508
8.
Xatamovich T. I. Formation Of Readers' Reception in The Process of Studying Modern
Foreign Literature //Eurasian Journal of Learning and Academic Teaching. – 2022. – Т. 5. – С.
59-62.
9.
Hatamovich T. I. APPLICATION OF MODERN INFORMATION TECHNOLOGIES OF
LEARNING IN CONDITIONS OF TRANSFORMATION OF MODERN SOCIETY
//Spectrum Journal of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 10. – С. 232-234.
10.
Tugalov Ismatjon Xatamovich. (2023). EFFECTIVENESS OF USING VISUAL AND
TECHNICAL TEACHING TOOLS IN TEACHING THE RUSSIAN
LANGUAGE.
International Journal of Advance Scientific Research
,
3
(12), 41–43.
https://doi.org/10.37547/ijasr-03-12-07
5-6 SINF O`QUVCHILARI UCHUN DARSLARDA O`ZBEK AMALIY SAN’AT
BEZAKLARINI O`QITISH METODIKASINING XUSUSIYATLARI
Turdaliyeva Dildora
Namangan davlat universiteti tadqiqotchisi
Annotatsiya:
Ushbu tezisda 5-6-sinflarda o‘zbek amaliy san’ati bezaklarini o‘qitish
metodikasining xususiyatlari ko‘rib chiqiladi. Tadqiqot boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga,
ayniqsa, o‘zbek madaniyati va an’analari nuqtai nazaridan bezak san’ati o‘rgatishning samarali
usullarini aniqlashga qaratilgan. Mualliflar o‘zbek bezak an’analarining o‘ziga xos
xususiyatlarini tahlil qilib, ta’lim jarayoniga muvaffaqiyatli joriy etilishi mumkin bo‘lgan asosiy
unsur va uslublarni ajratib ko‘rsatadilar. Tezisda o‘quvchilarda ijodiy fikrlashni rag‘batlantirish,
milliy san’atga bo‘lgan qiziqishlarini rivojlantirish usullari ham ko‘rib chiqiladi. Pirovardida
tadqiqot o‘qituvchi va metodistlarga o‘zbek amaliy san’ati bezaklarini o‘qitish metodikasini 5-6-
sinf o‘quvchilari uchun o‘quv jarayoniga muvaffaqiyatli joriy etish bo‘yicha amaliy tavsiyalar
beradi.
Kalit so‘zlar:
O‘zbek amaliy san’ati, O‘qitish metodikasi, Bezaklar, 5-6-sinflar, O‘quv
jarayoni, Madaniy meros, An’anaviy uslublar, O‘quv dasturlari, Interfaol darslar, Ijodiy
yondashuv, Madaniyatlararo ta’lim.
Kirish.
San'at har bir xalq madaniyatining ajralmas qismi bo'lib, uning an'analari, tarixi va
o'ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi. Yorqin ranglar, geometrik naqshlar va qo'lda ishlangan
hunarmandchilik bilan to'yingan o'zbek amaliy san'ati bolalarga boy madaniy merosning ushbu
jihatini o'rganish uchun noyob imkoniyat yaratadi. Ushbu maqolada 5-6-sinflarda o'zbek amaliy
san'ati manzaralarini o'qitish metodikasining o'ziga xos xususiyatlarini ko'rib chiqamiz[1].
O'qitish metodikasiga chuqurroq sho'ng'ishdan oldin o'zbek amaliy san'ati kontekstini tushunish
muhimdir. Ushbu san'at o'zbek xalqining donoligi va an'analarini o'zida mujassam etgan holda
avloddan-avlodga ehtiyotkorlik bilan o'tib kelmoqda. Dekoratsiyalar, xususan, o'zbek san'atida
o'ziga xos uslub va kayfiyatni yaratishda muhim rol o'ynaydi.
5-6-sinflarda o'zbek amaliy san'ati manzaralarini o'qitish moslashuvchanlik va zamonaviy
pedagogikaning an'anaviy usullarini birlashtirish qobiliyatini talab qiladi. O'qituvchi zamonaviy
ta'lim texnologiyalari va interaktiv usullardan foydalangan holda o'zbek san'atining asosiy
tamoyillarini bolalarga yetkazishi muhim. Materialni yanada samarali o'zlashtirish uchun
talabalarning ijodiy ko'nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan amaliy mahorat darslarini o'tkazish
muhimdir[2]. To'plamlarni yaratish jarayonida bolalar nafaqat an'anaviy usullarni o'rganishlari,
balki o'zlarining ijodiy g'oyalarini ham kiritishlari mumkin, bu esa individuallik va o'zini
namoyon qilishni rivojlantirishga yordam beradi.
O'zbek amaliy san'ati turli materiallardan foydalanish mahorati bilan mashhur. O'qituvchi
uchun materiallarning o'ziga xos xususiyatlarini, ularning an'anaviy qo'llanilishini va tajriba
o'tkazish imkoniyatlarini hisobga olish muhimdir. Bu bolalarga san'atni yaxshiroq tushunishga
va o'z g'oyalarini hayotga tatbiq etishga yordam beradi. Dekoratsiyalarni o'qitish metodikasi
509
o'zbek xalqining madaniy kontekstini o'rganishni o'z ichiga oladi. Talabalar o'zbek amaliy
san'atining tarixiy ildizlarini, uning evolyutsiyasi va zamonaviy tendentsiyalarga ta'sirini
tushunishlari kerak. Bu talabalarga madaniy merosni yaxshiroq idrok etish va qadrlashga yordam
beradi.
O'zbek amaliy san'ati o'zining boyligi va o'ziga xosligi bilan mashhur bo'lib, bu ajoyib
mamlakat madaniyatining turli sohalariga kirib boradi. O'zbek bezaklari o'ziga xos bezaklardan
tortib kashtado'zlik va keramikagacha butun dunyo bo'ylab rassomlar va san'at ixlosmandlari
uchun Ilhom manbai hisoblanadi. Ta'lim kontekstida, ayniqsa boshlang'ich sinflarda o'zbek
amaliy san'ati manzaralarini o'qitish metodikasi badiiy didni shakllantirish, madaniy tushuncha
va o'quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi. Buyuk Ipak yo'li
chorrahasida joylashgan O'zbekiston turli madaniyat va urf-odatlar uchrashadigan joy[3]. O'zbek
amaliy san'ati ushbu mamlakatning boy tarixidan, shuningdek, qo'shni xalqlar va madaniy
oqimlarning ta'siridan kelib chiqadi. Ushbu san'at Sharq dunyosining donoligi va go'zalligini aks
ettiruvchi yorqin ranglar, naqshlar va ramzlar bilan ajralib turadi.
5-6-sinflarda sahna ko'rinishini o'rgatish: texnikaning asosiy jihatlari
1. An'anaviy o'zbek naqshlari va motivlarini o'rganish: boshlang'ich sinflarda o'quvchilarni
uning asosiy elementlarini o'rganish orqali o'zbek san'ati muhitiga singdirish muhimdir. Bunga
o'zbek madaniyati bilan bog'liq asosiy naqshlar, ramzlar va tarixiy jihatlarni o'rganish kiradi.
2. Rasm chizish va manzara yaratish bo'yicha amaliy mashg'ulotlar: talabalar nafaqat
nazariyani o'rganishlari, balki olgan bilimlarini amalda qo'llashlari kerak. Naqshlarni chizish,
kollajlar yaratish, bezak elementlarini kesish va bo'yash - bularning barchasi bolalarga o'zlarini
haqiqiy rassomlar kabi his qilish va o'zlarining ijodiy shaxsiyatlarini namoyish etish imkonini
beradi.
3. Haqiqiy materiallar va asboblardan foydalanish: o'zbek amaliy san'atiga to'liq kirib
borish uchun haqiqiy materiallar va asboblardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Bu
talabalarga mato, keramika, yog'och va boshqalar kabi turli xil materiallar bilan ishlashning
o'ziga xos xususiyatlarini tushunishga yordam beradi.
4. Tarixiy va madaniy kontekstni o'rganish: amaliy ko'nikmalardan tashqari, talabalarga
o'zbek amaliy san'atining madaniy va tarixiy konteksti haqida ma'lumot berish zarur. Bu ularga
an'anaviy naqshlar va to'plamlarning qiymati va ahamiyatini yaxshiroq tushunishga va
qadrlashga yordam beradi.
5. Ijodiy fikrlash va o'zini namoyon qilishni rag'batlantirish: to'plamlarni yaratish
jarayonida o'quvchilarni tajriba o'tkazishga va o'zlarini ifoda etishga undash muhimdir. Ijodiy
fikrlashni rivojlantirish san'atni yaratishda noyob g'oyalar va yondashuvlarni rivojlantirishga
yordam beradi.
Xulosa.
5-6-sinflarda o'zbek amaliy san'ati manzaralarini o'qitish metodikasi talabalarning
badiiy didi va madaniy tushunchasini shakllantirishning muhim tarkibiy qismidir. An'analarni
o'rganish, amaliy mashg'ulotlar va ijodiy fikrlashni rag'batlantirishga asoslangan yondashuv
nafaqat bilimlarni o'zlashtirishga, balki har bir bolaning individualligi va badiiy salohiyatini
rivojlantirishga yordam beradi[4]. Bu jarayon nafaqat o'zbek madaniyati olamiga eshiklarni
ochibgina qolmay, balki ijodkorlik va o'zini namoyon qilishga ham Ilhom baxsh etadi, bu esa
shaxs taraqqiyotining muhim jihati hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1.
Niyozovich, Gadoyev Ibrohim. "Аmaliy bezak san’atining naqqoshlik yo ‘nalishini
rivojlanishi va ahamiyati haqida."
Образование наука и инновационные идеи в мире
35.3
(2023): 82-89.
2.
Jumaboeva, Inobat. "O’zbekiston naqqoshlik san’atining rivojlanish tarixi va
istiqboli."
Pedagog
6.3 (2023): 488-497.
3.
Egamberganovich, Ibadullayev Sobirjon. "Xива naqqoshlik san’ati ustalarning merosi
va hunarlarini yoshlarga o ‘rgatish orqali ularning ma’naviyatini shakllantirish."
Sustainability of
education, socio-economic science theory
2.14 (2024): 84-87.
510
4.
Mohira, Haydarova. "Tasviriy sanʼat darslarida Õzbekiston rassomlarini ijodini tahlil
qilish."
Journal of innovations in scientific and educational research
6.11 (2023): 39-44.
SO‘NGI O‘RTA ASRLARDA JIZZAX VOHASI AHOLISINING ETNIK
TARKIBIDA YUZ URUG‘INING O‘RNI
Turdiyev Ilyos Ulug’bek o’g’li
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti doktoranti
Anatatsiya -
o‘rta asrlarda Dashti Qipchoq hududida yuz bergan siyosiy va etnomadaniy
jarayonlar natijasida shakllangan o‘nlab turkiy va turk-mo‘g‘ul urug‘larining XVI – XVII
asrlarda Amudaryo – Sirdaryo oralig‘i va unga tutash hududlarga ko‘chib kelishlari chog‘ida
yetakchi o‘zbek urug‘laridan biri sifatida yuz urug‘i vakillari ham mintaqaning ko‘plab
hududlariga kirib kelganlar.
Kalit so‘zlar:
Etnik tarkib, Jizzax vohasi, Dashti-Qipchoq etnonimlari, etnik-madaniy
jarayonlar, istiqomat qiluvchi va qayta oʻtroqlashgan aholi, migratsiya, etnotoponimlar.
So‘nggi o‘rta asrlarda Jizzax vohasi O‘rta Osiyoning ikki yirik siyosiy uyushmasi –
Buxoro amirligi (1753 – 1920) va Qo‘qon xonligi (1710 – 1876) manfaatlari kesishgan hudud
bo‘lgani tufayli mintaqada yuz bergan siyosiy va etnomadaniy jarayonlar voha aholisi tarkibiga
jiddiy ta’sir ko‘rsatgan. Aslida XVI – XVII asrlar oralig‘ida Amudaryo – Sirdaryo oralig‘idagi
Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo kabi vohalarga Dashti Qipchoqdan ko‘plab ko‘chmanchi
o‘zbek urug‘larining kirib kelishi chog‘ida Jizzax vohasi ham ushbu urug‘lar uchun ilk
qo‘nalg‘alardan biri bo‘lib xizmat qilgan. So‘nggi o‘rta asrlarda mintaqada yuz bergan etnik
jarayonlarda Jizzax vohasining tutgan o‘rnini kuzatish orqali bunga guvoh bo‘lish mumkin.
Bu holat Jizzax vohasining tarkibiy qismlari bo‘lmish Zomin va Baxmal vohalarida
mavjud ko‘plab qishloq nomlarining biror etnonim bilan bog‘liqligi asosida o‘z tasdig‘ini topadi:
Chubar, Balxi, Barlos, Qirq-qishloq, Uvol, Mo‘g‘ol, Sartyuzi, Saroy, Uyuvli, Erganakli,
Turkman va boshqalar. Shuningdek, Forish tumani ham Jizzax va Nurota vohalari orasida
joylashgan muayyan bir kichik voha sifatida bilinib, bu yerda bir qator aholi maskanlarining
biror etnonimga aloqadorligi ko‘zga tashlanadi: Garasha, Turk, Ko‘sa, Qoraxon[1]. Jizzax
vohasidagi ushbu kichik vohalar orasida Baxmal o‘zining etnotoponimlarga boyligi bilan
birmuncha ajralib turadi. Ular orasida vohada istiqomat qilgan
qirq
,
ming
,
yuz
(juz) urug‘lari
bilan bog‘liq joy nomlari yetakchilik qilgan. Baxmal tumanida son jihatidan eng ko‘p qabilalar
ichida eng yirigi bu yuz urug‘idir. Yuz (juz)lar 92 bovli o‘zbek elatining eng katta urug‘ va
qabilalaridan biri hisoblanib, so‘nggi o‘rta asrlarda Jizzax va unga qo‘shni hududlarda (Sirdaryo,
Toshkent viloyatlar), shuningdek, ushbu vohadan birmuncha uzoqda joylashgan Surxon vohasida
yashaydigan ko‘chmanchi o‘zbek urug‘lari orasida o‘zining ko‘psonliligi bilan alohida ajralib
turgan. Shu bilan birga, yuz etnonimiga aloqador qishloq va mahallalar Zarafshon vohasining
o‘rta va quyi oqimida – Samarqand va Buxoro viloyatlarida ham mavjud bo‘lgan. Bundan
tashqari, Xorazm va Qashqadaryo vohalarida, Farg‘ona vodiysining bir necha tumanlarida yuz
urug‘i vakillari yashaydigan qishloqlar yozma manbalar va etnografik materiallarda qayd etilgan.
Yuz urug‘ining tarkibi haqidagi dastlabki dala tadqiqotlari va yozma ma’lumotlarni qoldirgan
A.D. Grebenkin ushbu urug‘ning o‘zbek urug‘lari ichida son jihatidan yetakchi mavqega ega
ekaniga urg‘u bergan[2].
Yuzlarning kelib chiqishi ko‘proq qipchoq o‘zbeklari bilan bog‘liq[3]. Ko‘pchiligini
Dashti Qipchoq ko‘chmanchilari tashkil etgan “92 bovli o‘zbek urug‘i” ro‘yxatlarida yuz
urug‘ining nomi ro‘yxatning boshida – ming urug‘idan keyin, qirq urug‘idan oldin keladi. XVI
asr ikkinchi yarmi – XVII asrning boshlariga tegishli “Nasabnoma-i o‘zbek” ro‘yxatida ham,
Ashtarxoniylar davriga tegishli “Asami-i navadu du firqai o‘zbek” ro‘yxatida ham shu holatga
duch kelamiz[4].
Yuzlarning asosan, Jizzax, Sirdaryo, Surxondaryo, Samarqand va Toshkent viloyatlarida
yashagan guruhlari shu kabi 3 ta yirik tarmoqqa: “Marqa bolasi”, “Qarapchi”, “Rajab bolasi”
