337
ko‘rsatuvlarga katta o‘rin ajratilishi hajviy ko‘rsatuvlarning sonini oshishiga olib kelgan;
ikkinchidan
, televideniyada namoyish qilinayotgan kulgi san’atidagi janriy ko‘rinishlar o‘zining
ilmiy tahliliga muhtoj bo‘lib, estetika ilmi sohiblarining e’tibor qaratmayotganligi muammoli
vaziyatdir;
uchinchidan
, ekran san’ati – televideniyedagi kulgining o‘ziga xosliklari badiiy
adabiyotda yoki bosma nashrlardagi kulgi san’atidan bir qator jihatlari bilan ajralib turadi. Bunda
aktyorlar, qiziqchilar ijodiy yondashishi kuzatiladi va rejalashtirgan hajviylik yanada
jonlantiriladi, Ushbu me’yor va mezonlarga rioya qilgan holda, komediyachilar, yozuvchilar va
ijodkorlar zamonaviy ommaviy axborot vositalarining murakkab manzarasini kezib, butun dunyo
bo'ylab tomoshabinlarni qiziqtiradigan, ma'rifatlantiradigan va bog‘laydigan hazil yaratishadi
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
L.Eshonqulov “Yoshlarda kreativ tafakkurni shakllantirishda hajviylikning kognitiv
ahamiyati” monografiya 2023-yil 102-b
2.
Бўматов М. Табассум қилинишни унутмадикми? // Zarafshon –газетаси 2013 йил 15
январ, 3-бет
3.
Султонов О. Кулги ҳақида.... кулишиб. Т.: Янги аср авлоди, 2002, 29-бет
4.
Султонов О. Ўзбекистон телевидениесида кулги санъати. Ғафур Ғулом. Т.2005. 17-
бет
5.
Зиёев Ҳ. Ўзбек миниатюрасининг сардори мақоласидан. Алп Жамол ҳақида
хотиралар тўпламидан, - Т.: Ғафур Ғулом, 2000, 67-бет.
TADQIQOT NATIJASIDA O‘QITUVCHI VA O‘QUVCHINING OCHIQ
BIRGALIKDAGI HARAKATLARINI RIVOJLANTIRISH
Egamberdieva Yulduz Urinboevna-Fargona Davlat Universiteti o‘qituvchisi
ANNOTATSIYA
Mazkur maqolada tadqiqot natijasida boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi va o‘quvchisining
ochiq qo‘shma hamda birgalikdagi harakatlarini rivojlantirish konsepsiyasi hamda qo‘shma
faoliyatning ta’lim mazmuni konsepsiyasini yaratish yopiq ta’limdan ochiq ta’limga, ta’limdagi
fan-bilim yondashuvidan shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvga o‘tish konsepsiyasi muhokamasi
keltirib o‘tilgan.
Tayanch iboralar:
konsepsiya,
harakat, birgalikdagi harakat, yondashuv, mazmun,
rivojlantirish, ta’lim, shaxs, model, boshlang‘ich ta’lim, dastur.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi va o‘quvchisining ochiq qo‘shma faoliyatini metodik
rivojlantirish shaxsga yo‘naltirilgan, rivojlanayotgan ta’limga bo‘lgan intensiyalar va umumiy
o‘rta ta’lim maktabning funksional ko‘nikmalarni rivojlantirishga doimiy yo‘nalishi o‘rtasidagi
qarama - qarshilik o‘qituvchi va o‘quvchining qo‘shma birgalikdagi harakatlarini ta’limning
tarkibiy qismi sifatida ajratishda hal qilinishi mumkin. Shubhasiz bunda, sheriklik modeli
sifatida ochiq harakatlarning ustunligi, ta’lim birligi sifatida ochiq qo‘shma harakatni ajratish,
boshlang‘ich ta’limda qo‘shma faoliyatni tashkil etishda: ishtirokchilarning o‘zlari tomonidan
ta’lim harakatlarini tashkil etish (ularning ishtiroki, ta’siri), o‘qituvchining ta’lim mazmuniga
ta’sir qiluvchi qo‘shma faoliyatdagi pozitsiyasini aniqlash, zamonaviy ta’lim sifatini baholash
usullarini ishlab chiqish, bu natijalar va ta’sirlarni qayd etish, qo‘shma faoliyat
ishtirokchilarining birgalikdagi harakti kabi bir qator muammolarni hal qilishga imkon beradi.
Konsepsiyaning asosiy g‘oyasi o‘qituvchi va o‘quvchining birgalikdagi harakatlarini ta’lim
mazmunining birligi sifatida ajratish, boshlang‘ich ta’limda qo‘shma faoliyatning o‘rni, roli va
mazmuniga qarashni o‘zgartiradigan qo‘shma faoliyatning ta’lim mazmuni tushunchasini
kiritishdir. O‘qituvchi va o‘quvchining birgalikdagi faoliyati ta’limning maxsus predmeti, ta’lim
manbai va ta’limda shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvni amalga oshirish sharti sifatida qaraldi.
Bu ochiq harakatni rivojlantirish konsepsiyasining umumiy qiymat intonatsiyasini
tashkillashtirishga imkon berdi [3].
338
Qo‘shma faoliyatning ta’lim mazmuni ishtirokchilarning shaxsiy tajribaga, uning ta’limi va
tajribasiga murojaat qilishi bilan tavsiflanadi; o‘qituvchilar va o‘quvchilar tomonidan qo‘shma
faoliyat ishtirokchilarining funktsiyalarini o‘zlashtirish (ularning ishtiroki, ishtiroki, ta’siri,
tanlovi, qo‘shma faoliyat shakllarini yaratish), qo‘shma faoliyatning turli modellaridan
foydalanish (avtoritar, yetakchilik, sheriklik); ishtirokchilarning pozitsiyalarini o‘zgartirish va
shakllantirish: boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi va o‘quvchisining ochiq qo‘shma faoliyatini
metodik rivojlantirish qo‘shma faoliyatdagi turli pozitsiyalarni birgalikda tashkil etish, barcha
ishtirokchilarni qo‘shma faoliyatning borishi va natijalarini aks ettirishga jalb qilish; qo‘shma
faoliyatning ta’lim mazmuni konsepsiyasini yaratish yopiq ta’limdan ochiq ta’limga, ta’limdagi
fan-bilim yondashuvidan shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvga o‘tishni konsepsiyalashga imkon
beradi [3].
Boshlang‘ich ta’limda shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvni amalga oshirish ochiq qo‘shma
harakatni rivojlantirishdan iborat bo‘lib, bu o‘qituvchilar va o‘quvchining o‘zaro ta’sirini
anglatadi, bu qo‘shma faoliyatning turli ishtirokchilarining uning maqsadlari, sifati, mazmuniga
jalb qilinishi, ishtiroki va ta’sirini ta’minlaydi. Ochiq qo‘shma harakatni rivojlantirishning asosiy
kontseptual asoslari boshlang‘ich sinf o‘quvchilari va o‘qituvchilarining ta’lim tashabbuslarini
namoyish etishda, qo‘shma harakatlarning shakllari va turlarini tanlashda, qo‘shma faoliyatning
borishi va natijalarini baholashda ishtirok etish zarurati bilan bog‘liq.
Ochiq qo‘shma harakatning ta’lim mazmuni o‘qituvchilar va o‘quvchilarning birgalikdagi
faoliyatining ijobiy tajribasini yaratish, turli ishtirokchilarning taassurotlari va tajribalarini
faollashtirish, ularni dekodlash bilan tavsiflanadi, turli ishtirokchilarning ta’lim tashabbuslarini
yaratish va rivojlantirish, o‘quvchilarning vazifalarni belgilashga ta’siri, tarkibni loyihalash va
qo‘shma faoliyat shakllarini tanlash, baholash asoslarini ishlab chiqishda barchaning ishtiroki,
o‘zini o‘zi aks ettirishi aniqlandi. Umuman olganda, ochiq birgalikdagi harakatlarning ta’limiy
uyg‘unligining o‘ziga xos xususiyatlari ta’lim predmeti sifatida muvofiqlikni ta’kidlash,
o‘qituvchilar va o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyat mazmunini loyihalashda real ishtirok etish
funktsiyalari va shakllarini rivojlantirish, amaliyotda birgalikdagi harakatlarning turli shakllari,
turlaridan foydalanish, birgalikdagi faoliyatda tushunish, ularni tanlash erkinligi kabi shaxsiy
pozitsiyaning xususiyatlarini amalga oshirishdan iborat.
Konsepsiya nafaqat nazariy qoidalarni, balki ularni ochiq qo‘shma harakatlarni
rivojlantirish bo‘yicha ta’lim dasturi loyihasini ishlab chiqish va amalga oshirish orqali
tekshirishni ham o‘z ichiga oladi. Boshlang‘ich ta’limda ochiq qo‘shma harakat asosida
faolligini rivojlantirish bo‘yicha o‘quv dasturining o‘ziga xos xususiyati shundaki, u qo‘shma
faoliyat sifatini o‘zgartirish va o‘quvchilar va o‘qituvchilar tomonidan uni tashkil etish
ko‘nikmalarini o‘zlashtirish g‘oyasini ifodalaydi; maktab o‘qituvchilarining innovatsion faoliyati
rivojlanib borishi bilan takomillashadi va ularning rivojlanishiga asoslanadi; u turli xil o‘quv
fanlarida va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda turli xil ta’lim shakllari (dars, darsdan tashqari
faoliyat turlari) orqali amalga oshiriladi va shuning uchun mavzudan tashqari xususiyatga ega
[5].
Ushbu holatlar o‘qituvchilarning o‘quvchiga qo‘shma faoliyat ishtirokchisi sifatida
murojaat qilish imkoniyatlarini amalda oshiradigan ta’lim dasturlari bo‘lib, bunday dasturlarni
yaratish o‘qituvchilarni boshlang‘ich ta’limda ta’limning boshqa mazmunini haqiqiy ishlab
chiquvchilarga aylantirishga imkon berdi: kompetensiya, faoliyat, shaxsga yo‘naltirilgan. Ta’lim
dasturining predmetdan tashqari tabiati uni nafaqat o‘quv, balki maktabda tarbiyaviy ishlarni
tashkil etish uchun asos bo‘lishiga imkon berdi.
Shunday qilib, ta’lim dasturlari innovatsion maktablarga xos bo‘lgan bo‘shliqlarni bartaraf
etishga imkon beradi: o‘quv va ta’lim natijalari o‘rtasida, o‘quv va loyiha-tadqiqot rejimi
o‘rtasida, tadqiqotchi o‘qituvchilar va oddiy o‘qituvchilar o‘rtasida. Boshqa tomondan, ta’lim
dasturlari maktab ichidagi barcha loyiha – tadqiqot ishlanmalarini mustahkamlaydi va
rasmiylashtiradi, ularni eksperimental rejimdan texnologik rejimga o‘tkazadi. Biroq, bu ta’lim
dasturi maktabdagi tadqiqot faoliyatini yakunlaydi degani emas: aksincha, uslubiy, kontseptual,
texnologik, diagnostika va boshqa kamchiliklarni kuchaytirib, u maktab rivojlanishidagi yangi
339
bosqichni ochadi, bu ta’lim mazmuni va barcha ta’lim amaliyotidagi o‘zgarishlarni
kontseptualizatsiya qilish bilan bog‘liqligi tavsiflandi.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi va o‘quvchisining ochiq qo‘shma harakatini rivojlantirish
konsepsiyasini amalga oshirish o‘qituvchining pozitsiyasini kommunikativ, faoliyat va tadqiqot
pozitsiyasiga o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu ularni ochiq qo‘shma harakatni tashkil etish
vositalarini o‘zlashtirish va maxsus muvofiqlik muhitini yaratishni anglatadi (o‘quvchilarni
farqlashning yo‘qligi, turli xillarni qabul qilish va birgalikda tashkil etish, hissiy jalb qilish;
o‘qituvchi o‘ziga yuklatilgan maqsadlar faoliyatida o‘zini topib, nafaqat o‘quv ko‘nikmalarini,
balki obyekt ijro etuvchi xatti-harakatlar modelini ham o‘zlashtirishga erishib, ijro etuvchi
faoliyat protseduralaridan, bo‘ysunuvchi va majburiy o‘zaro ta’sirlardan foydalanadi. O‘qituvchi
– qo‘shma faoliyatning ishtirokchisi, semantik va maqsadli faoliyatga ega bo‘lgan bo‘lib,
qo‘shma maqsadlarni (ma’nolar, tashabbuslar) ishlab chiqish, ularni qo‘shma faoliyat
ishtirokchilarining loyihalash, sinov, erkin harakatlariga joylashtirish, shuningdek, jarayonni aks
ettirish bo‘yicha faoliyatni tashkil qiladi [6].
O‘qituvchining ishtirokiga bo‘lgan pozitsiyasining o‘zgarishi ma’lum xavflar bilan bog‘liq,
birinchidan, bu o‘qituvchining o‘zini o‘zi belgilash, o‘qituvchining “tabiiy ravishda
majburlanmagan” ochiq harakatdagi pozitsiyasi ongli tanlovini, shaxsiy o‘zini o‘zi belgilashni,
javobgarlikni, o‘qituvchining o‘zi faol ijodiy harakatlarini talab qiladi. Ochiq harakatdagi
o‘qituvchi o‘quvchilarni ko‘rish uchun juda ko‘p afzalliklarga ega, ammo o‘quvchilar
faoliyatining bu portlashi har doim ham to‘liq amalga oshirilmaydi, uning foydali yo‘li har doim
ham mavjud emas. O‘qituvchining pozitsiyasining ikkilikliligi yoki sherik tomon kundalik va
faoliyat darajalarida pasayish mumkin bo‘lgan buzilishlarning sababi hisoblanadi.
Ochiq
birgalikdagi
harakatni
rivojlantirish
konsepsiyasini
amalga
oshirish,
o‘qituvchilarning ta’lim dasturini ishlab chiqish va amalga oshirishda ishtirokini ta’minlaydigan
ish joyidagi o‘qituvchilarning malakasini oshirish shartlari, shakllari va usullarini o‘zgartirishni
anglatadi. Bunday qo‘shma faoliyat tashkilotchisining ikki tomonlama pozitsiyasini tashkil etish
uchun tegishli vositalarni tanlash bilan ta’minlanadi: kommunikativ (maxsus hissiy va
kommunikativ hamkorlik ta’lim jarayoniini yaratish), faoliyat (o‘quvchilarni qo‘shma faoliyatga
jalb qilish va tashabbus, loyiha harakatlari orqali tashkil etish), tadqiqot (kuzatish, tushunish,
hodisalarni ajratish, aks ettirish).
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi va o‘quvchisining ochiq qo‘shma faoliyatini metodik
rivojlantirishning asosiy sharti o‘qituvchilarning ta’lim dasturini ishlab chiqishda va uni o‘quv -
uslubiy qo‘llab-quvvatlashda bevosita ishtirok etishidir; dars mashg‘ulotlari shakllari -
laboratoriyalar, pedagogik ustaxonalar, mahorat darslari, loyiha, analitik laboratoriyalar;
o‘qituvchilarning ta’lim dasturlariga turli darajalar va unga nisbatan turli pozitsiyalar orqali
kirishi (ishlab chiquvchilar, ishtirokchilar, foydalanuvchilar). Bu shuni anglatadiki, konsepsiyani
amalga oshirishning eng muhim sharti nafaqat ish joyida va o‘quv kurslari rejimida o‘qitish
shakllari va usullarini rivojlantirish, balki o‘qituvchilarning dasturni kontseptualizatsiya qilish va
asoslashda, maktab amaliyotidagi o‘zgarishlarda ishtirok etishidir [3; 7].
Ushbu pedagogik faoliyatning o‘zgarishiga yordam beradi: Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi
va o‘quvchisining ochiq qo‘shma faoliyatini metodik rivojlantirish ochiq qo‘shma harakatlar
ishtirokchilariga ko‘proq talab bilan qo‘shma faoliyatning turli modellarini birgalikda tashkil
etishga, ochiq qo‘shma harakatni o‘zlashtirishda o‘qituvchilar quyidagi dinamikaga ega: hissiy
faollikni rivojlantirishdan tortib, loyihalashtirilgan, tashabbuskor ishtirokni rivojlantirishgacha
bo‘lgan umumiy o‘rta ta’lim maktabida tadqiqot loyihalarini amalga oshirish o‘qituvchilar va
loyiha ishtirokchilari o‘rtasidagi tafovutlarni kuchaytirish, unda o‘quv dasturini amalga oshirish
o‘qituvchilarni o‘quv va ta’lim natijalariga erishishda tenglashtirishga yordam beradi.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi va o‘quvchisining ochiq qo‘shma faoliyatini metodik
rivojlantirishning ta’lim dasturini konseptualizatsiya qilish:
a) ta’lim natijalarini qo‘shma faoliyatni tashkil etish ko‘nikmalari shaklida ajratishga
imkon beradi. Bunda ishtirokchilar tomonidan har xil turdagi qo‘shma harakatlarni farqlash,
340
ularning xususiyatlarini tushunish, ochiq qo‘shma harakatlarga bo‘lgan talab, uning amaliyotda
tarqalishi; boshlash, loyihalash, samarali guruh o‘zaro ta’siri va aloqa bilan bog‘liq ko‘nikmalar;
b) ta’lim effektlari ochiq harakatning oqibatlari sifatida: ishtirokchilarning ijobiy o‘zaro
munosabatlarga bo‘lgan ehtiyoji, ta’limda ichki motivlarni shakllantirish, ishtirokchilarning
ta’lim tashabbuslarining namoyon bo‘lishi, ular tomonidan ta’limning maxsus predmeti sifatida
birgalikdagi faoliyatni ajratish. O‘quv natijalari bilan ta’lim natijalari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, bir-
biriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Eng yuqori o‘quv natijalari (miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari,
o‘qitish darajasi, o‘quv yutuqlari) ta’lim dasturini ishlab chiquvchi o‘qituvchilarning sinflari
bilan tavsiflanadi.
Ta’lim dasturi tarkibni uning modullari orqali o‘tadigan maxsus tashkiliy shakllar orqali
joylashtiradi: ta’lim holatlari, darslar, qo‘shma faoliyatning ta’lim mazmunini tashkil etish
shakllarini tavsiflashdan oldin, biz ularni amalga oshirish faqat maxsus tashkil etilgan ta’lim
jarayonida mumkinligini ta’kidlaymiz, bu quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
-
qo‘shma faoliyat ishtirokchilarining ijobiy o‘zaro ta’siriga yo‘naltirilgan maktabning
maxsus muhiti;
-
empatik tushunish, o‘quvchiga so‘zsiz ijobiy munosabat, o‘quvchini tinglash, unga
kayfiyat, ishonch, qadriyatli muhit;
-
inson-markaz yondashuvi – bu o‘sish va rivojlanishga yordam beradigan muhitni
yaratadigan munosabat va xatti-harakatlarda ifodalangan mavjudlik usuli. Shunday qilib,
birgalikdagi faoliyat modellaridan ochiq qo‘shma harakatlarni tashkil etish texnologiyalariga
o‘tish nafaqat darslarning yangi shakllari (hissiy immersion dars, o‘zaro o‘rganish va qo‘llab-
quvvatlash darsi, yaxlit dars), balki dars kabi tashkiliy shaklning paydo bo‘lishini anglatadi:
maslahat, aloqa soati, tanlov darsi, boshlang‘ich ta’lim dars mashg‘ulotari. Bunday shakllar
maktab rivojlanishining maxsus bosqichida paydo bo‘ladi, o‘qituvchilarning tadqiqot faoliyati
shakllana boshlaganda va ular sub’ektiv shakllari sifatida paydo bo‘lib, keyin tanish bo‘lib
qoladi. Darsdan farqli o‘laroq, dars butun sinf bilan emas, balki bir guruh o‘quvchilar bilan
o‘tkazilishi mumkin, u yanada moslashuvchan tuzilishga ega, chunki u o‘quvchilarning
tashabbuslari bilan o‘quv mashg‘ulotlari, qiziqishlar, savollar, mavzular shaklida ishlashni o‘z
ichiga oladi; o‘qituvchi maslahatchi, yordamchi, kuzatuvchi, o‘zaro munosabatlarning guruh
shakllarini tashkil etuvchi pozitsiyasidir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.G.Ahmadova. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining talaffuzi me’yorlarni shakllantirish
metodikasi. Pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiya. O‘zbekiston
2023.
2.B.Ismoilov. Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik kompetentlikni
rivojlantirishning metodik tizimini takomillashtirish. Pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori
(PhD) dissertatsiya. O‘zbekiston
2023.
3.B.Ismoilov. Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini musiqiy madaniyatini
shakllantirishda mehnat qo‘shiqlaridan foydalanish metodikasi. Pedagogika fanlari bo‘yicha
falsafa doktori (PhD) avtoreferat. O‘zbekiston
2023.
4.A.Yembergenova. Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida o‘quvchilarning imloviy
savodxonligini takomillashtirish metodikasi. Pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD)
avtoreferat. O‘zbekiston
2023.
5.Sh.Qayumova. Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini TIMSS xalqaro baholash
dasturi asosida o‘qitishga metodik tayyorligini takomillashtirish. Pedagogika fanlari bo‘yicha
falsafa doktori (PhD) avtoreferat. O‘zbekiston
2023.
6.U.Xalikova. Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini kompetensiyalarini innovatsion
dasturiy vositalar orqali shakllantirish va rivojlantirish metodikasini takomillashtirish.
Pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) avtoreferat. O‘zbekiston
2022.
7. Muslimov N.A. Kasb ta’limi o‘qituvchisini kasbiy shakillantirishning nazariy-metodik
asoslari: Ped. fan. dok. ... dis. avtoref. – T.:. 2007. – 47b.
