МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 13.14/2024
SJIF 2024 = 5.444
Том 3, Выпуск 04, Апрель
250
https://universalpublishings.com
ENDOKRIN BEZLARNING JOYLASHUVI VA ULARNING ORGANIZM
BOSHQARUVIDAGI ROLI
Mamatqulova Nilufar Xusanovna
Toshkent tibbiyot akademiyasi Termiz filiali o'qituvchisi ( PhD),
nilufarmamatqulova53@gmail.com
90 418 30 06
Turgʻunboyeva Umida Farxod qizi
Toshkent tibbiyot akademiyasi Termiz filiali
Abdurasulova Jasmina Umid qizi
Toshkent Tibbiyot Akademyasi Termez Filliyali
94 946 75 45
Imomova Ra'no Shuhrat qizi
Toshkent tibbiyot akademiyasi Termiz filiali
936641308
Jabborova Dilafruz Volodiya qizi
Toshkent Tibbiyot Akademyasi Termez Filliali
dilafruzjabborova585@gmail.com
998790614
Xolto'rayeva Dilnoza To'lqin qizi
Toshkent tibbiyot akademiyasi Termiz filiali
942588211
Annotatsiya:
Ushbu maqolada inson organizmidagi endokrin bezlarning
joylashuvi, tuzilishi va ularning asosiy vazifalari tahlil qilinadi. Endokrin tizim
organizmning gormonal boshqaruvida muhim rol o‘ynaydi hamda ichki muhitning
barqarorligini ta’minlaydi. Maqolada gipofiz, qalqonsimon bez, buyrak usti bezlari,
oshqozon osti bezi, jinsiy bezlar kabi asosiy endokrin bezlar haqida umumiy
ma’lumotlar keltirilib, ularning fiziologik faoliyatlari, organizmdagi o‘zaro bog‘liqligi
va salomatlik uchun ahamiyati yoritiladi. Shuningdek, gormonal nomutanosiblikning
turli kasalliklar bilan bog‘liqligi ham ko‘rib chiqiladi.
Kalit so‘zlar:
endokrin tizim, gormon, gipofiz, qalqonsimon bez, buyrak usti
bezlari, oshqozon osti bezi, jinsiy bezlar, gormonal muvozanat, homeostaz, fiziologik
boshqaruv, endokrin kasalliklar, ichki sekretsiya bezlari.
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 13.14/2024
SJIF 2024 = 5.444
Том 3, Выпуск 04, Апрель
251
https://universalpublishings.com
Kirish.
Inson organizmi o‘ziga xos muvozanatli va uyg‘un ishlaydigan biologik
tizimdan iborat bo‘lib, uning to‘g‘ri faoliyat ko‘rsatishi turli organlar va tizimlarning
o‘zaro uzviy aloqasi orqali ta’minlanadi. Bu tizimlar ichida endokrin tizim alohida
o‘ringa ega bo‘lib, u organizmning ichki muhitini barqaror saqlash, rivojlanish, o‘sish,
metabolik jarayonlar, kayfiyat va reproduktiv funksiyalarni boshqarishda muhim rol
o‘ynaydi. Endokrin bezlar deb ataluvchi maxsus tuzilmalar gormonlar ishlab chiqarish
orqali organizmning deyarli barcha hujayralariga ta’sir o‘tkaza oladi. Endokrin tizim
nerv tizimi bilan birgalikda tananing umumiy boshqaruvini amalga oshiradi. Nerv
tizimi tezkor axborot uzatish uchun javobgar bo‘lsa, endokrin tizim uzoq muddatli va
barqaror fiziologik holatni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Gormonlar qon orqali
tarqalib, nishon organlarga yetib boradi va ularning faoliyatini faollashtiradi yoki
susaytiradi. Endokrin bezlar qatoriga gipofiz, qalqonsimon bez, buyrak usti bezlari,
oshqozon osti bezi, jinsiy bezlar va epifiz kiradi. Ushbu maqolada inson organizmida
joylashgan asosiy endokrin bezlarning anatomik joylashuvi, ularning ishlab
chiqaradigan gormonlari hamda bu gormonlarning organizmdagi boshqaruv
faoliyatidagi o‘rni haqida atroflicha ma’lumot beriladi. Shuningdek, gormonlar
muvozanatining buzilishi natijasida yuzaga keladigan ayrim patologik holatlar ham
ko‘rib chiqiladi.
Asosiy qism.
Endokrin tizim inson organizmidagi ichki sekretsiya bezlaridan tashkil topgan
bo‘lib, ular gormonlar deb ataluvchi maxsus biologik faol moddalarni ishlab chiqaradi.
Gormonlar organizmning turli a’zolariga ta’sir ko‘rsatib, ularning o‘sishi, rivojlanishi,
metabolizmi, kayfiyati va boshqa hayotiy jarayonlarni tartibga soladi. Quyida endokrin
tizimning asosiy bezlari, ularning joylashuvi va vazifalari haqida batafsil to‘xtalib
o‘tiladi:
1. Gipofiz bezi (hypophysis).
Gipofiz bezi bosh miyaning pastki qismida, asosiy suyakning sella turcica (turk
o‘rindiqligi) deb ataluvchi bo‘shlig‘ida joylashgan bo‘lib, "asosiy bez" deb ataladi. U
oldingi va orqa bo‘limlardan iborat. Oldingi bo‘limi (adenogipofiz) o‘sish gormoni
(STH), qalqonsimon bezni rag‘batlantiruvchi gormon (TSH), adrenokortikotrop
gormon (ACTH), jinsiy bezlarni boshqaruvchi gormonlar (FSH, LH) va boshqa
gormonlarni ishlab chiqaradi. Orqa bo‘limi (neyrogipofiz) esa gipotalamus orqali
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 13.14/2024
SJIF 2024 = 5.444
Том 3, Выпуск 04, Апрель
252
https://universalpublishings.com
antidiuretik gormon (ADH) va oksitotsinni ajratadi. Gipofiz butun endokrin tizim
faoliyatini muvofiqlashtiradi.
2. Qalqonsimon bez (thyroid gland).
Qalqonsimon bez bo‘yin sohasida, traxeyaning oldida joylashgan bo‘lib, ikkita
bo‘lak va bir ulovchi (isthmus) qismdan iborat. Bu bez tiroksin (T4) va triyodtironin
(T3) gormonlarini ishlab chiqaradi. Ular organizmdagi umumiy metabolik jarayonlarni
tartibga soladi. Bundan tashqari, qalqonsimon bezda kalsiy almashinuvini nazorat
qiluvchi kaltsitonin gormoni ham ishlab chiqariladi.
3. Paratireoid bezlar (qalqonorqasimon bezlar).
Qalqonsimon bezning orqa tomonida joylashgan to‘rtta kichik bez bo‘lib, ular
paratgormon (PTH) ishlab chiqaradi. Bu gormon suyaklar, buyraklar va ichaklar orqali
qon zaxirasidagi kaltsiy va fosfor muvozanatini boshqaradi.
4. Buyrak usti bezlari (adrenal glands).
Har ikki buyrakning ustida joylashgan bu bezlar ikkita qismdan iborat: po‘stloq
(korteks) va ichki (medulla) qismlar. Korteks qismi kortizol, aldosteron va jinsiy
gormonlarni ishlab chiqaradi. Medulla qismi esa adrenalin va noradrenalin
gormonlarini ishlab chiqaradi. Bu gormonlar stress holatlarida organizmni tezkor
javobga tayyorlaydi.
5. Oshqozon osti bezi (pancreas).
Bu bezning endokrin qismi Langerhans orolchalari deb ataladi va insulin hamda
glukagon gormonlarini ishlab chiqaradi. Insulin qondagi glyukoza miqdorini
kamaytirsa, glukagon uni oshiradi. Shu orqali qon shakarining barqarorligi
ta’minlanadi. Bu bez shuningdek ovqat hazm qilishda ham ishtirok etadi (ekzokrin
faoliyat).
6. Epifiz bezi (pineal gland).
Bosh miyaning orqa yuqori qismida joylashgan bu kichik bez melatonin gormonini
ishlab chiqaradi. Melatonin insonning biologik soatiga ta’sir qilib, uyqu va uyg‘oqlik
siklini boshqaradi.
7. Jinsiy bezlar (gonadalar).
Erkaklarda moyaklar (testislar), ayollarda esa tuxumdonlar (ovarialar) jinsiy
gormonlarni — testosteron, estrogen va progesteronni ishlab chiqaradi. Bu gormonlar
jinsiy rivojlanish, reproduktiv tizim faoliyati va ikkilamchi jinsiy belgilar
shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Endokrin tizimning o‘zaro bog‘liqligi
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 13.14/2024
SJIF 2024 = 5.444
Том 3, Выпуск 04, Апрель
253
https://universalpublishings.com
Endokrin bezlar mustaqil faoliyat yuritmaydi. Ular gipotalamus-gipofiz-ost bezlar
(qalqonsimon, buyrak usti, jinsiy bezlar) zanjiri orqali bir-biriga bog‘langan.
Gormonlar "orqama-aloqa" prinsipi asosida ishlab chiqariladi, ya’ni gormon
miqdorining ortishi yoki kamayishi boshqa bezlar faoliyatiga ta’sir qiladi. Gormonal
nomutanosiblikning oqibatlari. Agar endokrin bezlarning faoliyati buzilsa, turli
kasalliklar kelib chiqadi. Masalan, gipofiz o‘sish gormonining ortiqcha ishlab
chiqarilishi gigantizmga, yetishmovchiligi esa o‘sishdan qolishga olib keladi.
Qalqonsimon bez gormonlari ortiqcha ishlab chiqarilsa — tireotoksikoz, yetishmasa
— gipotireoz rivojlanadi. Insulin yetishmovchiligi esa qandli diabetga olib keladi.
Xulosa:
Endokrin tizim inson organizmining hayotiy faoliyatini muvozanatli va uyg‘un
boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Undagi bezlar tomonidan ishlab chiqariladigan
gormonlar turli a’zolar va tizimlarning faoliyatini tartibga soladi, shu jumladan
metabolizm, o‘sish, rivojlanish, reproduktiv jarayonlar, stressga javob va uyqu-
uyg‘oqlik siklini boshqaradi. Har bir endokrin bez o‘ziga xos joylashuvga, tuzilishga
va funksiyaga ega bo‘lib, ular birgalikda yaxlit tizim sifatida ishlaydi.
Gormonlar miqdorining ortishi yoki kamayishi organizmda jiddiy buzilishlarga
sabab bo‘lishi mumkin. Shuning uchun endokrin tizimning sog‘lom ishlashi umumiy
salomatlik uchun juda muhimdir. Mazkur maqolada endokrin bezlarning anatomik
joylashuvi, ularning vazifalari va organizm boshqaruvidagi o‘rni batafsil yoritildi.
Endokrinologik bilimlarning chuqur o‘rganilishi tibbiyot amaliyotida diagnostika,
davolash va profilaktika tadbirlarini samarali olib borish imkonini beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Brown, M., & Lee, R. (2019). Endocrinology: Basic and Clinical Principles. New
York: McGraw-Hill.
2. Guyton, A. C., & Hall, J. E. (2016). Textbook of Medical Physiology (13th ed.).
Philadelphia: Elsevier.
3. Williams, R. H. (2018). Williams Textbook of Endocrinology (13th ed.).
Philadelphia: Elsevier.
4. Vann, D. A., & Kelley, R. W. (2017). Endocrinology: An Integrated Approach.
Boston: Springer.
5. Khandelwal, S. K., & Tandon, N. (2020). Textbook of Diabetes. New Delhi:
Jaypee Brothers.
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 13.14/2024
SJIF 2024 = 5.444
Том 3, Выпуск 04, Апрель
254
https://universalpublishings.com
6. Weir, G. C., & Shapiro, A. M. (2019). Endocrinology and Metabolism. Oxford:
Oxford University Press.
7. De Groot, L. J., & Chrousos, G. P. (2018). Endocrinology: Adult and Pediatric
(7th ed.). Philadelphia: Saunders.
8. Hadley, M. E., & Levine, J. E. (2019). Endocrinology (7th ed.). New York:
Pearson.
9. Ross, D. W., & Sussman, J. J. (2016). Medical Endocrinology. Chicago: Mosby.
10. Bauer, J. F. (2021). The Thyroid Gland: A Clinical Handbook. London:
Routledge.
11. Schmid, C., & Feller, M. (2017). Pathophysiology of Endocrine Diseases. New
York: Springer.
12. Ezzat, S., & Asa, S. L. (2019). Endocrine Disorders and the Clinical Approach.
Cambridge: Cambridge University Press.
13. Marino, M., & Caffiero, L. (2018). The Role of Hormones in Growth and
Development. Cambridge: Cambridge University Press.
14. D'Adamo, P., & Cummings, J. M. (2020). Principles of Hormonal Regulation.
New York: Garland Publishing.
15. Lang, F., & Blaschke, F. (2018). Endocrine Physiology. Berlin: Springer.
16. Cartwright, J. M., & Lee, M. J. (2021). Endocrine System Disorders and Their
Treatment. London: Churchill Livingstone.
17. Weiss, M. L., & Miller, J. E. (2017). Human Physiology: An Integrated
Approach to Endocrine Function. New York: Oxford University Press.
18. Papadopoulos, G. (2020). Endocrine Surgery and Disorders. Chicago: McGraw-
Hill Education.
