201
18. Diwan, T., et al., Object detection using YOLO: Challenges, architectural successors,
datasets and applications. 2022: p. 1-33.
UCHUVCHISIZ QURILMALAR TAVSIFLANISHI VA ULARNING
QO‘LLANILISH SOHALARI
Modullaev Jahongir Sobir o‘g‘li,
Muxammad al-Xorazmiy nomidagi TATU
Televizion va media texnologiyalari kafedrasi, katta o‘qituvchi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada uchuvchisiz qurilmalar turlari va ular keng ishlatilayotgan
soxalar bayon etilgan. Uchuvchisiz qurilmalar turli xil jixatlariga qarab taxlil qilingan.
Kalit so‘zlar:
Uchuvchisiz qurilma, uchish balandligi, uchish masofasi, parvoz
davomiyligi.
Uchuvchisiz qurilmalar(UQ) - bu bortida uchuvchisiz parvozni amalga oshirishga qodir
samolyot. Shuning uchun samolyotning parvozi avtonom tarzda oldindan dasturlashtirilgan
rejimda yoki masofadan boshqarish pulti yordamida amalga oshirilishi kerak. UQ uchun yana bir
keng tarqalgan atama drondir[1,2]. UQlar aviatsiya sanoatida inqilob yasadi. Bu asosan
boshqariladigan samolyotlarga nisbatan dronlarning foydalanish xarajatlari ancha kamligi bilan
ajralib turishiga bog‘liq. Bundan tashqari innovatsiyalar va texnologiyalar sohasida erishilgan
uzluksiz taraqqiyot natijasida UQlar yuqori manevyor va kichik o‘lchamlari bilan ajralib turadi,
buning natijasida ular murakkab vazifalarni bajarish uchun ishlatilishi mumkin[2,3]. Dastlab
dronlar quruqlik xaritasi, kuzatuv zonasi, razvedka va uzoq masofali qurollar kabi harbiy
maqsadlarda ishlatilgan. Hozirgi vaqtda UQlar fuqarolik maqsadlarida keng qo‘llanilmoqda va
ularning imkoniyatlarining doimiy ravishda kengayishi dronlardan foydalanadigan soxalar
sonining ko‘payishiga olib keldi. UQni qo‘llashning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan
iborat[4,5,6]:
- qishloq xo‘jaligi: pul va vaqtni tejashga qaratilgan ishonchli choralarni ko‘rish, zararni
tez va aniq aniqlash va dalada yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni bartaraf etish;
- Arxeologiya va arxitektura: texnogen tuzilmalar va tarixiy obidalarni o‘rganish va 3D
xaritalash;
- Favqulotda vaziyatlarni boshqarish: UQlar qutqaruv operatsiyasi uchun zarur bo‘lgan
ma’lumotlarni tezda olish imkoniyatiga ega. Bundan tashqari, dron yordamida parvoz inson
salomatligi uchun hech qanday xavf tug‘dirmaydi, qidirish yoki kuzatish xavosi ifloslangan
joylarda ham amalga oshirilishi mumkin;
- Atrof-muhit: issiqlik tahlillari, kadastr xaritasi, yer va suv hududlari monitoringi,
shuningdek, tabiiy resurslar, yo‘l xaritasi tuzish;
- o‘rmon xo‘jaligi: yong‘in nazorati, o‘simliklar monitoringi va daraxtlarni baholash;
- Yo‘l harakati monitoringi: to‘xtash joyining bandligini aniqlash, transport vositasining
holatini kuzatish va sayohat vaqtini baholash.
UQlarning asosiy qismlariga quyidagilar kiradi: batareya, dvigatellar, parvoz
boshqaruvchisi, korpusi, qabul qilgich, sensorlar, uzatuvchi va tezlikni boshqarish. Dron rotorlari
ish faoliyatini imkon qadar oshirish uchun dvigatellarga moslashtiriladi. UQ korpusi parvoz
xususiyatlarini yaxshilashga aerodinamik ta’sirni hisobga oladigan oddiy va yengil dizayn
bo‘lishi kerak. Korpusning materiali va dizayni muhim ahamiyatga ega, chunki noto‘g‘ri
muvozanatlangan yoki o‘ta mo‘rt korpus salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
UQning ishlashi. Haddan tashqari og‘ir korpusdan foydalanish transport vositasining
yukini kamaytiradi, egilgan korpus esa parvoz barqarorligi bilan bog‘liq muammolarni keltirib
chiqaradi. Dron korpuslarini qurish uchun ishlatiladigan materiallar asosan uglerod yoki
termoplastik tolalarni o‘z ichiga oladi. Datchiklar parvoz boshqaruvchisi bilan birgalikda UQga
to‘siqlarni aniqlash, dronni belgilangan holatda ushlab turish va uni boshqarish kabi asosiy
xavfsizlik funktsiyalarini bajarishini ta’minlash uchun ishlatiladi. Avtotransport bilan aloqaga
kelsak, qo‘shimcha aloqa modullari bilan birga yerosti stansiyasi ham asosiy rol o‘ynaydi.
202
Bozorda mavjud bo‘lgan ko‘plab UQlar ma’lum bir ish faoliyati uchun dronlarni tanlash
hal qilinishi kerak bo‘lgan qaror muammosi ekanligini anglatadi. Ushbu maqolaning maqsadi
tadqiqotlarda qo‘llaniladigan UQlarni qiyosiy tahlil qilishdir.
UQ sektorining yuqori xilma-xilligi tufayli ular juda ko‘p jihatlariga qarab tasniflanadi va
dron tasnifining yagona standartini aniqlab bo‘lmaydi. Shuning uchun ular turli mezonlar,
jumladan, vazni, bosib o‘tadigan masofasi, shuningdek parvozni ta’minlaydigan usullar va
komponentlar asosida bo‘linadi. Vazni bo‘yicha tasniflash 1-jadvalda keltirilgan [38].
1-jadval. Vazni bo‘yicha UQlarning tasniflanishi
UQ toifalari
Og‘irligi m
C0
m < 250 g
C1
250 g ≤ m < 900 g
C2
900 g ≤ m < 4 kg
C3
4 kg ≤ m < 25 kg
C4
m > 25 kg
Tijoriy parvozlarda ishlatiladigan ko‘pchilik dronlar C1, C2 yoki C3 toifalariga kiradi.
C0-C3 guruhiga kiruvchi UQlar 120 m gacha parvoz balandligi uchun qo‘shimcha cheklovlarga
ega. 1-jadvalda uchuvchisiz qurilma tizimlarining uchinchi davlat operatorlari bo‘yicha 2019 yil
12 martdagi 2019/945-sonli Komissiyaning vakolatli reglamenti (Yevropa Ittifoqi) tomonidan
kiritilgan bo‘linmalar keltirilgan [38]. Ushbu bo‘linish Evropa Ittifoqiga (EI) a’zo davlatlarda
qo‘llaniladi.
Yana bir taqdim etiladigan UQ tasnifi balandlik va masofaga qarab bo‘linishdir. Parvoz
masofasiga asoslangan tasnif 2-jadvalda keltirilgan.
2-jadval. UQlarning uchish balandligi va masofasi bo‘yicha tasnifi.
UQ toifalari
Balandligi
Uchish masofasi
Qo‘lda tutilgan
< 600 m
< 2 km
Yopiq
< 1500 m
< 10 km
Taktik
< 5500 m
< 160 km
Oʻrta balandlikdagi uzoq
chidamlilik
< 9100 m
< 200 km
Yuqori balandlikdagi uzoq
chidamlilik
> 9100 m
noaniq
Gipertovushli
15200 m
> 200 km
Sotuvda mavjud bo'lgan UQlar odatda rotorlar soni va qanotlari mavjudligiga qarab ham
toifalarga bo‘linadi (1-rasm). To‘rtta asosiy UQ toifalarini ajratib ko‘rsatish mumkin: bitta
rotorli, ko‘p rotorli, qanotli va qanotli gibrid VTOL vertikal uchish va qo‘nish. Xususiyatlari
xilma-xilligi tufayli yuqorida ko‘rsatilgan har bir uchuvchisiz qurilmalar turli xil vazifalarni
bajarish uchun mo‘ljallangan.
203
1-rasm. Rotorlar soni va qanotlariga ko‘ra UQlarning tasnifi
Ko‘rsatilgan dron toifalarining eng katta afzalliklari va kamchiliklari 3-jadvalda
keltirilgan.
3-jadval. Eng keng tarqalgan UQning afzalliklari va kamchiliklari haqida qisqacha
ma’lumot.
UQ toifalari
Afzalliklari
Kamchiliklari
Yagona rotorli dron
-Ko‘p vazifalarni bajarish
-Yuqori parvoz masofasi
-Yuqori yuk ko‘tarish
-Havoda yurish imkoniyati
-Foydalanish qiyin
-Kichik manevyer qobiliyati
-Yuqori narx
Ko‘p rotorli dron
-Ko‘p vazifalarni bajarish
-Oddiy operatsiya
-Yuqori manevr qobiliyati
-Havoda uchib ketish imkoniyati
-Past narx
-Kichik parvoz masofasi
-Qisqa parvoz davomiyligi
-Yuqori energiya talabi
Qanotli dron
-Uzoq parvoz davomiyligi
-Yuqori parvoz masofasi
-Yuqori yuk ko‘tarish
-Tashqi sharoitlarga chidamlilik
-Kam universallik
-Kichik manevr qobiliyati
-Katta uchish va qo'nish joyi
talab qilinadi
-Havoda
uchib
ketish
imkoniyati yo‘q
Gibrid VTOL droni
-Uzoq parvoz davomiyligi
-Yuqori parvoz masofasi
-Yuqori yuk ko'tarish
-Tashqi sharoitlarga chidamlilik
-Murakkab amaliyot
-Texnologiya
hali
ham
rivojlanmoqda
-Juda baland narx
Endi quyidagi 4,5-jadvallardagi uchuvchisiz qurilmalarni turli xususiyatlariga ko‘ra
solishtirib chiqamiz.
4-jadval. Ko‘rib chiqilayotgan UQlarning tanlangan xususiyatlarining qisqacha
mazmuni.
UQlari
Yuksiz parvoz
davomiyligi
5 kg yuk bilan
parvoz
davomiyligi
Maksimal
yuk
Samarali aloqa
diapazoni
Aurelia X6 Pro
55 min.
27 min.
5 kg
15 km
Aurelia
X8
Standard LE
30 min.
15 min.
8 kg
20 km
Dronehexa AG
70 min.
28 min.
16 kg
Maʼlumot yoʻq
FOX‐C8 XT
44 min.
20 min.
5 kg
4 km
Hercules 10
35 min.
14 min.
7.5 kg
2 km
Zoe X4
40 min.
14 min.
6 kg
10 km
Tahlil qilinayotgan yana bir jihat - tanlangan UQlar parvozni amalga oshirishga qodir
bo‘lgan atrof-muhit sharoitlari. 5-jadvalda maksimal shamol tezligi va parvozni amalga oshirish
mumkin bo‘lgan atrof-muhit harorati diapazonlari taqqoslanadi. Shuningdek, u ma‘lum bir dron
yog‘ingarchilik sharoitida ishlashga qodir yoki yo‘qligini ko‘rsatadi.
5-jadval. Atrof-muhit sharoitlarining umumiy ko‘rinishi
UQlari
Parvoz qilishga
imkon beruvchi
maksimal shamol
tezligi
Atrof muhit
harorati
diapazoni
Yomg'ir sharoitida
ishlash qobiliyati
Aurelia X6 Pro
32 km/soat
‐15°C to 40°C
Ha, engil yomg‘irda
Aurelia X8 Standard
LE
32 km/soat
‐15°C to 40°C
Hech qanday imkoniyat
yo‘q
204
Dronehexa AG
28.8 km/soat
0°C to 50°C
Ha, IP65 ga muvofiq
FOX‐C8 XT
50 km/soat
‐15°C to 40°C
Ha, engil yomg‘irda
Hercules 10
50 km/soat
‐20°C to 45°C
Ha, engil yomg‘irda
Zoe X4
50 km/soat
‐15°C to 50°C
Ha, IP43 ga muvofiq
Ushbu maqolada UQ turlarining umumiy ko‘rinishi va ularning qo‘llanilishi doirasi
keltirilgan va bozorda mavjud bo‘lgan dronlar tahlil qilinadi. UQning ko‘plab bo‘linish
mezonlarini, jumladan dizayni, parvoz masofasi va og‘irligini ajratish mumkin. Dron u
mo‘ljallangan vazifalar asosida tanlanadi. UQ toifalari o‘rtasidagi eng katta farq ularning havoda
yurish va ma’lum vazifalarni bajarish qobiliyatidir. Eng ommabop dronlar keng ko‘lamli ilovalar
va arzon narxlar tufayli multirotorlardir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Lewicka, O.; Specht, M.; Specht, C. Assessment of the Steering Precision of a UAV
along the Flight Profiles Using a GNSS RTK Receiver. Remote Sens. 2022, 14, 6127.
2.
Chamola, V.; Kotesh, P.; Agarwal, A.; Naren; Gupta, N.; Guizani, M. A
Comprehensive Review of Unmanned Aerial Vehicle Attacks and Neutralization Techniques. Ad
Hoc Netw. 2021, 111, 102324.
3.
Song, Y.; Wang, J.; Shan, B. An Effective Leaf Area Index Estimation Method for
Wheat from UAV‐based Point Cloud Data. In Proceedings of the IEEE International Geoscience
and Remote Sensing Symposium 2019 (IGARSS 2019), Yokohama, Japan, 28 July–2 August
2019.
4.
Tariq, A.; Osama, S.M.; Gillani, A. Development of a Low Cost and Light Weight
UAV for Photogrammetry and Precision Land Mapping Using Aerial Imagery. In Proceedings of
the International Conference on Frontiers of Information Technology 2016 (FIT 2016),
Islamabad, Pakistan, 19–21 December 2016.
5.
Półka, M.; Ptak, S.; Kuziora, Ł. The Use of UAV’s for Search and Rescue Operations.
Procedia Eng. 2017, 192, 748–752.
6.
European Commission. Commission Delegated Regulation (EU) 2019/945 of 12
March 2019 on Unmanned Aircraft Systems and on Third‐country Operators of Unmanned
Aircraft Systems; European Commission: Brussels, Belgium, 2019.
MINTAQAVIY INVESTITSION JOZIBADORLIKNING XUSUSIYATLARI: SHART-
SHAROITLAR VA RIVOJLANISH OMILLARI
Muminov Akmal Tulkunovich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti Samarqand filiali assistenti
Annotatsiya.
Ushbu maqolada mintaqaviy investitsion jozibadorlikning nazariy va
uslubiy jihatlari, investitsion bozorda mintaqaviy investitsiya jozibadorligi tahlili va hududiy
investitsion jozibadorlikni oshirish yo‘llari keltirilgan. Shu bilan bir qatorda, mintaqaviy
investitsion jozibadorlikni oshirish yuzasidan takliflar keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
investitsion jozibadorlik, mintaqaviy investitsion jozibadorlik, investitsion
siyosat, hudud.
Hudud iqtisodiyotini modernizatsiya qilish ishlab chiqarish texnologiyalarini yangilash
va innovatsion mahsulotlar ishlab chiqarishga o‘tish uchun real investitsiyalarni jalb etish
muammosini hal qilishni taqozo etadi.
Mintaqaviy investitsion jozibadorlikni oshirish uchun investitsion jozibadorlik omillarini
aniqlash va ishlab chiqish hamda ularning hududning iqtisodiy ko‘rsatkichlariga ta’sir darajasini
aniqlash zarur.
