574
KALLUS TO’QIMA VA UNING XUSUSIYATLARI
Bahromova Mashhura Abdumannop qizi
Jo’rakulova Marjona Komoliddin qizi
Mustafakulov Muhammadjon Abdullayevich.
O’zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali.
mashhurabahromova464@gmail.com
marjonajorakulova445@gmail.com
Annotatsiya:
Ushbu maqolada kallus to’qimasi haqida tushuncha va uning xususiyatlari,
kallus hujayralarid mavjud moddalar, kallus to’qimalarida o’sish shakllari va kallus kulturalari
texnikalari, kallusga qarshi kurash chora-tadbirlari haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so’zlar:
Bordo suyuqligi, fungitsid, gistodifferensirovka, auksin, sitokinin,
induksiya.
Kirish.
Kallus, (lotincha: callus – qadoq) – o’simlikning shikastlangan (kesilgan) joyida
hosil bo’ladigan to’qima. Yaraning bitishiga yordam beradi. Kallus yupqa devorli parenxima
hijayralaridan iborat bo’lib, bo’rtma (ba’zan yupqa qavat) ko’rinishida bo’ladi. Yalangʻochlanib
qolgan turli toʻqimalar qujayralarining boʻlinishidan paydo boʻladi. Payvandlashda payvandtag
va payvandustning birikib ketishiga, qalamchalardan koʻpaytirishda qoʻshimcha oʻsimta ildizlar
va kurtaklar paydo boʻlishiga yordam beradi. Terak, tok qalamchalari kallus hosil qilib ekilganda
bexato tutib ketadi. Kalmaraz oʻsimliklar kalmarazi, parsha — aksariyat zamburugʻlar (baʼzan
bakteriyalar) qoʻzgʻatadigan kasallik. Asosan, oʻsimliklarning ustki toʻqimalari shikastlanadi.
Kutikula yoki novdalarda dogʻlar, yaralar, buqoqlar paydo boʻladi. Koʻpchilik qishloq xoʻjaligi
ekinlari kasallanadi. Kallus koʻproq olma, nok, kartoshka va sitrus ekinlari (limon, apelsin) da
uchraydi. Olma, nok daraxtlari kallusni Venturia inaeguaties va V. pinna zamburugʻlari
qoʻzgʻatadi. Olmada barg va mevalar, nokda novdalar ham zararlanadi. Daraxtlarning barglarida
kulrang toʻgarak dogʻlar hosil boʻladi, barg shapalogʻining orqa tomonida dogʻlar toʻq yashil
rangli baxmalsimon gʻubor bilan qoplanadi. Mevalarda esa gʻubor bilan qoplangan kumushrang
hoshiyali qoʻngʻir dogʻlar paydo boʻladi. Bu dogʻlar keyinchalik kengayib, koʻpincha bir-biriga
tutashadi. Kasallangan barglar toʻkiladi. Mevaning shikastlangan joyidagi toʻqimalari
yogʻochsimon boʻlib qoladi, kasallik yanada avj olib ketganda bu joylar yoriladi. Kallus bilan
kasallangan daraxtlarning hosili kamayadi, mevalari sifatsiz boʻlib qoladi. Kurash choralari:
kuzda yerga toʻkilgan mevalar yigʻib olinib, yoʻqotiladi va bogʻ qator oralari shudgorlanadi.
Koʻklamda, kurtaklar burta boshlaganda daraxtlarga 3% li bordo suyukligi purkaladi. Bahorda
yogʻingarchilik koʻp boʻlgan yillarda daraxtlar guldan tushganidan keyin 1% li bordo suyuqligi
purkaladi. Kartoshka kallusga qarshi kurashda kasallikka chidamli navlarni tanlash, urugʻlikni
fungitsid bilan ishlov berib ekish, agrotexnika tadbirlariga qatʼiy rioya qilish kerak [1-5].
O’simlikdan hujayrani alohida ajratib olish mana shu potensiyalarni namoyon bo’lishiga
yordam beradi. Morfogenezni hujayra asosini sitodifferensirovka tashkil qiladi. O’simlikni
regenerasiyasi hujayrani ikkilamchi tabaqalanishidan boshlanadi. Bunda, tabaqasizlangan
hujayra boshqatdan ixtisoslashgan hujayrani strukturasi va funksiyasini egallaydi. Kallusli
hujayralarni ikkilamchi differensirovkasi har doim ham o’simlikni regenerasiyasi va morfogenez
bilan tugallanavermaydi. Ba’zida u faqat to’qima hosil bo’lishiga olib keladi
xalos(gistodifferensirovka). Shu yo’l bilan kallusli hujayra floemli yoki ksilemli elementlarga
aylanishi mumkin. Ikkilamchi tabaqalanishga boshqa bir misol bo’lib, tabaqasizlangan faol
proferasiya qiladigan hujayrani – eski (qari) bo’linmaydigan kallusli hujayraga aylanib qolishi
xizmat qilish mumkin (rivojlanishni stasionarfazasi). Barcha ko’rinishdagi ikkilamchi
tabaqalanishdan eng katta qiziqish uyg’otadigani, bu morfogenezdir, chunki u kallusli
hujayradan butun o’simlik yaratish imkonini beradi. Tabaqalanish va morfogenezni asosida har
xil genlarni birin-ketin qo’shilishi yotadi, ya’ni hujayrani tabaqalanishi genlarni
tabaqalashgan faolligi bilan aniqlanadi. Struktura genlarini faolligini o’zgarishi ularni
575
derepressiyasi (uyg’onishi), repressiyasi yoki amplifikasiyasi (ko’payishi) bilan bog’liq. Bu
jarayonda fitogormonlar katta rol o’ynaydilar. Kallusli to’qimalarni morfogenezini boshqarish
mumkin. O’simliklarni alohida ajratib olingan hujayralarini morfogenezga bo’lgan
qobiliyatlariga ha ichki, ham tashqi fakttorlar ta’sir ko’rsatadilar. Ichki faktorlarlarga: dastlabki
o’simlikni qaysi turga mansubligi, eksplant olingan organ, eksplantning yoshi kiradi. Tashqi
faktorlarga esa, eng avvalo ozuq muhiti tarkibi, harorat, yorug’lik (uni intensivligi va
fotodavrning uzunligi) kiradi. Morfogenezni eng kuchli induktori – ozuqa muhti tarkibiga
kiruvchi sitokinin va auksinlarning o’zgarishi hisoblanadi. Buni stimul yoki morfogenzni signali
deb ham yuritiladi. Auksinga nisbatan sitokinilar miqdori ko’proq bo’lganda, poya organogenezi
boshlanadi, teskari bo’lganda esa (auksin sitokininga nisbatan ko’proq bo’lganda) ildiz yaxshiroq
rivojlanadi.Shuni ham alohida ta’kid lozimki, kallusli to’qimalar kulturasidan hosil bo’lgan
ildizdan hech qachon butun o’simlik hosil bo’lmaydi, poyali organogenezda esa dastlab novda
hosil bo’ladi va uni ko’proq auksin saqlagan ozuqa muhitlariga ko’chirib o’tkazilgandan keyin,
o’zidan ildiz chiqaradi va butun o’simlik hosil qiladi. Demak, auksinlar va sitokininlar, ularni
bir-birlariga nisbatiga qarab, yokib tabaqasizlanishi va kallusli rivojlanishga o’tish yoki
tabaqalanish va kallusli to’qimalar morfogenezini chaqirishi nafaqat o’sishni boshqarish balki
differensirovkani boshqarishga olib keladi. Shunday qilib, oziqa muhiti tarkibida:
Auksin>sitokinin=ildiz→kallusli to’qima Sitokinin>auksin=poya→novda→ildiz→o’simlik
Agar organogenzni auksin yoki sitokininlar yordamida kuchaytirish mumkin bo’lsa,
somatik embriogenez- ekzogen fitogarmonlarga umuman bog’liq emas. Odatda embriogen
zonalar kallusli to’qimalarda, kallus hosil qilish uchun ishlatilgan ozuqa muhitida paydo bo’ladi.
O’sayotgan kurtak ekzogen gormonlarga muhtojlik sezmaydi, chunki uni o’zi gormon sintez
qilish imkoniyatiga ega va o’zini–o’zi gormon bilan ta’minlay oladi. Somatik embriogenezni
gormonga muhtojsizligi, Xaberlandt fikriga, keyinroq esa Stevard tomonidan ilgari surilgan
«hujayrani ajratish jarayonini o’zi, ulardagi totipotentlikni namoyon bo’lishini kuchaytiradi,
ya’ni morfogenezga o’tkazadi» degan fikriga argument bo’lib xizmat qiladi. Shunday qilib,
morfogenez uchun asosiy stimul bo’lib, oziqa muhit tarkibidagi gormonlarni bir-biriga nisbati va
o’simlik hujayrasini organizmdan ajratib olish xizmat qiladi. Kallusli to’qimalar kulturasida
morfogenezida qo’shimcha stimul bo’lib, ozuqa muhiti tarkibiga qo’shilgan kumush nitrat,
ammoniy nitrat, ba’zi-bir aminokislotalar (proin, tirozin,ba’zida serin), (putressin va spermidin)
xizmat qiladilar. Ba’zi bir holatlarda morfogenez jarayonini manniy va sorbiy ham kuchaytiradi.
NO
3
-
ionlari kallus to’qimalarda hosil bo’lgan tartibli strukturalarni rivojlanishi va ta’sir
ko’rsatadi, ularni induksiyasini esa NH
4
+
ioni kuchaytiradi. Gibberel kislotasi poyani o’sishini
kuchaytirsa,
abssiz kislotasi
somatik
kurtaklarni differensiyasini
kuchaytiradi. Shunisi
qiziqarliki, yuqorida keltirilgan moddalardan ba’zilari, masalan kumush nitrati eski ko’chatlarni
regenerasiya xususiyatini uzaytiradi. Morfogenezni kuchaytiruvchi u yoki bu ta’sir oqibatida
kallusli hujayra deterinasiya holatiga o’tishi kerak bo’lsada, ularni 400-1000 dan bittasi
regenerasiya yo’liga o’tadilar xolos [6-9]. Kallus kulturalarida o’sish shakllari. O'sish, regressiv
o'zgarish, differensiatsiya va naqsh shakllanishi odatiy kallus rivojlanishiga yordam beradigan
to'rtta asosiy o'zaro ta'sir jarayonlaridir. Shu doirada to'qima bo'lagidan kallus rivojlanish
jarayonini uch bosqichga bo'lish mumkin: induksiya, bo'linish va differentsiatsiya.
Rivojlanishning ushbu uch bosqichi populyatsiyaning o'rtacha hujayra hajmi, shuningdek,
to'qimalarning tuzilishi va umumiy metabolik holatidagi o'zgarishlar bilan tavsiflanishi mumkin.
Birinchidan, hujayralar bo'linishga tayyorlanadigan, metabolizm faollashtirilgan va hujayra
hajmi doimiy bo'lib qoladigan induksiya bosqichi mavjud. Ushbu fazaning davomiyligi dastlabki
eksplantdagi hujayralarning fiziologik holatiga va ishlatiladigan madaniyat sharoitlariga qarab
o'zgaradi. Shundan so'ng eksplantning periferik qatlamlarida bo'linishlar paydo bo'lishi bilan
boshlangan faol sintez va hujayra hajmining kichrayishi bosqichi keladi. Ushbu fazada
kallusning tashqi hududlarida meristematik yoki asosiy holatga (dedifferentsiya) bosqichma-
bosqich qaytishni o'z ichiga olgan regressiv o'zgarish ma'lum bir o'sish shaklini shakllantirishga
olib keladi. Ushbu fazaning o'ziga xos xususiyati shundaki, bo'linish kallusning tashqi qismlari
bo'ylab davom etib, uning ichida bo'linmagan hujayralarning kichik yadrosini qoldiradi. Oxir-
576
oqibat,
differentsiatsiyalangan
tuzilmalarning
shakllanishi
(differentsiatsiya)
regressiv
o'zgarishlarning o'rnini bosa boshlaydi va rivojlanishning yangi yo'nalishi boshlanadi. Ushbu
yangi kurs ba'zi hujayralarning kamolotga yetishi va boshqa hujayralarning kengayishi orqali
hujayra farqlanishini oshirish bilan ajralib turadi [10-13]. Kallus kulturalari texnikasi. Bir nechta
o'simlik to'qimalari kallus hosil bo'lishini qo'zg'atishga qaratilgan muolajalarga javob bera
olmaydi va endi kallusning izolyatsiyasi va muvaffaqiyatli o'rnatilishi ko'p jihatdan o'simlik
materialining manbasiga emas, balki ishlatiladigan madaniyat sharoitlariga bog'liq ekanligi aniq
ko'rinadi. O'simlikning turli qismlaridan olingan to'qimalar madaniyatda o'stirilishi va kallus
madaniyatini ishlab chiqarishi mumkin: tomir kambia saqlash [14-15].
Xulosa:
Kallus o’simlik shikastlangan joyidan hosil bo’luvchi to’qima hisoblanadi. U
parenxima hujayralaridan iborat bo’lib, yaraning bitishiga yordam beradi. Kallus ko’proq olma,
nok va ko’pla sitrus mevalarda kuzatiladi. Kallus bilan kasallangan daraxtlarning hosildorligi
kamayadi va mavalari zararlanadi. Ushbu maqoladan asosiy maqsad kallusga chidamli bo’lgan
o’simlik genlarini ishlab chiqish
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Ishankhodjaev T. et al. Study on Effects of Liposomal Quercetin on Biochemical
Parameters of the Nigrostriatal System of Rats with Experimentally Induced Neurodegenerative
Disease //Annals of the Romanian Society for Cell Biology. – 2021. – С. 6128-6143.
2.
Saatov T. et al. Study on hypoglycemic effect of polyphenolic compounds isolated from
the Euphorbia L. plants growing in uzbekistan //Endocrine Abstracts. – Bioscientifica, 2020. – Т.
70.
3.
Saatov T. et al. Antioxidant and hypoglycemic effects of gossitan //Endocrine Abstracts.
– Bioscientifica, 2019. – Т. 63.
4.
Saatov T. et al. Study on antioxidant and hypoglycemic effects of natural polyphenols in
the experimental diabetes model //Endocrine Abstracts. – Bioscientifica, 2018. – Т. 56.
5.
Tuychiboyev J. I. et al. Gipotireoz modelida kalamush antioksidant tizimiga e vitamin va
kurkuminning korreksiyalovchi tasiri //Educational Research in Universal Sciences. – 2022. – Т.
1. – №. 6. – С. 234-236.
6.
Mustafakulov M. A. et al. Prospects of aptamer application in diagnostics of bacterial
infections //Academic research in educational sciences. – 2021. – Т. 2. – №. 9. – С. 890-900.
7.
Mustafakulov M. A. et al. Prospects of aptamer application in diagnostics of bacterial
infections //Academic research in educational sciences. – 2021. – Т. 2. – №. 9. – С. 890-900.
8.
Mustafakulov M. et al. Determination of antioxidant properties of l-cysteine in the liver
of alloxan diabetes model rats //International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research. – 2023. – №. Special Issue. – С. 47-54.
9.
Saatov T. et al. Neurodegeneration type and severity have linkage with plasma insulin in
DM patients //Endocrine Abstracts. – Bioscientifica, 2022. – Т. 81.
10.
Mustafakulov M. A. et al. Aptamers and their use in biology and medicine aptamers and
their applications in nanotechnologies, virology and biology //Academic research in educational
sciences. – 2022. – Т. 3. – №. 4. – С. 509-515.
11.
Abduvalievich M. M. et al. Determination of HEPATOTROPIC effects of certain
substances in experimental toxic hepatitis //Global Scientific Review. – 2022. – Т. 10. – С. 160-
162.
12.
Mukhammadjon M. et al. The effect of ngf on indicators of the antioxidant system in rat
brain tissue //Universum: химия и биология. – 2021. – №. 9 (87). – С. 82-86.
13.
Мустафакулов М. А. и др. Изучение антиоксидантной и антирадикальной
активности листьев isatis tinctoria L //Universum: химия и биология. – 2022. – №. 7-1 (97). –
С. 40-44
14.
Мустафакулов М. А. и др. Исследование влияния липосомальной формы
кверцетина на отдельные биохимические параметры ткани мозга животных с
экспериментальной моделью нейродегенеративного состояния //Universum: химия и
биология. – 2023. – №. 1-1 (103). – С. 33-39.
577
15.
Saatov T. et al. Correction of oxidative stress in experimental diabetes mellitus by means
of natural antioxidants //Endocrine Abstracts. – Bioscientifica, 2021. – Т. 73.
.
AGRO INDUSTRIAL CLUSTERS AS A FORM OF INNOVATIVE
DEVELOPMENT IN THE INDUSTRY
Belaya Ro'za Aleksandrovna
Student of Fergana Polytechnic Institute
Uzganbayeva Dilnoza Toxtasinovna
Fergana Polytechnic Institute
Assistant at the Department of Economics
Abstract:
The article begins by defining agro-industrial clusters as geographically
proximate groups of interconnected firms and institutions in the agriculture and food processing
sectors. It examines how these clusters facilitate knowledge sharing, technology transfer, and
resource pooling among participants, leading to enhanced productivity, competitiveness, and
market access. Moreover, the article discusses the role of supportive policies, infrastructure, and
institutions in nurturing and sustaining agro-industrial clusters. Furthermore, the article analyzes
the impact of agro-industrial clusters on local and regional development, including job creation,
income generation, and rural revitalization. It explores the linkages between agro-industrial
clusters and broader innovation ecosystems, highlighting their contribution to research and
development, entrepreneurship, and value chain integration. Additionally, the article discusses
challenges and opportunities associated with building and scaling agro-industrial clusters, such
as financing, governance, and stakeholder coordination.
Key words:
clusters, innovative development, agriculture.
The development of agriculture has seen a sharp rise on the global economic stage in
recent years, indicating an increased significance of agriculture in the world economy. Therefore,
studying and analyzing the key factors of agricultural production, such as land, water, labor
resources, and their unique characteristics, as well as developing and developing countries, is
important and necessary.
At present, Uzbekistan is facing a pressing issue of promoting innovative economic
development and overall country development. A crucial aspect of creating an innovative
economy at the regional level is the formation of a cluster development model. The current state
of affairs in the country's scientific and innovative sphere does not meet the needs of the main
directions of state policy in attracting the results of scientific and technical activities.
The existing situation requires the creation of new approaches to the development of
scientific and technological achievements. The experience of cluster formation in foreign
countries allows identifying the following directions: the first direction is based on the Italian
model (industrial districts), which are internal clusters focused on a strong concentration of small
enterprises in exports, and their market activity is supported by internal or informal communities.
The second direction is based on the model of industrial clusters, which are concentric
circles with a centralized management system (organizations with centralized management).
Scientific laboratories, research centers, and higher education institutions operate in such
industrial clusters. Such approaches to cluster formation are actively used in Japan, South
Korea, Germany, and France. They have a high level of cooperation in international markets and
developed internal formal and informal connections. It is worth noting that the lack of
organization of innovative activities and effective connections is the main aspect of cluster
formation under this model.
Each cluster participant ensures effective interaction with the system's management
apparatus, which is the basis for ensuring mutual integration. This approach to cluster formation
