mahalliy qarshilik koeffitsentlarini aniqlashda
quyidagi kerakli jihozlar va qurilmalar tajriba modeli sifatida tanlandi.
Markazdan qochma tipda ishlovchi ventelyator; ish unumdorligi Q
max
=400 m
3
/soat;
Elektromotor quvvati N
dv
=1,5 kVt; aylanishlar soni n=1200 ayl/min; Pito prandl naychasi 100
mm o‘lchamli; Trubada statik va dinamik kuchlarni aniqlovchi 2 ta ichki diametri 7 mm li prandl
naychalari mavjud; tajriba modeliga berilayotgan changli havo tezligini aniqlash uchun
Anemometr VA06-TROTEC (O‘lchash oralig‘i 1.1-30 m/s da xatolik koeffitsenti 0,2%, gaz
tezligi 30 m/s dan oshganda xatolik koeffitsenti 5% gachani tashkil etadi) markali sifravoy
ekranli elektron o‘lchagich; gaz tezligini aniqlovchi D=100 mm, L=1000 mm bo‘lgan metal
truba.
592
1-rasm. Tajriba qurilmasining umumiy ko‘rinishi.
1-ventilyator; 2-elektromotor; 3-metal quvur; 4,10,19-flanes; 5-chang yuklash qurilmasi; 6-
ta’minlagich; 7,18- Prandl naychasi; 8-changli gaz kirish quvuri; 9- shiber; 11- nasos; 12- ventil;
13- ratometr; 14- suv uzatuvchi quvur; 15-gaz oqimini burovchi kontakt element; (zavixritel) 16-
suyuqlik shtuseri; 17- suv qaytargich; 20- anemometr; 21-LATR; 22-toxometr.
Changli gazni tozalashning barqaror ishlashini aniqlab beruvchi asosiy parametrlardan biri bu
uning gidravlik qarshiligidir. Shuning uchun gaz tezligini aniqlashda ventelyatorning so‘ruvchi
potrubkasiga 0
0
, 30
0
, 45
0
, 60
0
, 90
0
li burchak hosil qiluvchi shiber o‘rnatildi. Buning asosiy
sababi gazning har-hil tezligida qurilmaning gidravlik qarshilik koeffitsentlarini aniqlash va shu
orqali eksperemental tadqiqotlarni o‘tkazish.
Gaz tezligini tajribaviy yo‘l bilan aniqlashda har bir o‘tkaziladigan tajribalar besh marttadan
takrorlangan holda olib borildi va har bir nuqtaning kvadrat o‘lchamlari hamda hosil bo‘lgan
hatoliklari aniqlandi. (Havoning kinematik qovushqoqligi 1.51·10
-5
m
2
/s ga teng deb qabul
qilindi).
Qurilmaga havoni burab beruvchi 30
0
, 45
0
, 60
0
kontakt elementlar (zavixritel) o‘rnatilib, har biri
orqali gaz tezliklari tajriba tadqiqotlari olib borildi. Qurilmaga xujum burchagi 30
0
kontakt
element (zavixritel) o‘rnatilib gazni kirish tezligi
𝜗 =
7,07
÷ 28,37 𝑚
/s gacha chiqish tezligi
𝜗 =
3,2
÷ 11,03 𝑚
/s bo‘lganda bosim 21,2 Pa dan 430 Pa gacha; qurilmaga xujum burchagi 45
0
kontakt element (zavixritel) o‘rnatilib gazni kirish tezligi
𝜗 =
7,07
÷ 28,37 𝑚
/s gacha chiqish
tezligi
𝜗 =
3,68
÷ 12.3 𝑚
/s gacha bo‘lganda bosim 14.8 Pa dan 350 Pa gacha va qurilmaga
xujum burchagi 60
0
kontakt element (zavixritel) o‘rnatilib
gazni kirish tezligi
𝜗 =
=7,07
÷
28,37 𝑚
/s gacha chiqish tezligi
𝜗 =
3,85
÷ 13.1 𝑚
/s bo‘lganda bosim 12 Pa dan 270 Pa gacha
bo‘lganligi tajriba tadqiqotlar orqali aniqlandi. Quyidagi 2-rasmda qurilmani sug‘orilmagan
holatda xujum burchagi 30
0
45
0
60
0
kontakt elementlar (zavixritel) bo‘lganda gaz tezligiga
bog‘liq holda bosimni o‘zgarishi grafigi keltirilgan.
593
2-rasm. Qurilmada xujum burchagi 30
0
45
0
60
0
kontakt element bo‘lganda gaz tezligiga
bog‘liq holda bosimni o‘zgarishi grafigi berilgan.
V
g
,
Har bir ko‘rsatkichga gaz tezligi o‘rtacha o‘zgarishi 4,2
𝑚
/s qadam bilan ortib bordi. Qurilmaga
o‘rnatilgan xujum burchagi 30
0
, 45
0
, 60
0
kontakt elementlar (zavixritel) orqali berilayotgan gaz
tezliklari orqali qurilmadagi quyidagi gidravlik qarshiliklar aniqlandi. Qurilmaga xujum
burchagi 30
0
kontakt element bo‘lganda gidravlik qarshiligi
𝜉
1
= 2.2
; xujum burchagi
45
0
kontakt element bo‘lganda gidravlik qarshilik
𝜉
2
= 2;
xujum burchagi
60
0
kontakt element
bo‘lganda esa gidravlik qarshilik
𝜉
1
= 1.8
bo‘lganligi aniqlandi. Quyidagi 3-rasmda tajriba
natijalariga asosan gidravlik qarshilik grafigi keltirilgan.
3-rasm.Olingan natijalar asosida qurilmani sug‘orilmagan xolatda xujum burchagi 30
0
45
0
60
0
kontakt element bo‘lganda gidravlik qarshilik grafigi berilgan.
Olingan tajribaviy natijalar shuni ko‘rsatadiki qurilmaga o‘rnatilgan kontakt elementlar
(zavixritel) xujum burchagi 30
0
, 45
0
,
60
0
orqali qurilmaning gidravlik qarshiliklari aniqlandi.
Bu holatda burchak hosil qiluvchi shiber, kontakt elementlar orqali va qarshilik koeffitsentining
o‘zaro bog‘liqligidan foydalangan xolda, apparatning gabarit o‘lchami va gaz tezligidan kelib
chiqib optimal gaz tezligi tanlash maqsadiga muvofiqligi tajribalar asosida aniqlandi.
Adabiyotlar
1.Alimatov B.A., Ergashev N.A., Karimov I.T. “Kontakt elementi buralgan yo‘ldosh quyunli
rejimda ishlovchi ho‘l usulda chang tozalovchi apparat”, FarPI, “Ilmiy-texnika” jurnali, 2019y
№2-son, 149-152-bet:
2.Сугак.
Е.В.
Очистка
газовых
выбросов
в
аппаратах
с
интенсивными
гидродинамическими режимами Е.В.Сугак., Н.А.Войнов, Н.А.Николаев – Казань: Риц и
«Школа», 1999-224 с.
3.Эргашев Н.А., Алиматов Б.А., Герасимов М.Д., Дикевич А.В. “Повышение
эффективности пылеулавливания в производстве дорожно-строительных материалов”
1
1,5
2
2,5
3
30
40
50
60
ξ
594
“Энерго-ресурсосберегающие машины, оборудование и экологически технологии в
дорожной и строительной отраслях” Международная научно-практическая конференция
(Россия федерatsiя Белгород, 20-21 сентября 2018 й) 228-232 бет:
IN VITRO
USULIDA O’SIMLIK YETISHTIRISH VA UNING AFZALIKLARI
Fattoxova Dildora Obid qizi , Abdumalikova Sarvinoz Farhod qizi Muhammadjon
Mustafakulov Abduvaliyevich.
O’zbekiston milliy universiteti Jizzax fillali
Annotatsiya:
O’simliklarni yetishtirishning
In vitro
usulda o’simliklarni yetishtirishning
samarali , sermahsul , biroz qimmat ammo foydali , tez o’sishtirish usuli ko’rib chiqildi.
O’rganish natijasida
in vitro
usulida ekish o’simlikni zararkunandalarsiz va organik moddalarga
boy holda olish imkoni mavjudligi aniqlandi.
Kalit so‘zlar:
BAP, NAA, MS, 2.4- D, IBA, Achyranthes aspera L. va A.
In vitro
- bu o'simliklarni etishtirish uchun ishlatiladigan o'simlik to'qimalari kulturalash
usuli bo'lib, tomirlardagi to'qimalar va organlarning aseptik kichik qismlarini ekishni nazarda
tutadi. Hujayraning ko'p hujayrali organizmni, o'sishi va rivojlanishi uchun bu, potentsial
hujayra totipotentligi deb ataladi.
Hujayralar yoki to'qimalarning barcha hujayra turlarini
shakllantirish va o'simlikni qayta tiklash qobiliyati to'qimalar madaniyatining asosiy prinsipidir
[1-2].
Biroq,
In vitro
texnologiyasi an'anaviy ko'paytirish usullariga qaraganda qimmatroqdir va
har bir o'simlik birligining narxi har bir o'simlik narxini pasaytirish uchun ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytirish strategiyasini qabul qilishga majbur bo'ladi.
Albatta, bu usulni boshqa an’anaviy usullardan ustunlik tomonlari juda ham ko’p:
- genetik bir xil ekish materialining olinishi;
- meristema to’qimalari kulturalari ishlatilishi hisobiga o’simliklarni virusli va boshqa yuqumli
kasalliklardan holi bo’lishi;
- ko’payish koeffitsientining yuqoriligi (o’tchil va gulli o’simliklar uchun 104-105;
ninabargli o’simliklar uchun –104);
- seleksiya davrining qisqarishi;
- o’simlik rivojlanishini yuvenil davrdan reproduktiv fazaga o’tishini tezlashishi;
- an’anaviy yo’llar bilan qiyin ko’payadigan o’simliklarni ko’paytirish;
- ishni yil davomida tashkil etish imkoniyatlarining mavjudligi va ko’chat materiallari o’stirish
uchun kerak bo’lgan maydonni tejash;
- o’stirish jarayonini avtomatlashtirish imkoniyatlari va h.k.
Tabiatni muhofaza qilishning yo’qolib ketish xavfi ostidagi o’simliklar milliy
kolleksiyasi (O’simliklarni muhofaza qilish markazi
2009 yil).
Ushbu kichik to'plamda taxminan
3% ko'paytirish yoki saqlash uchun juda kam yoki umuman urug' hosil qilmaydi. Dunyodagi 75
000 yoki undan ortiq yo’qolib ketish xavfi ostida turgan o’simlik turlarini ekstraprolat qilish, bu
2000 dan ortiq yo’qolib ketish xavfi ostida turgan turlarga aylanadi, ular kam yoki umuman
urug’ hosil qilmaydi. Shu kabi o’simliklarni saqlab qolishda,
In vitro
usuli o'simlik to'qimalari
kulturasini ko'paytirish va saqlash uchun muqobil yondashuvlarni taqdim etishi mumkin. Ba'zi
yo’qolib borayotgan turlarda, masalan, orhideya, urug'larning unib chiqishi muntazam ravishda
in vitro
sharoitida amalga oshiriladi va ko'pincha tuproqdagiga qaraganda ancha yuqori unib
chiqish tezligini ta'minlaydi, chunki to'qima madaniyati muhiti zamburug'li simbiontlar
tomonidan olinishi kerak bo'lgan ozuqa moddalarini
in vitro
bilan ta'minlaydi. O'simlik
to'qimalari madaniyati, shuningdek, kurtak uchlari, barg bo'laklari, poya bo'laklari va
boshqalardan oz miqdordagi to'qimalardan o'simliklarni klonal ko'paytirish usullarini ham
beradi. Ular alkogol yoki suyultirilgan oqartirgich bilan sirt sterilizatsiya qilinadi va keyin
