66
inf
𝑢∈𝑈
𝑇
(𝐿)
𝑠𝑢𝑝
‖
𝜓
‖
≤1
𝑐𝑜𝑛с
𝜓
[
𝐶
(
𝑋
𝑇
(
𝑡
1
, 𝑢, 𝜑
0
)
, 𝜓
)
− 𝐶
(
𝑌
(
𝑡
1
)
, 𝜓
)]
= 0.
(8)
Из леммы 3 следует, что функционал
𝐺(𝑢) = 𝑠𝑢𝑝
‖𝜓‖≤1
𝑐𝑜𝑛с
𝜓
[𝐶(𝑋
𝑇
(𝑡
1
, 𝑢, 𝜑
0
), 𝜓) − 𝐶(𝑌(𝑡
1
), 𝜓)]
(9)
непрерывен на
𝑈
𝑇
(𝐿) ⊆ 𝐿
2
𝑚
(𝑇
). Из выпуклости опорной функции
𝐶(𝑋
𝑇
(𝑡
1
, 𝑢, 𝜑
0
), 𝜓)
по
)
(
L
U
u
T
( лемма 2) и свойств операции вогнутого замыкания функции получим, что
функционал (10) будет выпуклым на
𝑈
𝑇
(𝐿)
. Следовательно, согласно результатам
выпуклого анализа [8,c.52,53] функционал (9) будет слабо полунепрерывным снизу и
следоваельно, достигает точной нижней границы на слабом компакте
𝑈
𝑇
(𝐿) ⊆ 𝐿
2
𝑚
(𝑇
).
Итак, существует
𝑢
̃
∈ 𝑈
𝑇
(𝐿)
, такой , что
𝑠𝑢𝑝
‖
𝜓
‖
≤1
𝑐𝑜𝑛с
𝜓
[
𝐶
(
𝑋
𝑇
(
𝑡
1
, 𝑢
̃
, 𝜑
0
)
, 𝜓
)
− 𝐶
(
𝑌
(
𝑡
1
)
, 𝜓
)]
= 0.
Из последнего следует
𝑐𝑜𝑛с
𝜓
[
𝐶
(
𝑋
𝑇
(
𝑡
1
, 𝑢
̃
, 𝜑
0
)
, 𝜓
)
− 𝐶
(
𝑌
(
𝑡
1
)
, 𝜓
)]
≤ 0 ∀𝜓 ∈ 𝑅
𝑛
,
‖
𝜓
‖
= 1,
т.е.
𝑐𝑜𝑛𝑣
𝜓
[
𝐶
(
𝑌
(
𝑡
1
)
, 𝜓
)
− 𝐶
(
𝑋
𝑇
(
𝑡
1
, 𝑢
̃
, 𝜑
0
)
, 𝜓
)]
≥ 0 ∀𝜓 ∈ 𝑅
𝑛
,
‖
𝜓
‖
= 1.
В силу свойств опорных функций, из полученного соотношения следует, что
0 ∈
𝑌(𝑡
1
) ∗ 𝑋(𝑡
1
, 𝑢,
̃ 𝜑
0
)
, т.е.
).
(
,
~
,
1
0
1
t
Y
u
t
X
T
А это означает, что система (4)
Y
,
0
–
управляема
.
Теорема доказана.
Замечание.
Доказанная теорема показывает, что необходимое условие
управляемости (2), приведенное в теореме 1, является также и достаточным для системы
(3).
Список использованной литературы
1.
Борисович Ю.Г., Гельман Б.Д., Мышкис А.Д., Обуховский В.В. Введение в теорию
многозначных отображений и дифференциальных включений. –М.: КомКнига, 2005.
2.
Половинкин Е.С. Многозначный анализ и дифференциальные включения. –М.:
Физматлит, 2015.
3.
Минченко Л.И., Тараканов А.Н. Методы многозначного анализа в исследовании задач
управления дифференциальными включениями с запаздыванием. Доклады БГУИР, 2004,
№1. с. 27-37.
4.
Отакулов С. Задачи управления ансамблем траекторий дифференциальных включений.
Lambert Academic Publishing. 2019.
5.
Otakulov S. On the minimization problem of reachable set estimation of control system.
IFAK Workshop on Generalized Solutions in Control Problems (GSCP–2004). Pereslavl-
Zalessky, Russia, September 22-26,2004. рp. 212-217.
6.
Otakulov S., Kholiyarova F.
Properties of the set of solutions and an ensemble of trajectories
of a differential inclusion with a delay argument. International scientific journal “ Science and
innovation”, 2023(A),№2, p. 179-187.
7.
Отакулов
С.,
Холиярова
Ф.Х.
Управляемость
ансамбля
траекторий
дифференциального включения с запаздыванием. Научный вестник СамГУ. 2020, №3. с.
70-78.
8.
Васильев Ф.П. Методы решения экстремальных задач. –М.; Наука, 1981.
QURUQLIK QORINOYOQLI MOLLYUSKALARNING ATROF-MUHIT
OMILLARIGA MOSLANISHI
Yoqutoy Orziyeva Matnazar qizi
Guliston davlat universiteti,Guliston. O'zbekiston.
67
Annotatsiya.
Mollyuskalarning
yashash
joylarining
tabiatiga
ko'ra,
asosiy
populyatsiyalarning joylashishi, mollyuskalarning zich to'planish joylarini hisobga olgan holda,
ularni 4 ta ekologik guruhga bo'lish mumkin: cho'l, adir, tog', yaylov. Namlikka nisbatan
ko'rsatilgan mollyuskalar guruhining har biri 3 ta katta guruhga bo'linadi: gigrofillar, mezofillar
va kserofillar.
Kalit so’zlar.
Quruqlik qorinoyoqli mollyuskalari, ekologik guruhlar, gigrofillar,
mezofillar, mezofillar.
Mollyuskalarning xulq-atvor moslashuviga biotoplarni tanlash, turli xil boshpanalarga
ko'chib o'tish, mavsumiy va kundalik faoliyat xususiyatlari, qarigan mollyuskalarning tuproqning
yaxshi himoyalangan chuqur qatlamlaridan yuqori qatlamlariga ko'chishi va boshqalar kiradi.
Hayvonlarning harorat, suv va tuzning sezilarli darajadagi ta’sirlarga, suv almashinuvini
eng yuqori darajada ushlab turish va energiya sarflarini kamaytirishda va shu kabi ekstremal
sharoitlarga moslashishi xulq-atvor va fiziologik moslashuvi, individual organlar sistemasining
moslashuvining hisobiga bo’ladi. Bu moslashuvlarning barchasi mollyuskalar tanasidan
bug'lanishni va suv yo'qotilishini uning har qanday ko’rinishlarini cheklaydi.
Gigrofillar (yoki psixofillar) haddan tashqari nam tuproqda yashaydigan turlardir. Shartli
ravishda gigrofillar guruhiga
Pupilla, Deroceras, Succinea, Oxyloma, Zonitoides, Vertigo,
Cochlicopa
kabi keng tarqalgan boreal elementlardan tashqari, turli xil tabiatdagi ba'zi
mollyuskalarni ham kiritish mumkin. Kuchli namlikda yashovchi turlarga:
Macrochlamys
(barcha turlar),
Turcomilax turkestanus, Candaharia izzatullaevi, Vitrina rugulosa,
Phenacolimax annularis
. Ularni suvdan bir necha metrgacha suzib yurgan holda topish mumkin,
ulardan uzoqda ular topilmaydi. Suv qirgʻogʻida, chayqalish zonasida jonli
Zonitoides nitidus,
Cochlicopa lubrica, C. nitens, Oxyloma elegans.
Sohil oʻsimliklarida, qamishzorlarda qamish
toʻdasi
Deroceras, Pupilla, Succinea, Oxyloma.
Bundan tashqari,
Oxyloma
zich o'tli joylarda
o'sadi.
Cochlicopa, Vertigo, Pupilla, Vallonia, Zonitoides
donli va sabzavotli ekinlar orasida
yashaydi; butalar va toʻqaylarda
Cochlicopa, Vallonia, Bradybaena
vakillarini uchratish
mumkin. Ko'rib turganimizdek, bu guruh ichida turli darajadagi gigrofillik mavjud. Bu
guruhning turlari oʻtloq, oʻtloq- botqoq va shoʻr tuproqlarda yashaydi. Ishqoriy tuproqlarda
yashovchi mollyuskalarni galogrofillarning maxsus guruhiga ajratamiz, ular tarkibiga
Pupilla
muscorum asiatica, Vallonia ladacensis, Oxyloma elegans, Succinea putris.
Gigrofillarning bir
qismi qumli, gilli va loyli tuproqlarda zich populyatsiyalar hosil qiladi.
Mezofillar-o'rtacha havo va tuproq namligi sharoitida yashaydigan turlardir. Oʻrmon-
oʻtloq, chala choʻl va dasht birlashmalarida yashovchi mollyuskalarning katta qismi shu guruhga
tegishli. Tosh va qoyalar bilan bog'langan mezofillarni petrofillar deb atash mumkin.
Bunga
Bradybaena, Turanena, Ponsadenia, Pseudonapaeus, Macrochlamys, Turcomilax
va kichik
mollyuskalar
Pupilla
kabi keng tarqalgan avlodlarning ko'plab vakillari kirishi mumkin. Ular
orasida
yuqori
quruq
qarshilikka
ega
sovuqni
yaxshi
ko'radigan
mollyuskalar-
kriomesokserofillar alohida e'tiborga loyiqdir.
Tog' oldi va tog'larda yashovchi o'simlik efemerlari va efemeroidlari bilan atrof-
muhitning eng yuqori namligi davrida faol bo'lgan turlarni mezofil deb hisoblash mumkin. Ular
orasida biz qumli cho'llarning vakillari-psammomezofillarni ajratib ko'rsatishimiz mumkin-
Bradybaena, Ponsadenia
kabi tezda chuqur yerga tushishga qodir. Bu guruhda mezofillardan
kserofillarga barcha o'tishlarni kuzatish mumkin.
Kserofillar-cho'l, yarim cho'l va dasht o'simliklari bo'lgan ochiq tog' yonbag'irlarining
qurg'oqchil biotoplarning mollyuskalari hisoblanadi.. Ular quruq biotoplarda yashashlariga
qaramay, namlik afzal ko'rganligi tufayli ular aslida mezofildir. Ularning hayotiy faoliyatining
asosiy bosqichlari yuqori nam muhitda sodir bo'ladi. Hattoki hayotlarining ko'p qismini qish
uyqusida o'tkazadigan, tuproq qatlami va toshlar ostida bir necha santimetr chuqurlikda
to'plangan cho'l mollyuskalarining turlari ham namlikda bahor va kuzda faol, faqat shartli
68
ravishda kserofil deb hisoblanishi mumkin. Xuddi shu turlar ba'zan o'zini kserofil, ba'zan esa
mezofil kabi tutadi. Bularga
Bradybaena, Ponsadenia, Leucozonella, Pseudonapaeus
kiradi.
Oʻrta Osiyo o'lkasida turli xil ekologik tabiatga ega Buliminidae, Hygromiidae,
Bradybaenidae, Limacidie, Pupillidae oilalari vakillari, asosan, adir zonasida ustunlik qiladi.
Shuning uchun, mollyuskalarning ma'lum xususiyatlarining adaptiv ahamiyatini muhokama
qilganda, biz ularning yarim cho'l va dasht o'simliklari birlashmalari (cho'l- dasht, dasht, o'tloq-
dasht o'simliklari aralashmasi bilan butalar yoki chakalakzorlar bilan) bilan bog'lanishini ko'proq
uchratamiz. Kserofil butalar va barcha tog' tizimlarida asosiy rol o'ynaydigan murakkab jinslar
va toshlar bilan birga bu komplekslarga xos boʻlgan koʻplab turlar togʻ tekisliklari va togʻ
etaklaridan to alp zonasigacha (shu jumladan subnival zonasi) tarqalgan. Yarim cho'l va cho'l
kenglikdagi landshaft zonalarida mollyuskalarning endemik ko'rsatkichi boreal va tog'li turlari
bo'yicha biotoplarni tanlash ayniqsa yuqori.
Mollyuskalar toʻqaylardan tashqari yarim choʻl zonasida o'rmonlar, daryolar va soylar, er
osti suvlari bilan oziqlanadigan tekisliklarning sayoz pasttekisliklarida, mayda to'qaylar, butalar
va butalar chakalaklari, past tog'li massivlarning yon bag'irlari va daralarida yashaydi. Cho'l
zonasida relyefning ajratilganligi tufayli mollyuskalar pasttekisliklarda, chuqurliklarda, har xil
qo'shimcha, ichki va azonal o'simliklar guruhlari (botqoq, o'tloq, solonez) bo'lgan botqoqlarda
yashaydi, ba'zan cho'llar orasida katta maydonlarni egallaydi. Bunday joylar Pupilloidea super
oilasining kichik vakillari va amfibiontlarning (
Oxyloma, Zonitoides
) ommaviy populyatsiyasi
bilan tavsiflanadi.
Mahalliy omillarning ta'siri, odatda og'ir iqlim sharoitlariga qaramay, boreal turlarning
miqdoriy ko'pligiga ko'proq ta'sir qiladi. Bu erda mikrorelefning xususiyatlari muhim rol
o'ynaydi: tuproq er osti suvlari bilan yaxshi namlanadi va zich o'simlik qoplami ko'p miqdorda
o'simlik qoldiqlarini hosil qiladi. Bunday sharoitda tuproqning kimyoviy tarkibi (gumus 3,4%;
CaCO 6,2%) mollyuskalar yashashi uchun qulaydir.
Togʻ endemik turlar yarim cho'l va cho'l zonalarida bu mollyuskalar uchun g'ayrioddiy
hisoblangan muhitda, tog' oldi tekisligidagi odatiy cho'l biotopida, qumli tuproqlarda qamish,
majnuntol butalar yoki jiyda bilan aralashgan o’simliklar bilan o'sadi.
Ponsadenia Bradybaena
mollyuskalari qumda, nafaqat tekisliklarda, balki baland togʻlarda ham yashaydi. Qumli
cho'llarda mollyuskalarning mavjudligi, birinchi navbatda, namlikning gorizonti hosil bo'lgan
qumli tuproqlarning gidrotermik xususiyatlari bilan bog'liq. Ko'pchilik mollyuskalar suvni
sirtdan va havodan so'radi va ikkinchidan, mollyuskalarning o'ziga xos moslashuvidir.
Tog'lardagi mollyuskalar uchun odatiy yashash joylari toshli cho'llar (gammadalar) va
gilli shuvoqli cho'llardir. Ularning tuproqlari barchasi bo'shashgan, g'ovakli, yuqori karbonatli va
mollyuskalar yashashi uchun qulay mikroiqlim yaratadi. Loyli cho'llarda ularning hayotiy
faolligi shuvoq (bu tuproqda solonetsning yo'qligi bilan bog'liq) va yuqori gorizontda kaltsiy
karbonat ko'p bo'lgan bo'z- qo'ng'ir tuproqlarning mavjudligi bilan belgilanadi. Asosiy oziq-
ovqat uchun o'simlik yo'qligida (yozda) mollyuskalar butun kunlarni yoriqlarda o'tkazadilar va
ovqatlanmaydilar. Bu xatti-harakat, shuningdek, suv yo'qotilishining sezilarli darajada
kamayishiga olib keladi. Qurg'oqchil ochiq landshaftlardagi turlarning ko'pchiligi asosan qoyalar
va toshloqlar vakillaridir.
Tog' jinslari va toshlar zonalararo biotoplardir. Ular turli xil ekologik tabiatdagi
mollyuskalarning mavjudligi uchun qulay bo'lgan noyob ekologik sharoitlar bilan ajralib turadi.
Toshlar va toshlarning sirtlari kuchli izolyatsiyaga duchor bo'ladi, shuning uchun kunduzi ular
juda qiziydi (50 ° C gacha), kechasi esa ular juda soviydi. Natijada, o'simlik va tuproq qoplami
qisman yoki to'liq bo'lmagan komponentli landshaftlar shakllanadi, ularni ma'lum bir balandlik
zonasiga kiritish mumkin emas. Shu sababli, qo'shni zonalardan kelgan turli xil ekologik
guruhlarning turlari bu erda tegishli sharoitlarni topadi. Agar tog' jinslarining sirtlari to'g'ridan-
to'g'ri quyosh nuriga duchor bo'lsa, ularda yashovchi mollyuskalarni quyosh va shamolning
quritish ta'siridan himoya qiladigan poydevorda, yoriqlar va chuqur mollyuskalarda maxsus
mikroiqlim sharoitlari (optimal namlik va harorat) yaratiladi. Togʻ etaklaridan to baland
togʻlargacha boʻlgan togʻ jinslari yuzasida, baland togʻlarda tomonidan zich populyatsiyalar
69
hosil qiladi, jinslarning tagida
Hygromiidae
va
Bradybaenidae
turlari butazorlarda
chuqurlashadi;
Sphyradium, Pupilla, Gibbulininopsis, Bradybaena, Vitrina, Phenacolimax
,
Pseudonapaeus, Laevozebrinus, Turanena
daralar va tosh yoriqlarida yashaydi. Ko'pchilik
vakillarning hayotiy faoliyati, hatto
Turcomilax
va
Macrochlamys
kabi psixrofillar, asosan,
jinslar bilan chambarchas bog'liq. Ularning hayotining ko'p qismi (yoz va qish uyqusi, kunduzgi
boshpana) vayronalarning chuqur qatlamlarida o'tadi.
Qurg'oqchil landshaftlarda havo va tuproq haroratining kunlik o'zgarishi mollyuskalar
uchun alohida ahamiyatga ega bo'lib, ular yuzasida ular juda keskin. Ushbu tebranishlar tuproqda
20 sm chuqurlikda va tuproqdan yuqorida 1 m balandlikdagi o'tli qatlamda tekislanadi va
shuning uchun mollyuskalar tuproqqa ko'miladi yoki o'simliklar ustida o'tiradi. Cho'llarda
tuproqning sirt qatlami 70 ga, baland tog'larda - 60 ° C gacha qizib ketishi mumkinligi sababli,
issiqdan qochib mollyuskalar kunning bu davrida asosan toshlar ostida va qoyalarda boshpana
oladi. Bunday holda,
Turcomilax, Candaharia, Deroceras
shilimshiqlari shilliq qavat bilan
o'ralgan. Binobarin, mollyuskalar suv yo'qotilishini kamaytirish uchun boshpanalarda uzoq vaqt
qolish qobiliyatiga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.
1. Лихарев И. М. Наземные моллюски фауны СССР / И. М.Лихарев, Е.С. Раммельмейер. –
М.–Л.: Изд-во АН СССР, 1952. – 511 с.
2. Лихарев И.М. Слизни фауны СССР и сопредельных стран (Gastropoda Terrestria Nuda) /
И.М. Лихарев, А.Й. Виктор. – М.–Л.: «Наука», 1980. –– 437 с. – (Фауна СССР. Моллюски;
Том 3, вып. 5).
3. Пазылов А. П. Наземные моллюски (Gastropoda, Pulmonata) Узбекистана и
сопредельных территорий / А. П. Пазылов, Д.А. Азимов. – Ташкент: ФАН, 2003. – 316с.
4. Увалиева К.К. Наземные моллюски Казахстана и сопредельных территорий / К. К.
Увалиева. – Алма-Ата: Наука, 1990. – 224 с.
5. Шилейко А. А. Наземные моллюски надсемейства Helicoidea фауна СССР. Моллюски /
А. А. Шилейко. – Л.: Наука, 1978. – 384 с. – (Фауна СССР; Том 3, вып. 6).
FIZIKA SOHASIGA XOS TERMINLAR TADQIQOT OBYEKTI SIFATIDA
(INGLIZ TILI MISOLIDA)
Qilichova E’zoza Xolpo’lat qizi
Navoiy Innovatsiyalar Universiteti, Filologiya va tillarni o’qitish kafedrasi o’qituvchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqola tadqiqot predmeti sifatida fizikaga xos bo‘lgan lingvistik
nuanslar va atamalarni o‘rgangan olimlarning ilmiy ishlarini tadqiq qiladi va ular orasidagi
farqlar va o’xshashliklar muhokama qilinadi. Hozirgi davrdagi terminologik ilmiy ishlarning
muhimligi ta’kidlanayotganini hisobga olib fizik terminlar o’rganishning ahamiyati va
dolzarbligi yuzasidan olimlarning fikrlari ko’rib chiqiladi.
Kalit so’zlar:
terminologiya, eksperimental topilma, terminologiya nuanslari,
atamashunoslik, terminologik metafora, kontekst, paramatn
Fizika olam tabiatini va uning fizik qonuniyatlarini tushunishga intiladigan fundamental
fan sifatida juda ko‘p tushunchalar, nazariyalar va tamoyillarni o‘z ichiga oladi. Fizika
tadqiqotlari sohasida maxsus terminologiyadan foydalanish murakkab g'oyalar, eksperimental
topilmalar va nazariy asoslarni yetkazishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Ingliz tili kontekstida
fiziklar tomonidan o'rganilayotgan turli hodisalarni tavsiflash va yoritish uchun boy va xilma-xil
atamalar
to'plami
ishlab
chiqilgan.
Klassik
mexanikadan
kvant
nazariyasigacha,
termodinamikadan astrofizikagacha fizika tili koinot sirlarini o‘rganish uchun darvoza bo‘lib
xizmat qiladi. Fizik hodisalarni tavsiflash va tahlil qilish uchun fiziklar tomonidan
qo'llaniladigan terminologiyani o'rganish orqali biz jismoniy dunyo haqidagi tushunchamizga
