275
15.Шумкарова, С. (2022). Влияние вторичных материальных ресурсов на физико-
механические свойства напольных тканей. In
Материалы конференции АИП.–
Издательство АИП
(Vol. 2432, p. 1).
16.Yodgorova, H. I., & Nosirova, E. (2022). Tikuvchilik korxonalari va ularning
bo’limlarini avtomatlashtirishni takomillashtirish.
Science and Education
,
3
(2), 136-140.
17.Ёдгорова, Х. (2022). Особенности автоматизации швейных предприятий и их
подразделений.
PEDAGOGS jurnali
,
2
(1), 264-270.
18.Shumkarova, S. P., Edgorova, H. I., & Begmanov, R. A. (2013). THE INFLUENCE OF
DRYING TEMPERATURE OF RAW COTTON ON FIBRE DAMAGE.
SCIENCE AND
WORLD
, 75.
19.Yodgorova, H. I. (2021). Kiyimlarni modellashtirishda innovatsion usullardan
foydalanish.
Science and Education
,
2
(12), 334-338.
20.Yodgorova, K. I., & Shumkarova, S. P. (2021). The role of adras fabrics in modern
fashion.
Science and Education
,
2
(5), 364-367.
21.Yodgоrоvа, H. I., & Qayumov, A. (2021). ОILА–JАMIYATIMIZ MUSTАHKАM
TАYANCHI.
Scientific progress
,
2
(1), 1057-1062.
22.Shumkarova, S. P., Rajapova, M. N., & Yodgorova, K. I. (2021). Physical-mechanical
properties of fabrics produced in the field of tourism.
Экономика и управление
гостеприимством территории
, 148-152.
23.Yodgorova, H. I. (2021). WAYS OF EFFECTIVE USE OF INNOVATIVE
FUNCTIONS IN ENTERPRISES.
Экономика и социум
, (2-1), 409-412.
24.Egamberdiev, F., Jumaniyazov, K., Abbazov, I., Yodgorova, H., & Rajapova, M. (2021,
December). Theoretical study of the impact aimed at improving the efficiency of fiber cleaning.
In
IOP Conference Series: Earth and Environmental Science
(Vol. 939, No. 1, p. 012032). IOP
Publishing.
25.Исраилова, С. М., & Ёдгорова, Х. И. (2017). Изменение качественных показателей
шелка-сырца, полученного различными способами.
Молодой ученый
, (20), 23-25.
26.Ёдгорова, Х. И., & Исраилова, С. М. (2018). Изменение технологических и
качественных показателей верхних трикотажных полотен ластикового переплетения
различных вариантов.
Молодой ученый
, (17), 41-44.
27.Шумкарова, Ш. П., Ёдгорова, Х. И., & Бегманов, Р. А. (2016). Влияние
температуры сушки хлопка-сырца на поврежденности волокон.
Наука и мир
, (4-1), 74-75.
28.Исроиловна Ю.Х., Пулатовна С.С., Турамурадовна Ю.М., Ашурович О.Т.
Влияние смеси волокнистого состава и вторичных материальных ресурсов на
технологические и механические свойства тканей, предназначенных для специальной
одежды.
FOTOISSIQLIK QURILMASINING TEXNIK-IQTISODIY KO‘RSATGICHLARI
Yuldoshov Boysori Abdixoliqovich
Termiz davlat universiteti, O‘zbekiston
Annotatsiya.
Tadqiqot ishida monokristall kremniyli fotoelektrik batareya (FEB)
asosidagi fotoissiqlik qurilmasi (FIB) ga qo‘shimcha jihozlarni biriktirish va undan qishloq
xo‘jaligida foydalanish bo‘yicha ma’lumotlar keltirilgan. Shuningdek, FIB ning texnik-iqtisodiy
samaradorligi hisoblab chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
fotoelektrik batareya, fotoissiqlik qurilmasi, kontroller, akkumulyator,
inverter, boyler.
O‘zbekiston iqlimi va hozirgi iqtisodiy rivojlanishi sharoitida fotoelektrik qurilmalardan
foydalanishning katta qismi qishloq joylarga to‘g‘ri kelishi mumkin. Bunday hududlarda elektr
276
energiya ta’minotidagi uzulishlarning tez-tez sodir bo‘lishi issiqlik energiyasiga (xususan issiq
suvga) bo‘lgan talabning ortishiga ham olib keladi. Xalq xo‘jaligida uglevodorod
yoqilg‘ilarining narxi elektr energiyani aholiga sotadigan narxdan yuqoriligi ulardan foydalanish
harajatlarning ortib ketishiga olib kelmoqda. Shu tufayli qishloq sharoitining iqtisodiy va moddiy
imkoniyatlardan kelib chiqqan holda, arzon energiya manbalarini yaratish bugungi kunning
asosiy vazifalaridan biridir. Bu vazifalarni qisman bo‘lsada bajarilishida FIB lardan foydalanish
yaxshi natijalar berishi mumkin.
Issiq iqlim sharoitida (30
o
C dan yuqori) FEB larning samaradorligi 35-40% gacha
pasayib ketadi [1]. FEB larning issiqlik hisobiga elektr yo‘qotishlarini kamaytirish uchun ular
maxsus issiqlik kollektorlari yordamida sovutiladi [2]. FEB ga biriktirilgan issiqlik kollektori
tizimi FIB hisoblanadi [3]. Quyosh energiyasini FIB yordamida elektr va issiqlik energiyasiga
konvertatsiya qilib foydalanish mumkin [4]. Ushbu tadqiqot ishidagi FIB so‘nggi yillarda ishlab
chiqilgan nusxalaridan [5,6] farq qiladi. Qurilmada FEB ni sovutish uchun yangi turdagi parallel
kanalli polikarbonat issiqlik kollektoridan foydalanilgan va old tomon tomondan ikkita
reflektorlar qo‘llanilgan [7]. FIB ga o‘rnatilgan yorug‘lik oqimini zichlab beruvchi reflektorlar
qisqa tutashuv tokining ortishiga, issiqlik kollektori esa salt yurish kuchlanishining ortishi uchun
xizmat qiladi. Shu tariqa FIB ning elektr quvvatini oshirib, qishning qisqa kunlarida to‘g‘ridan-
to‘g‘ri elektr energiyadan foydalanish va akkumulyatorni yetarlicha quvvatlantirish imkoniyati
paydo bo‘ladi. FIB ning issiqlik kollektori va reflektorlar bilan birlashtirilgan bunday tizimidan
elektr energiya bilan bir qatorda issiq suv ham olinadi. (1-rasm).
1-rasm. FIB bilan elektr ta’minlash qutisini birlashtirish
1-FIB, 2-elektr ta’minlash qutisi, 3-kontroller, 4-akkumulyator, 5-avtomatik kalit, 6-inverter, 7-
rozetkalar, 8-sovuq suv idishi, 9-issiq suv zaxirasi uchun boyler
FIB tarkibiga kirgan qism va materiallar pasport ma’lumotlari ularining 10 yil va undan
ko‘proqqa mo‘ljallanganligini ta’kidlaydi. FIB ga ketgan harajatlar bu muddatning qancha
qismida qoplansa, shu muddatning qolgan qismi foydali xizmat vaqti hisoblanadi.
FIB va unga birlashtirilgan tizimning foydali xizmat vaqtini aniqlash uchun quyidagi
hisob-kitoblar amalga oshirilgan:
1) FIB va unga birlashtirilgan tizimga sarflangan harajatlar hisoblangan (1-jadval).
277
2) FIB ning bir kundagi (oydagi, yildagi) ishlab chiqargan elektr energiyasining davlat
narxida qancha summani tashkil qilishi aniqlangan (2-jadval).
3) FIB ning bir kundagi (oydagi, yildagi) suvga bergan issiqlik miqdorini hosil qilishi
uchun qancha elektr energiya sarflanishi aniqlangan (3-jadval).
4) FIB dan bir yilda olingan elektr energiyasi va suvni isitishda sarflanadigan elektr
energiyaning narxi hisoblangan. Buni yuqoridagi ikki jadvaldagi ma’lumotlar asosida hisoblash
mumkin. FIB ning bir yilda ishlab chiqargan elektr energiyasining narxi 165 600 so‘mga, uning
suvni isitishda suvga bergan issiqlik miqdorining elektr energiyaga teng bo‘lgan narxi 930 780
so‘mni qo‘shamiz. Umumiy yig‘indi 1 096 380 so‘mni tashkil qiladi.
5) FIB va unga birlashtirilgan tizimga sarflangan mablag‘ni FIB dan bir yilda olingan
elektr energiya va suvni isitishda suvga bergan issiqlik miqdorining elektr energiyaga teng
bo‘lgan narxiga bo‘lingan.
278
S M
6 9 0 8 0 0 0
H Q V
6 y i l
U E N
1 0 9 6 3 8 0
bunda, HQV – harajatlarni qoplash vaqti, SM – sarflangan mablag‘, UEN – umumiy energiya
narxi.
Bo‘linmadan ma’lum bo‘ladiki, ushbu tizimga sarflangan harajatlarni qoplash vaqti 6
yilni tashkil qilgan.
FIB va unga birlashtirilgan tizimni tashkil qilgan qismlarning yaroqlilik muddatidan kelib
chiqib qurilmaning ishlash vaqti 10 yil deb olingan. Tizimning ishlash vaqtidan unga sarflangan
harajatlarni qoplash vaqtini ayirilsa, tizimning foydali xizmat vaqti kelib chiqadi. Hisob-kitoblar
tizimning foydali xizmat vaqti 4 yilni, bu muddatda olingan foyda 4,4 mln. so‘mni tashkil qilgan.
FIB va unga birlashtirilgan tizimga ketgan harajat, qurilmaning o‘zini qoplash vaqti, foydali
xizmat vaqti va undan olingan sof daromad 2-rasmda tasvirlangan.
2-rasm. FIB va unga birlashtirilgan tizimning harajat va daromad summasining vaqtga
bog‘liqligi
FIB va unga birlashtirilgan tizim tufayli 40°C va undan yuqori haroratli issiq suvdan
foydalanish davlat elektr tarmog‘idan foydalaniladigan elektr suv isitgichining ishlashi uchun
zarur bo‘lgan elektr energiyasini 3 martagacha tejash mumkin. Hisoblashlar shuni ko‘rsatadiki,
ushbu tizimning suvga beradigan issiqlik miqdorini hosil qilish uchun 819kg toshko‘mir zarur
bo‘lar ekan. Ma’lumotlarga qaraganda, 1 tonna toshko‘mir yonganda 83,4 kg oltingurgut
oksidini, 44,1 kg azot oksidini, 374 kg changni, 1,1 kg is gazini, 0,4 kg uglevodorodlarni va 0,01
kg aldegidlarni ajratadi [8]. FIB va unga birlashtirilgan tizimdan foydalanish orqali atrof-muhitga
105,7kg zararli gazlar va 306kg chang tarqalishining oldini olish mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati
1. B. Yuldoshov, E. Saitov, J. Khaliyarov, S. Bobomuratov, S. Toshpulatov, F.
Kholmurzayeva. “Effect of Temperature on Electrical Parameters of Photovoltaic Module”.
Proceedings of the 11th International Conference on Applied Innovations in IT, (ICAIIT)
, 2023,
Vol. 11. Issue 1. pp. 291-295.
2. W. He, J. Zhou, C. Chen, J. Ji, “Experimental study and performance analysis of a
thermoelectric cooling and heating system driven by a photovoltaic/thermal system in summer
and winter operation modes”,
Energy Conversion and Management,
2014, Vol.
84, pp. 41-49.
3. A.A. Monjezi, Y. Chen, R. Vepa, A.E.-H.B. Kashyout, G. Hassan, H.E.-B. Fath, M.H.
Shaheed, “Development of an off-grid solar energy powered reverse osmosis desalination system
for continuous production of freshwater with integrated photovoltaic thermal (PVT) cooling”,
Desalination,
2020, Vol. 495, pp
.
1-7.
279
4. Р.А. Муминов, М.Н. Турсунов, Х. Сабиров, Б.А. Юлдошов, Ш.Н. Абилфайзиев,
“Исследование влияния температуры на параметры фототепловых батарей в южных
регионах республики”,
Альтернативная энергетика и экология
, 2021, Vol. 7-9. pp. 40-47.
5. H.A. Nasef, S.A. Nada, H. Hassan, “Integrative passive and active cooling system
using PCM and nanofluid for thermal regulation of concentrated photovoltaic solar cells”,
Energy Conversion and Management,
2019,
Vol. 199, pp
.
1-15.
6. U. Sajjad, M. Amer, H.M. Ali, A. Dahiya, N. Abbas, “Cost effective cooling of
photovoltaic modules to improve efficiency”,
Case Studies in Thermal Engineering
, 2019, Vol.
14, pp. 1-7.
7. Muminov R.A., Tursunov M.N., Sabirov X., Abdiev U.B., Yuldoshov B.A.,
Abilfayziev Sh.N., Rumyantseva E.V. “Study of the Parameters of a Photo of a Thermal Battery
with a cell Polycarbonate Collector”.
International Journal of Advanced Research in Science,
Engineering and Technology
, 2019, Vol. 6, Issue 12, pp. 12018-12023.
8.https://vaqt.ucoz.com/publ/ekologiya/issiqlik_elektr_stansiyalari_atmosfera_havosini_i
floslantiruvchi_manba_sifatida/30-1-0-764
HUDUDLARDA MILLIY DEHQONCHILIKNI INNOVATSION TIZIMINI
SHAKLLANTIRISH VA RIVOJLANTIRISHNING ASOSIY YO‘NALISHLARI
Yuldashev G‘iyos Turabekovich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti Samarqand filiali mustaqil tadqiqotchisi, assistent
Annotatsiya
. Maqolada hududlarda milliy dehqonchilikni innovatsion tizimini
shakllantirish zaruriyati, Samarqand viloyatidagi dehqonchilikda yangi innovatsion mahsulotlar
yaratish bosqichlari va rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari keltirilgan.
Kalit so‘zlar
: dehqonchilik, innovatsion tizim, innovatsion mahsulot.
Respublikamiz qishloq xo‘jaligini innovatsion iqtisodiyotga o‘tishda milliy innovatsion
tizimni shakllantirish va rivojlantirish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Har bir rivojlangan
davlatning mustaqil milliy innovatsion tizimi shu davlat milliy xususiyatlari va iqtisodiy shart-
sharoitlariga moslanib shakllantiriladi.
Bugungi kunda respublikamiz milliy iqtisodiyoti oldida turgan dolzarb masalalardan biri
mamlakatni innovatsion rivojlantirish asosida taraqqiy ettirishdan iborat. O‘zbekistonni
innovatsion rivojlantirishning muhim sharti bu iqtisodiyotni raqamlashtirish, modernizatsiyalash,
diversifikatsiyalash hamda shu asosda milliy innovatsion tizimni shakllantirish hisoblanadi.
Bugungi kunda respublikamizda ilm-fan sohasini iqtisodiyotdagi o‘rnini oshirish bo‘yicha
Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Mamlakatimiz uchun ilm-fan sohasidagi ustuvor
yo‘nalishlarni aniq belgilab olishimiz kerak. Hech bir davlat ilm-fanning barcha sohalarini bir
yo‘la tarqqiy ettira olmaydi. Shuning uchun biz ham har yili ilm-fanning bir nechta ustuvor
yo‘nalishini rivojlantirish tarafdorimiz” [1].
O‘zbekistonda tarmoqlar va sohalar bo‘yicha milliy innovatsion tizimning kelgusi
taraqqiyot yo‘nalishlari mamlakat innovatsion rivojlanish strategiyasini belgilab beradi.
Respublikamiz tarmoqlar va sohalar bo‘yicha innovatsion rivojlanish tizimli jarayon bo‘lib, aniq
belgilangan chora-tadbirlar strategik rejaga asosan amalga oshirishni nazarda tutadi. Bu borada
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 21 sentyabrdagi PF-5544-sornli Farmoni bilan
“2019-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasining innovatsion rivojlantirish strategiyasini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi amalga oshirish bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” ishlab chiqilib, O‘zbekiston
Respublikasining 2030 yilgacha bo‘lgan innovatsion rivojlantirish bo‘yicha strategiya belgilab
olingan va unga ko‘ra mamlakatning xalqaro maydondagi raqobatbardoshligini va innovatsion
jihatdan taraqqiy etganligini belgilovchi asosiy omil sifatida inson kapitalini rivojlantirish
belgilangan.
Innovatsion tizim tushunchasini birinchi bo‘lib fanga kiritgan va uni “milliy innovatsion
tizim” deb atagan olim amerikalik K.Frimen (1987 yil) hisoblanadi[2].
