532
взаимодействий на социальную совокупность. Хотя предмет и методология социальных
наук отличаются от естественнонаучных или компьютерных, некоторые из подходов,
используемых в современном социальном моделировании, происходят из таких областей,
как например, искусственный интеллект.
Математические модели принятия решений.
При принятии решения основной
задачей является нахождение оптимального решения. Т.е. решение в наибольшей степени
соответствующего цели управляющей подсистемы в рамках имеющейся у нее
информации о состоянии среды. Математическая модель принятия решения может
представлять собой формализацию некоторой схемы, которая может быть приведена в
системном описании.
Математические модели принятия решений можно разбить на два больших класса –
оптимизационные и теоретико−игровые. Наиболее общий подход к описанию задач
принятия решений формируется на языке систем.
Приведем системное описание задач принятия решений. Пусть имеется некоторая
система, в которой выделим управляемую подсистему, управляющую подсистему и среду.
При этом управляющая подсистема может воздействовать на объект управления
(управляемую подсистему) с помощью различных управляющих воздействий. Состояние
объекта управления определяется двумя факторами: выбранным управляющим
воздействием со стороны управляющей подсистемы и состоянием среды. Важно то, как
управляющая подсистема не может воздействовать на среду и, более того, она, как
правило, не имеет полной информации о наличном состоянии среды.
Целью управляющей подсистемы является – перевести объект управления в наиболее
предпочтительное для себя состояние. Для достижения этой цели управляющая
подсистема может использовать любое находящееся в ее распоряжении управляющее
воздействие. Выбор управляющей подсистемой управляющего воздействия называется
принятием решения.
Принятие решения является центральным моментом всякого
управления [1,2].
Данные в социологическом исследовании.
Представление о данных рассматриваем
здесь в связи с развитием специализированных программных средств для гуманитарных
приложений. Основным ресурсом развития программных средств для социолога являются
высокие технологии. Адаптация современных информационных технологий (интернет-
решения, среды программирования, новые форматы данных и т. п.) к задачам
вычислительного ассистирования для социолога сама по себе является трудоемким
процессом; разработчики таких компьютерных средств не всегда осознают важность
модельного выражения собственно гуманитарных проблем. Cпециалистам по
компьютерным технологиям необходимо учитывать методологические принципы
социальных наук при создании для них программных средств [3].
Список использованной литературы
1.
Математические модели социальных систем: Учебное пособие. Омск: Омский
государственный университет, 2000. - 256 c.
2.
Высоков И.Е. Математические методы в психологии: учебник и практикум для
академического бакалавриата / И. Е. Высоков. – М.: Издательство Юрайт, 2017. – 386 с.
3.
ru.wikipedia.org
ICHKI ISHLAR ORGANLARI XODIMLARIDA KORRUPSIYAGA QARSHI
TAFAKKURNI SHAKLLANTIRISHDA IJTIMOIY-FALSAFIY
TUSHUNCHALARNING AHAMIYATI
Xojaev Zuxriddin Xayrullaevich,
Namangan davlat universiteti tadqiqotchisi
533
Annotatsiya:
Maqola ichki ishlar organlari xodimlarida korruptsiyaga qarshi fikrlashni
rivojlantirishda ijtimoiy-falsafiy tushunchalarning rolini o'rganadi. Muallif korruptsiya va uning
sabablarini tushunishda falsafiy va sotsiologik yondashuvlarning ahamiyatiga e'tibor qaratadi.
Kalit so'zlar:
korruptsiyaga qarshi fikrlash, ijtimoiy-falsafiy tushunchalar, mentalitetni
shakllantirish.
Kirish.
Korruptsiya davlat rivojlanishi uchun eng jiddiy tahdidlardan biri bo'lib, adolat
tamoyillariga putur etkazadi, jamoat institutlarini qoralaydi va fuqarolarning hokimiyatga bo'lgan
ishonchini pasaytiradi. Ushbu yovuzlikka qarshi kurashda huquqni muhofaza qilish organlari
xodimlari, xususan, ichki ishlar organlari xodimlari muhim rol o'ynaydi. Biroq, korruptsiyaga
qarshi muvaffaqiyatli kurashish nafaqat qat'iy qonunlar va ularni amalga oshirish choralarini,
balki xodimlarning fikrlash va xatti-harakatlarini o'zgartirishni ham talab qiladi. Ijtimoiy-falsafiy
tushunchalar ichki ishlar organlari xodimlarida korruptsiyaga qarshi fikrlashni shakllantirishda
muhim rol o'ynaydi[1]. Ushbu maqolada korruptsiyaga qarshi kurashda xodimlarning
pozitsiyasini shakllantirishga qanday tushunchalar va qanday ta'sir ko'rsatishi ko'rib chiqiladi.
Korrupsiyaga qarshi fikrlashni shakllantirishga ta'sir ko'rsatadigan ijtimoiy-falsafiy
tushunchalarning asosiy jihatlaridan biri bu axloq va axloqdir. Korruptsiyaga qarshi kurashning
asosi noqonuniy va axloqsiz harakatlarning qabul qilinmasligiga ishonishdir. Immanuel
Kantning kategorik imperativi yoki Jeremi Bentamning utilitarizmi kabi falsafiy va axloqiy
tushunchalar xodimlarning adolat va jamiyat farovonligi tamoyillariga asoslangan
harakatlarining ahamiyatiga e'tibor qaratadi. Adolat va tenglik tushunchalari korruptsiyaga qarshi
fikrlashni shakllantirishda ham muhim rol o'ynaydi. Huquqni muhofaza qilish organlari
xodimlari korruptsiya qonun oldida tenglikni buzilishiga olib kelishini va jamiyatda imtiyozli
sinflarni yaratishini bilishlari kerak[2]. Adolat haqidagi falsafiy asarlar, masalan, jon Roulzning
jamiyatdagi huquq va majburiyatlarni adolatli taqsimlash sifatida adolat haqidagi asarlari
xodimlarga barcha fuqarolar uchun adolatni ta'minlash nuqtai nazaridan korruptsiyaga qarshi
kurash muhimligini tushunishga yordam beradi.
Ijtimoiy-falsafiy tushunchalar, shuningdek, o'z-o'zini takomillashtirish va xizmat etikasi
muhimligini ta'kidlaydi. Ichki ishlar organlari xodimlari o'zlarini nafaqat qonun ijrochilari, balki
ijtimoiy adolat va tartib himoyachilari sifatida ham ko'rishlari kerak. Suqrot, Aflotun va
Aristotelning asarlari kabi jamiyatga bo'lgan burch va sadoqat haqidagi falsafiy risolalar
xodimlarni o'zlarining kasbiy faoliyatiga nisbatan mas'uliyatli munosabatda bo'lishga
ilhomlantirishi mumkin. Ijtimoiy-falsafiy tushunchalar, shuningdek, jamoat ishonchi va huquqni
muhofaza qilish organlari faoliyatining qonuniyligi muhimligini tushunishga yordam beradi.
Korruptsiya fuqarolarning hokimiyat va huquq-tartibot institutlariga bo'lgan ishonchini
pasaytiradi, bu esa beqarorlikka olib kelishi mumkin.va jamiyatlar[3]. Tomas Xobbs va jon
Lokkning asarlari kabi ijtimoiy kontraktillikka oid falsafiy ishlar ichki ishlar organlari
xodimlariga qonunlarga rioya qilish va jamiyatning o'z faoliyatiga ishonchini saqlab qolish
muhimligini tushunishga yordam beradi.
Korruptsiya zamonaviy jamiyatlar duch keladigan asosiy muammolardan biridir. Bu
fuqarolarning hokimiyatga bo'lgan ishonchini pasaytiradi, adolatni buzadi va davlat boshqaruvi
institutlarining tanazzulga uchrashiga olib keladi. Korrupsiyaga qarshi kurashning ahamiyati,
ayniqsa, ichki ishlar organlari xodimlarining faoliyati jamiyatdagi xavfsizlik va qonuniylikka
bevosita ta'sir ko'rsatadigan huquq-tartibot sohasida muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Korruptsiyaga qarshi samarali kurashning asosiy omillaridan biri bu huquqni muhofaza qilish
organlari xodimlarida korruptsiyaga qarshi fikrlashni shakllantirishdir. Bu nafaqat korruptsiyaga
qarshi kurashish bo'yicha bilimlar to'plami, balki demokratik jamiyat qurilayotgan qadriyatlarni
chuqur anglashdir. Shu nuqtai nazardan, ijtimoiy-falsafiy tushunchalar muhim rol o'ynaydi.
Bunday tushunchalardan biri bu ijtimoiy shartnoma. Ushbu g'oyaga ko'ra, inson ongli
ravishda jamiyatga kiradi, u erda u ma'lum me'yor va qoidalarga rioya qilishni o'z zimmasiga
oladi va buning evaziga o'z huquq va erkinliklarini himoya qiladi. Ijtimoiy shartnomani
534
tushunish huquqni muhofaza qilish organlari xodimlariga jamiyatdagi rolini va ularning faoliyati
uning farovonligi uchun muhimligini tushunishga yordam beradi[4]. Bu jamiyat oldida
mas'uliyat hissini shakllantirishga yordam beradi va korruptsiya vasvasasiga to'sqinlik qiladi.
Yana bir muhim ijtimoiy-falsafiy tushuncha adolatdir. Bu qonuniylik va qonun oldida tenglik
uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Adolatni tushunish huquqni muhofaza qilish organlari
xodimlariga qonuniylikni ta'minlash va korruptsiyaga qarshi kurashda ularning roli muhimligini
tushunishga yordam beradi. Ular o'zlarini nafaqat qonun ijrochilari, balki jamiyatdagi adolat
himoyachilari sifatida ham ko'rishadi.
Bundan tashqari, fuqarolik javobgarligi haqidagi falsafiy g'oyalar korruptsiyaga qarshi
fikrlashni shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Fuqarolik javobgarligi jamiyatning har bir
a'zosining uning hayoti va rivojlanishidagi faol ishtirokini nazarda tutadi[5]. Huquqni muhofaza
qilish organlari xodimlari o'zlarining fuqarolik javobgarligini anglab, o'z faoliyatida halollik va
shaffoflikka intilishadi, bu esa korruptsiya xavfini sezilarli darajada kamaytiradi. Va nihoyat,
muhim jihat qonun ustuvorligi printsipini tushunishdir. Ushbu tamoyil hech kim qonundan ustun
emasligini va qonunlar jamiyatning barcha a'zolariga teng ravishda qo'llanilishi kerakligini
ta'kidlaydi. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari ushbu printsipga rioya qilgan holda,
korruptsion sxemalardan voz kechishadi, chunki ular qonun oldida qilgan harakatlari uchun ham
javobgardirlar.
Yana bir muhim tushuncha-bu ijtimoiy mas'uliyat. Huquqni muhofaza qilish organlari
xodimlari qonuniylikni saqlash va fuqarolarning xavfsizligini ta'minlash uchun javobgardir. Ular
qonunlarning har qanday buzilishi va ish vakolatlarini suiiste'mol qilish butun jamiyatga zarar
etkazishini bilishlari kerak. Ijtimoiy javobgarlik kontseptsiyasining ta'siri ostida xodimlar
o'zlarining xatti-harakatlari katta oqibatlarga olib kelishini va ularning xatti-harakatlari uchun
jamiyat oldida javobgar bo'lishlarini anglay boshlaydilar. Ijtimoiy adolatni tushunish ham muhim
jihatdir. Korruptsiya ko'pincha jamiyatdagi tengsizlik va adolatsizlikning natijasidir. Ichki ishlar
organlari xodimlari jamiyat uchun qonun oldida adolat va tenglik muhimligini anglab, o'z
vazifalariga ko'proq mas'uliyat bilan yondashadilar va korruptsiya amaliyotidan voz kechadilar.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, ijtimoiy-falsafiy tushunchalar ichki ishlar organlari
xodimlarida korruptsiyaga qarshi fikrlashni shakllantirishda muhim rol o'ynaydi degan xulosaga
kelishimiz mumkin. Ular qiymat yo'nalishlarini o'zgartirishga yordam beradilarva xodimlarning
munosabati, ularni korruptsiya muammosiga nisbatan sezgirroq va unga qarshi turishga undaydi.
Ushbu yo'nalishda ishlash tizimli yondashuvni va huquqni muhofaza qilish organlari
xodimlarining kasbiy tayyorgarligi va malakasini oshirish jarayoniga ijtimoiy-falsafiy jihatlarni
kiritishni talab qiladi.
Xulosa
qilib aytganda, ijtimoiy-falsafiy tushunchalar ichki ishlar organlari xodimlarida
korruptsiyaga qarshi fikrlashni shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Ular xodimlarga axloq,
adolat, jamiyatga xizmat qilish va fuqarolarning ishonchini saqlab qolish muhimligini
tushunishga yordam beradi. Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari o'rtasida ushbu
tushunchalar bo'yicha bilim va tushunchalarni kengaytirish korruptsiyaga qarshi kurash
samaradorligini sezilarli darajada oshirishi va jamiyatda qonun va tartibni mustahkamlashi
mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1.
Мирзаев, Гиесбек, and Комильжон Ниязов. "Ички ишлар органлари ходимларида
коррупцияга қарши иммунитет шакллантириш масалалари."
Вопросы совершенствования
механизмов противодействия коррупционным рискам в сфере государственного
управления
1.01 (2022): 139-142.
2.
Абдулхаев, Абдулхамид. "Ички ишлар органларининг коррупцияга оид
ҳуқуқбузарликлар профилактикаси фаолиятининг ҳуқуқий асослари."
Евразийский
журнал права, финансов и прикладных наук
2.10 Special Issue (2022): 144-148.
3.
Азизов, Х. Г. "Ички ишлар органларида коррупцияни олдини олиш."
Journal of
new century innovations
29.3 (2023): 12-21.
535
4.
Асланов, Бобур Тухтаевич. "Ички ишлар органлари ходимларида коррупциявий
хулқ-атвор шаклланишининг ўзига хос хусусиятлари ва бартараф этиш йўллари."
Journal
of new century innovations
21.2 (2023): 169-173.
5.
Хатамов, Рустам. "Ички ишлар органлари ходимлари томонидан содир этилган
жиноятларга имкон берган омиллар ва уларни бартараф этиш масалалари."
Общество и
инновatsiи
3.6 (2022): 137-148.
5-6 SINF ONA TILI TA’LIMIDA O‘QUV TOPSРIRIQLARINI TAVSIFI VA
TASNIFIGA DOIR METODIK YONDASHUVLAR
Xoliqova Ra’no Musurmon qizi, Toshkent amaliy fanlar universiteti o‘qituvchisi e-
mail: xoliqova@gmail.com
ANNOTATSIYA
maqolada ona tili o‘qitish metodikasida muhim ahamiyatga ega bo‘lib borayotgan o‘quv
topshiriqlarini pragmatik yondashuv asosida takomillashtirish masalasi tadqiq etilgan. Unda 5-6-
sinf ona tili darslari misolida o‘quv topshiriqlaridan foydalanishning joriy holati va kelajakda
yaratilajak o‘quv topshiriqlariga namuna va mezonlar tavsiya etilgan. Xulosa qismida o‘quv
topshiriqlarini takomillashtirish bo‘yicha takliflar bayon qilingan.
Kalit so‘zlar:
o‘quv topshiriqlari, pragmatika, pragmatik yondashuv, bilim, ko‘nikma va
malaka, hayotiy ko‘nikmalar, savol, mashq, topshiriq, takomillashtirish
Mamlakatimizda xalq ta’limi sohasini modernizasiyalash moddiy-texnika bazasini
mustahkamlash orqali yosh avlod dunyoqarashini shakllantirishning innovasion usullarini joriy
etish imkoniyatlarini kengaytirmoqda. Xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasida “umumiy ta’limni yanada rivojlantirishning eng muhim yo‘nalishlaridan biri
ta’lim-tarbiya jarayoniga zamonaviy pedagogik va axborot-kommunikasiya texnologiyalarini
keng joriy etish [2] muqobil yondashuvlarni o‘rganishga va ilmiy asoslashga yo‘naltirilgan
amaliy tavsifdagi ilmiy izlanishlarni rivojlantirish, zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan
foydalanishni kengaytirish” [3] kabi ustuvor vazifalar belgilangan bo‘lib, bu borada umumiy
o‘rta ta’lim tizimida davlat talablari va o‘quvchilarining tayanch kompetensiyalarini
shakllantirishda uzviylikni ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Respublikamizda so‘nggi
yillarda ona tili darslarida kreativ fikrlaydigan, ona tili o
‘
qish savodxonligi darslarida
o‘quvchilarining lingvodidaktik
kompetensiyalarini rivojlantirishga yo‘naltirish, o‘z fikrini
og‘zaki va yozma tarzda ravon ifodalay oladigan, o‘zgalar fikrini anglaydigan barkamol shaxsni
kamol toptirish, ona tili ta’lim mazmunining bosh maqsadi sifatida belgilangani, 5-6 sinf
o‘quvchilarining ona tili darslari asosida lingvodidaktik kompetensiyalarini metodik
rivojlantirishning me’yoriy asoslari yaratilgan. Bugungi kunda mustaqil, kreativ fikrlash yoshlar
tarbiyasining negizi sifatida mamlakatimizdagi qonun va farmonlar mazmunida o‘z aksini
topmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 29 apreldagi PF-5712-son
“O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini
tasdiqlash to‘g‘risida” Farmonida “...o‘qitish metodikasini takomillashtirish, ta’lim-tarbiya
jarayoniga individuallashtirish tamoyillarini bosqichma-bosqich tatbiq etish; xalq ta’limi
sohasiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va innovatsion loyihalarni joriy
etish” [4;1-b] vazifalari darslarda ona tili ta’lim mazmuni 5-6 sinf o‘quvchilarning nutqiy
kompetensiyalarini rivojlantirishga, ularni shaxs sifatida shakllantirishga, hayotiy faoliyatida
ta’limiy-tarbiyaviy, madaniy, ma’naviy-ma’rifiy jihatdan yondashib, ongli ravishda faol
ishtirokini ta’minlashga asos bo‘ladi.
Respublikamizda xalq ta’lim tizimida ona tili ta’lim mazmunini keng joriy etish, yangi
Renesans sharotida 5-6 sinf o‘quvchilarining-kreativ fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga
katta e’tibor qaratilmoqda. 5-6 sinf o‘quvchilarining ona tili ta’lim mazmunini metodik jihatdan
lingvodidaktik kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan, dars jarayonida nutqiy va lingvistik
kompetensiyalarni takomillashishiga olib kelish ko‘zda tutilmoqda. Ona tili ta’lim mazmunini
o‘rganishga qo‘yilgan aniq malaka talablari asosida (tinglab tushunish), (gapirish), (o‘qish) va
