16
3. Горонович С.Н. и др. «Классификация обьектов разработки нефти и газа для
применения технологий строительства горизонтальных скважин в режиме депрессии на
гибких трубах и схемы их аппаратного обеспечения» Оil Gas Журнал – 1997-№ 5.-С 17-27.
4. Zhapbasbayev, U.K., Assilbekov, B.K., Kabdolov, S.Z., Khairov, G.B. Modeling of Reservoir
Process Using the Method of Radial Drilling //Drilling. Оil Gas, Semiannual. – Poland, Krakow,
2007. – Vol. 24, №1. – Р. 328.
5. Raximov A.K., Aminov A.M., Raҳimov A.A. «Burg’ilash muhandislar uchun spravochnik»,
Toshkyent, Voris-Nashriyoti- 2008.
6. Сулейманов А.Б., Карапетов К.А., Яшин А.С. Техника и технология капитального
ремонта скважин. М.: Недра,-316 стр.
7. Нифантов В.И. «Технология горизонтального бурения на депрессии с применением
установки гибких шланг» М.: «Нефтегаз» - 2004 - С.187-194.
EKOLOGIK MADANIYAT TUSHUNCHASI VA UNING MOHIYATI
Aliyeva Mahfuza Abdujabborovna
Angren Universiteti biologiya fanioʻqituvchisi
ANNOTATSIYA
Mazkur maqolada ekologik madaniyat tushunchasi, mohiyati, uning shakllanish shart-
sharoitlari borasida fikr va mulohazalar keltirilgan. Turli tadqiqotchilarning ekologik madaniyat
va uni shakllantirishga doir olib borgan izlanish natijalari va mulohazalari tahliliy bayon
qilingan.
Kalit so‘zlar
: ekologik madaniyat, ekologik ong, ekologik ta’lim, ekologik qadriyat,
ekologik faoliyat, ilmiy-kognitiv munosabat, ruhiy-axloqiy munosabat, amaliy-faol munosabat,
dinamik muvozanat, ibtidoiy madaniyatlar,
Maktab oʻquvchilarining ekologik madaniyatni shakllantirish jarayoni murakkab va nozik
jarayon boʻlib, koʻp jihatdan oʻquvchilarning yosh xususiyatlari va imkoniyatlariga bogʻliq
boʻladi. U insonning tabiiy va ijtimoiy muhiti haqidagi ruhiy va aqliy tarbiyasi birligi asosida
atrof-muhitga, ozodalikka, sogʻlom turmush tarziga nisbatan ilmiy-kognitiv, ruhiy-axloqiy,
amaliy-faol munosabatni shakllantirishga qaratilgan. Chunki faqat ekologik bilimli odamgina
ekologik muammolarni koʻra oladi va ularni bartaraf etishni toʻgʻri tashkil qiladi hamda unda
faol ishtirokchiga aylanadi [1, 2].
Oʻsmirning
atrof-muhitga
munosabati
koʻp
jihatdan
tabiatning
mafkuraviy
konsepsiyasining me'yoriy tomonlari unda shakllantirilgan qadriyatlar tizimi bilan qanchalik
oʻzaro uzviy bogʻlanganligi bilan belgilanadi. Oʻquvchining atrof-muhitga boʻlgan munosabati
darajasi jamiyatdagi ustuvor qadriyatlar, tabiatga munosabatning ijtimoiy ahamiyatga ega
normalari va qoidalari, tashqi tomondan berilgan ekologik ideallarning oʻquvchilar tomonidan
qanchalik darajada idrok etilishi bilan belgilanadi. Tashqi tomondan berilgan normalar va
qoidalarning shaxsning ichki olamiga qabul qilinishi bir qator omillar va shartlar bilan
belgilanadi. Ular orasida oʻsmirning ijtimoiy oʻzaro munosabatlar tizimiga oʻz faoliyati bilan
astoydil qoʻshilishi, ruhiy-irodaviy va boshqa individual xususiyatlari muhim oʻrin tutadi [3].
Odamlar tabiat bilan muloqot qilish, uning qonuniyatlarini anglash jarayonida asta-sekin
oʻzini tutish normalari va qoidalarini oʻrnatib kelgan va tabiatni buzish bilan inson oʻz kelajagini
buzishi mumkinligini tushunib yetgan. Ming yillar davomida xalq an'analari yashash joyini va
Yerdagi barcha hayotiy omillarni saqlashga qaratilgan. Tabiat va uni asrash azaldan turli xalqlar
ijodida muhim oʻrin egallagan. Toʻplangan bilim va koʻnikmalar avloddan-avlodga oʻtib, yerga,
vatanga muhabbat, uni asrab-avaylash zarurati tarbiyalanib kelgan.
Yigirmanchi asrning ikkinchi yarmida rivojlangan dunyodagi ekologik vaziyat
odamlarning ekologik madaniyatining darajasining pasayishi bilan proporsional holda oʻzgardi,
aniqroq ifodalaganda, ekologik madaniyatni rivojlanishi fan-texnika, turmush tarzining
sivilizatsiyasidan ortda qolib ketdi. Koʻpchilik olimlar, yosh avlodda ekologik madaniyatni
17
tarbiyalash “inson-tabiat” munosabatlaridagi yoʻqolgan muvozanat va uygʻunlikni tiklashga
yordam beradi deb hisoblaydi [4, 5].
Ekologik madaniyatni tarbiyalash jarayoni murakkab va koʻp qirrali boʻlib, koʻp
qoʻllaniladigan "madaniyat", "ekologik madaniyat", "ekologik ta'lim" kabi tushunchalar
mazmuniga alohida e’tibor qaratish lozim. Faylasuflar, madaniyatshunoslar, psixologlar,
oʻqituvchilar, ekologlar ekologik madaniyatning roli haqida ma'lum tushunchalarni ishlab
chiqishgan. Sivilizatsiyalar siljishi va sayyoraviy oʻzgarishlar bosqichida aynan ekologik
madaniyat sayyorani, butun insoniyatni qutqarib, rivojlanishning yangi sifat bosqichiga olib
chiqa oladigan najot ekanligi har bir shaxsning ongida mustahkam oʻrnashishga erishish talab
etiladi. Ekologik madaniyat tushunchasiga, uni umumiy madaniyat tushunchasiga aylantirish
imkonini beradigan sifatlar kiritila boshlandi. Bu jarayon oʻz ichida shaxsni tarbiyalash va uni
ijtimoiy-madaniy shaxs sifatida shakllantirish bosqichlarini oʻz ichiga oladi [6, 7]
Ekologik madaniyat - bu inson hayotining sohasi boʻlib, u yerda ekologik qiyinchiliklarga
javob topish kerak, chunki u hayotiy ma'no yoki umuminsoniy qadriyatlarga asoslanadi.
Insonning atrof-muhit bilan oʻzaro munosabati sifati doimo u tashuvchisi boʻlgan madaniyat
darajasini aks ettiradi. Ekologik madaniyat insonning ekologik faoliyatni toʻgʻri amalga oshirish
qobiliyatining yuqori darajasini nazarda tutadi. Ekologik madaniyatning oʻzagini jamiyat va
tabiat oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarning umuminsoniy maqsadlari, ekologik yoʻnalishlarni,
umuminsoniy qadriyatlarni qadrlash, shuningdek, ularni idrok etish va ularga erishishning
tarixan belgilangan usullari tashkil etadi [8, 9].
K.I.Shilin “Madaniyat insoniyat mavjudligining eng keng sohasi boʻlib, uning
insoniyatning yangi ekologik vazifalariga muvofiq ongli ravishda oʻzgarishi, butun ekologik
munosabatlar tizimini oʻzgartirishda burilish nuqtasini yaratadi”, deb hisoblaydi [10]. Uning
asarlarida ekologik madaniyatning ijtimoiy - falsafiy yoʻnalishi va rivojlanish yoʻllari yoritilib,
inson mavjudligining barcha sohalari va uning tabiat bilan munosabatlari madaniyat doirasida
amalga oshishi lozimligi ta’kidlanadi. “Har bir shaxs va umuman jamiyatni inson va tabiat
oʻrtasidagi dinamik muvozanatni saqlash, tiklash va saqlashga yoʻnaltiradigan, maxsus
yoʻnaltirilgan yangi turdagi ekologik madaniyatni yaratish zarur” - deydi K.I.Shilin oʻz
asarlarida [10; 88-b.].
Shaxsning madaniy darajasi, birinchi navbatda, oʻz shaxsiyati prizmasi orqali, oʻz-oʻzini
rivojlantirish va takomillashtirish jarayonida umuminsoniy qadriyatlarni oʻzlashtirish oʻlchovi
bilan belgilanadi. Sivilizatsiyaning umumiy mahsuli sifatida jamiyat madaniyati va shaxs
madaniyati oʻrtasida farq mavjud.
"Madaniyat" tushunchasi, birinchi navbatda, jamoada shakllangan munosabatlar darajasi,
an'analar, qadriyatlar, odamlar uchun majburiy-odatiy darajaga aylangan xatti-harakatlar,
me’yorlar va namunalarini qamrab olishi bilan ham muhim ahamiyatga ega. Madaniyat madaniy
qadriyatlar va xulq-atvor shakllarining ijtimoiy tajribasini uzatish shakli sifatida namoyon
boʻladi. Inson hayotining alohida sohalarida sodir boʻladigan barcha oʻzgarishlar (iqtisodiy,
siyosiy) muayyan jamoaning umumiy madaniy darajasi bilan belgilanadi. Madaniyat - bu shaxs
va jamiyat ijodiy salohiyatini roʻyobga chiqarishning hal qiluvchi sharti, xalqning oʻziga
xosligini tasdiqlash shakli va millat ruhiy salomatligining asosi, inson va jamiyat rivojlanishining
insonparvarlik yoʻnalishi va sivilizatsiya mezoni hisoblanadi.
Madaniyat tushunchasi mohiyatini aniqlash maqsadida, turli adabiy manbalarni tahlil
qilish, uning murakkab, fanlararo, umumiy uslubiy tushuncha ekanligini koʻrsatadi.
“Madaniyat” tushunchasi birinchi marta nemis huquqshunosi S.Pufendorf asarlarida paydo
boʻlgan. U buni ijtimoiy shaxs faoliyati natijalarini belgilash uchun ishlatgan. Madaniyat
deganda inson va uning faoliyati tabiatning yovvoyi unsurlariga, uning qorongʻi, jilovsiz
kuchlariga qarshiligi tushunilgan. "Madaniyat" tushunchasining "klassik" ta'rifi ingliz
antropologi E.Teylorga tegishli boʻlib, uning "Ibtidoiy madaniyatlar" kitobida keltirilgan.
Teylorning fikricha, madaniyat “bir butun bilim, e’tiqod, san’at, axloq, qonunlar, urf-odatlardan
iborat”.
Madaniyat odamlarning hayotini moslashtirish va tashkil etish usuli sifatida ularning bir-
18
biriga va tabiiy muhitga boʻlgan munosabatlarining eng muhim koʻrsatkichidir. Insoniyatning
omon qolishi koʻp jihatdan oʻziga xos milliy madaniyatlarni umuminsoniy qadriyatlar bilan
uygʻunlashtirgan jahon madaniyatining shakllanishiga bogʻliq. Madaniyatlarning bunday birligi
uchun asos ekologik-gumanistik qadriyatlar va jamiyatning barqaror rivojlanishi gʻoyalari
boʻlishi mumkin. N.Z.Chavchavadze ta'kidlaganidek, "madaniyat - bu odamlar tomonidan tan
olingan qadriyatlar mujassamlangan va amalga oshiriladigan barcha narsalarning birligi".
"Madaniyat" toifasi, shuningdek, faylasuflar va psixologlar tomonidan inson hayotini
tashkil etish va rivojlantirishning oʻziga xos usuli sifatida koʻrib chiqiladi, xususan, odamlarning
tabiatga, oʻzaro va oʻziga boʻlgan munosabatlari yigʻindisida ifodalanadi. A. Shvaytser
“Madaniyat optimistik - axloqiy dunyoqarash mahsuli”, deb yozadi.
Rus tilining izohli lugʻatida talqin etilishicha "madaniyat" tushunchasi tarixiy jihatdan
shakllanib kelgan tushuncha boʻlib, uning darajasi jamiyat taraqqiyoti, insonning ijodiy
imkoniyatlari, qobiliyatlari odamlarning hayot faoliyatini tashkil etishning turlari, shakllarida,
ularning munosabatlarida, shuningdek ular yaratadigan moddiy va ma'naviy qadriyatlarda
ifodalanadi.
Umumiy madaniyat - bu shaxsning kasbiy faoliyatida amalga oshiriladigan ijtimoiy
ahamiyatga ega shaxsiy xususiyatlarining yetukligi va rivojlanishining yigʻindisi boʻlib, oʻz
ichida umumiy madaniyat ikki darajadan iborat: ichki, ma'naviy madaniyat va tashqi madaniyat.
Ichki madaniyat - bu insonning ma'naviy qadriyatlari: uning his-tuygʻulari, bilimlari,
ideallari, e'tiqodlari, axloqiy tamoyillari va qarashlari, sha'ni va oʻzini oʻzi qadrlash haqidagi
gʻoyalarini oʻz ichiga olsa, tashqi madaniyat - muloqot va faoliyatda shaxsning ma'naviy
dunyosini namoyon qilish usullarini qamrab oladi.
"Madaniyat" tushunchasining turli xil ta'riflariga qaramay, uning shakllarida ekologik
madaniyatni tarbiyalash jarayoni uchun dolzarb boʻlgan jihatlarni ajratib koʻrsatish mumkin:
- madaniyat - qadriyatlar, xulq-atvor namunalarining ijtimoiy tajribasini oʻzlashtirish
shakli;
- madaniyat - jamiyat taraqqiyotining tarixan belgilangan darajasi, shaxsning ijodiy
kuchlari va qobiliyatlari;
- madaniyat inson hayotini tashkil etish va rivojlantirish usuli sifatida, xususan,
odamlarning tabiatga, bir-biriga va oʻziga boʻlgan munosabatlari yigʻindisi.
Shaxs umumiy madaniyatining majburiy tarkibiy qismi uning ekologik madaniyati
insonning tabiat bilan munosabatlari yigʻindisidir.
Ekologik madaniyatning kelib chiqishi xalqning koʻp asrlik tajribasidan, oʻz yurtining
tabiatiga va tabiiy boyliklariga gʻamxoʻrlik qilish an'analaridan kelib chiqadi. Qadimda
ajdodlarimiz tabiatni yaxshi bilgan, tirik organizmlar va atrof-muhit oʻrtasidagi munosabatlarni
oʻrgangan va oʻzlari uchun yangiliklar kashf qilgan. Ular tabiat ruhlariga sigʻingan va shu bilan
birga u bilan uzviy bogʻliqligini anglab, oʻzlarini uning bir qismi sifatida his qilgan. Odamlar
hali savodsiz va yozmagan boʻlsa-da, tabiat kitobini oʻqib, toʻplangan bilimlarini farzandlariga
yetkazib borgan.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Денисов, В.Я. Экологическое воспитание молодежи [Электронный ресурс] /
В.Я.Денисов//Успехи современного естествознания. - 2006. - №4. -С.40-41. - Режим
доступа: http://elibrary.ru/download/59379098.pdf (дата обращения: 20.10.2010).
2. Лаптева, И.С. Воспитание экологической культуры подростков / И.С. Лаптева
//Биология в школе. - 1997. - № 4. - С.62-66.
3. Ананьев, Б.Г. О проблемах современного человекознания/ Б.Г.Ананьев. - М.: Наука,
1977. - 380 с.
4. Барышникова, Г.Б. К вопросу о технологии воспитания экологической культуры
учащихся младших классов /Г.Б. Барышникова. -М., 1998.-7 с.
5. Боев, Н.Я. Личностно-ориентированное образование / Н.Я. Боев, И.В.Волкова //
Педагогика. - 2004. - №6. - С.23.
6. Алексеев, C.B. Экология: наука и область образования: методические рекомендации /
19
C.B. Алексеев. — СПб., 1994. — 55с.
7. Бердяев, H.A. О культуре /Н.А.Бердяев//Хрестоматия по культурологии / под ред. A.A.
Рудигина. - М.: Центр, 1998. - С.81-104.
8. Барышникова, Г.Б. К вопросу о технологии воспитания экологической культуры
учащихся младших классов /Г.Б. Барышникова. -М., 1998.-7 с.
9.
Xajievna, S. S. (2023). Kimyoni o'qitishda innovatsion yondashuvdan foydalanish.
Science
and innovation
,
2
(Special Issue 7), 114-117.
10.
Formanova, S. B. (2021). Application of Pedagogical Technologies to the Topics of the
Metals Department.
Annals of the Romanian Society for Cell Biology
, 5499-5509.
MATEMATIKA FANINI O`QITISHNING SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING BIR
USULI HAQIDA
Bekmatov Sh - Ipak yo'li innovasiyalar universiteti iqtisodiyot va amaliy matematika kefedrasi
dotsenti, f.-m. f.n.
Abduganieva Yu - I.Karimov nomidagi TDTU Olmaliq filiali katta o'qituvchisi
Аnnotatsiya
: geometrik masalalarni yechishda vektor metodi soʼngi paytlarda yetakchi
metodlardan biri hisoblanadi. Ushbu maqolada vektor metodning amaliy tadbiqlariga katta
e'tibor qaratilgan.
Kalit soʼzlar:
geometrik masalalar, vektor metod, masalani vektor tilida ifodalash
Professional ta'limda matematika fanini o'qitishda masalalar yechishga katta e'tibor
qaratilishi va ular bilimlarining samaradorli(sifatli), asosan, o'quvchilarning masalalarni mustaqil
yechishiga qaratilishiga katta e'tibor berishi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki ko'pchilik
abiturentlar streometriyaga oid masalalarni yechishga qiynalishadi.bunday masalalrni yechishda
vektorlar algebra metodini qo'llashi maqsadga muvofiq bo'ladi. Shu ma'noda streometriya
masalalarini yechish yoqasida aytilgan metodni tadbiq etilsa katta imkoniyatlarga ega bo'lamiz.
Geometrik masalalarni yechishning vektor metodi so'ngi paytlarda yetakchi metodlardan
biri hisoblanadi. U o'quvchilar va talabalar uchun egallanishi qiyin bo'lgan metodlardan biridir.
Bu holatni bartaraf etishning yo'llaridan biri vektorlar algebriyasi elementlaridan kerakli
darajadagi bilim va ko'nikmalarga ega bo'lishi zarurdir.
Stereometrik masalalarni yechishda an'anaviy metodning qo'llanilishi bizni yetarlicha
qiyinchiliklarga olib keladi, ya'ni murakkab trigonometrik hisoblashlar, aniq geometrik yasashlar
va hisoblashlar bilan bog'liq bo'lib qolgan turli xil vaziyatlardir. Bunday vaziyatlardan chetlab
o'tishga vektorlar algebrasining qo'llanilishi katta imkoniyat yaratadi.
O'quvchilarni yuqorida takidlangan masalalarni yechishda, xususan nuqtalar to'plamini
topishga o'rgatish hamma vaqt ham o'qitish jarayonining eng muhim maqsadlaridan biri
hisoblanadi va shunday bo'lib qolmoqda.
Ta'kidlab o'tish zarurki, stereometrik masalalarni yechishda vektor metodning
tadbiqlariga va qo'llashga o'quvchilarning qiziqishi tanlangan mavzuning izohli dolzarbligining
takidlanishidir.
Geometrik masalalarni yechishda vektor metodining tadbiqlariga bag'ishlangan bir qator
ishlarni ([1],[2],[3],[4],[5],[6]) o'rganish ularda vektorlar algebrasining qo'llanishiga doir
masalalar juda ham kam sonli ekanligini ko'rsatadi.
Shuning uchun bu ilmiy uslubiy ishni bajarishdan maqsadimiz bu kamchiliklarni
to'ldirish va bu bilan bog'liq ba'zi bir mulohazalarimizni e'tiboringizga yetkazishdan iborat.
Odatda vektor metodni qo'llab yechiladigan aksariyat masalalar shartida foydalanish
lozim bo'lgan vektorlar oshkor holda ko'rsatilmagan bo'ladi. Shuning uchun bunday masalalarni
yechishda vektor algebriyasini qo'llash imkoniyatini yuzaga chiqarish uchun berilgan masala
shartini vektor tilida ifodalay olish malakasiga ega bo'lish juda muhim. Berilgan masala shartini
vektor tilida ifodalashni, bu masalaning vektor modeli deb qarash mumkin.
