МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 11, 30 Ноябрь
282
https://universalpublishings.com
TIKLANADIGAN ENERGIYA MANBALARINI O‘ZLASHTIRISH
ISTIQBOLLARI
Kasimov A
. - Temiz Davlat Universiteti magistranti
Annotatsiya:
Maqolada Oʻzbekistonda qayta tiklanuvchi energiyalardan
foydalanishni rivojlantirish muqobil enеrgiya manbalaridan kеng foydalanish har bir
mamlakatning enеrgеtika хavfsizligini ta’minlash bo’yicha va samarodorligini
oshirish yoʻllari boʼyicha xulosa, tavsiya va takliflar berilgan.
Аннотация (рус)
Приведены развитие использования возобновляемых источников
энергии в Узбекистане, широкое использование альтернативных
источников энергии, выводы, рекомендации и предложения по путям
обеспечения энергетической безопасности и повышения эффективности
каждой страны.
Abstrakt
Conclusions, recommendations and suggestions are given on ways to
develop the use of renewable energy in Uzbekistan, ensure the energy security
of each country, and increase its efficiency through the widespread use of
alternative energy sources.
Key words:
Renewable energy, solar, wind, hydropower and biomass, increasing the
efficiency of energy production in the economy.
Ключевы слова:
Повышение эффективности производства энергии
из возобновляемых источников энергии, солнечной, ветровой,
гидроэнергетики и экономики биомассы.
Kalit so‘zlar:
Tiklanuvchi energiya, quyosh, shamol, gidroenеrgеtika va
biomassa, iqtisodiyotining enеrgiya ishlab chiqarish samaradorligini oshirish.
Kirish
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq atrof-muhitda
tabiiy holda qayta tiklanuvchi quyosh, shamol energiyasi, er harorati
(geotermal), suv oqimlarining tabiiy harakati, biomassa energiyasi qayta
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 11, 30 Ноябрь
283
https://universalpublishings.com
tiklanuvchi energiya manbalari sirasiga kiritiladi
1
.
O‘zbekistonda tiklanadigan energiya manbalarining juda katta
zaxiralari mavjud. Ushbu manbalar tarkibida quyosh va shamol energetikasi
katta istiqbolga ega. Biroq bu sohaning rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgan
sabablardan biri – muqobil energiya manbalarining ob-havo sharoitining
o‘zgarishiga va kun-tun almashinuviga bog‘liqligidir. Shamol elektr
generatorlari faqat shamol tezligi 5-6 m/s dan baland bo‘lganida ishlab,
O‘zbekistonning shamol potensiali yuqori bo‘lgan hududlarida yiliga o‘rtacha
3200-4300 soat davomida energiya beradi (yilning davomiyligi 8760 soat).
Quyosh fotoelektr stansiyalari faqat kunduzi, bulutsiz va kam bulut bo‘lgan
holatda ishlab, O‘zbekistonning quyosh potensiali yuqori bo‘lgan hududlarida
yiliga o‘rtacha 1500-2200 soat davomida energiya beradi (1-jadval).
1-jadval
O‘zbekistonda tiklanadigan energiya manbalarining salohiyati
2
Turlari
Jami salohiyat
Texnik
salohiyat
Gidroenergetika
9,2 mln. t.n.e.
2 mln. t.n.e.
SHamol energiyasi
2,2 mln. t.n.e.
0,4 mln.
t.n.e.
Quyosh energiyai
50 973 mln. t.n.e.
177 mln.
t.n.e.
Geotermal energiya
67 000 mln. t.n.e.
0,3 mln.
t.n.e.
Jami
117 984 mln. t.n.e.
179,3 mln.
t.n.e.
O‘zbekistonning tiklanadigan energiya manbalarining umumiy
salohiyati 118,0 mlrd. t.n.e.ga, uning texnik salohiyati esa 179,3 mln.
t.n.e.teng.Ushbu ko‘rsatkichning katta qismi quyosh energiyasiga tegishli
1
O‘zbekiston Respublikasining 2019 yil 21 maydagi “Qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan
foydalanish to‘g‘risida”gi O‘RQ-539-son Qonuni.
2
httpsreview.uz/ru/post/vozobnovlyaemaya-energiya-dlya-ustoychivogo-razvitiya
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 11, 30 Ноябрь
284
https://universalpublishings.com
bo‘lib, uning umumiy salohiyati 51 mlrd. t.n.e., texnik salohiyati 177 mln.
t.n.e. ga tenglashadi.
Quyosh energiyasining texnik salohiyati mamlakatda iste’mol
qilinayotgan birlamchi energiya iste’molidan to‘rt baravar yuqori.
O‘zbekistondagi qulay iqlim va geografik sharoit quyosh energiyasidan sanoat
darajasida foydalanish imkonini berishi mumkin. Shamol energiyasining
umumiy salohiyati 2,2 mln. t.n.e. ga teng bo‘lib, uning 19% ini texnik jihatdan
o‘zlashtirish imkoniyati mavjud. Mamlakatimizda geotermal energiyaning
umumiy salohiyati quyosh energiyasidan yuqori bo‘lib 67 mlrd. t.n.e.
miqdoriga teng. Energiyaning ushbu turini samarali texnologiyalarning
rivojlanmaganligi bois faqat 0,3 mln. t.n.e.ga teng qisminigina o‘zlashtirish
imkoniyati mavjud.
Quyosh va shamol energiyasining ulkan salohiyatiga qaramay,
mamlakatimizda sanoat miqyosida quyosh va shamol elektr stansiyalari
mavjud emas.
O‘zbekistonda aksariyat rivojlanayotgan mamlakatlar singari “yashil
energetika” sektorining rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan qator
omillar mavjud:
birinchidan,
an’anaviy energiya ishlab chiqarishga nisbatan
tiklanadigan energiya ishlab chiqarish xarajatlarining yuqoriligi va o‘rnatilgan
uskunalar quvvatining pastligi.
Bundan tashqari O‘zbekiston an’anaviy energiya ishlab chiqarish va
aholiga elektrenergiya etkazib berish xarajatlari bo‘yicha etakchi mavqega ega.
Misol uchun 2018 yilda O‘zbekistonda 1 kVt-soat elektrenergiya qiymati 2,4
sentni tashkil etgani holda bu ko‘rsatkich Qozog‘istonda – 3,5,
Turkmanistonda – 0,7, Rossiyada – 4,8, Xitoyda– 13, Germaniyada – 33,8,
Buyuk Britaniyada – 18,6, Daniyada – 33,3, Belgiyada – 31,8 sentga teng
bo‘lgan.
ikkinchidan,
tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni
rag‘batlantirishga qaratilgan moliyaviy (tariflar, soliqlar) qo‘llab-quvvatlash
mexanizmining chuqur ishlab chiqilmaganligi. Tiklanadigan energiya
manbalaridan foydalanishga ko‘maklashuvchi iqtisodiy mexanizmlarining
huquqiy-institutsional asoslari takomillashtirilishi zarur.
uchinchidan,
zamonaviy boshqaruv tizimlariga asoslangan ilg‘or
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 11, 30 Ноябрь
285
https://universalpublishings.com
texnika va texnologiyalarning rivojlanmaganligi. Muqobil energiya ishlab
chiqarishda
qo‘llanilayotgan
texnologiyalarning
texnik
jihatdan
takomillashmaganligi va energiya tizimiga sarflanayotgan moliyaviy
resurslarning qisqa muddatda rentabel emasligi “yashil energetika” sohasining
rivojlanishida jiddiy salbiy to‘siqlardan hisoblanadi.
to‘rtinchidan,
aksariyat rivojlanayotgan mamlakatlar singari aholining
zamonaviy tiklanadigan energiya manbalari to‘g‘risida etarlicha ma’lumotga
ega emasligi.
beshinchidan,
tiklanadigan
energiya
sohasida
innovatsion
texnologiyalarning jadal sur’atlarda rivojlanishi. Jumladan, qiqsqa muddatda
yarim o‘tkazgichli quyosh panellari o‘rnini amorf kremniydan yasalgan
fotoelektrli panellar egalladi. Tiklanadigan energiya manbalarini o‘zlashtirish
texnologiyalarini mahalliy darajada ishlab chiqarish quvvatlarining etarli
emasligi ularning tannarxi, o‘rnatish va texnik xizmat ko‘rsatish
xarajatlarining yuqorligicha qolib ketishiga sabab bo‘lmoqda. Tarmoqning
jadal sur’atlarda rivojlanayotganligi eskirgan texnologiyalardan yangilariga
o‘tish zaruriyatini keltirib chiqarmoqda
(1-rasm
).
1,2
1,9
201
9
0,2
2,1 2,3
2,3
2020
2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028
2029 2030
Gidro
elektr
stanstiyalari
Shamol
elektr
Quyosh elektr
stanstiyalari
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 11, 30 Ноябрь
286
https://universalpublishings.com
1-rasm. O‘zbekistonda 2030 yilga qadar muqobil energiya asosida elektr
energiya ishlab chiqarish quvvatlarini o‘rnatishning prognoz
ko‘rsatkichlari, MVt
O‘zbekiston Respublikasi Energetika vazirligi tomonidan ishlab
chiqilgan “2020-2030 yillarda O‘zbekiston Respublikasini elektr energiyasi
bilan ta’minlash konsepsiyasi”ga muvofiq 2020-2030 yillarda tiklanadigan
energiya manbalari orqali elektr energiya ishlab chiqarishga, jumladan quyosh
energiyasini rivojlantirishga alohida e’tibor beriladi. Ushbu loyihalar faqat
sarmoyadorlar – mustaqil elektr energiyasini ishlab chiqaruvchilar hisobidan
amalga oshiriladi. Tiklanadigan energetikaning rivojlanish ko‘rsatkichlariga
erishish maqsadida 2020-2030 yillarda 3 GVt shamol va 5 GVt quyosh elektr
stansiyalarini qurish ko‘zda tutilgan .
O‘zbekistonda 2019 yilda 63,6 mlrd. kVt-soat elektr energiya ishlab
chiqarilgan bo‘lib, uning 88,8%i gaz va ko‘mirda ishlaydigan issiqlik elektr
stansiyalari hissasiga to‘g‘ri keladi. 2030 yilga qadar elektr energiya ishlab
chiqarishni diversifikatsiyalash maqsadida muqobil manbalar hisobdan elektr
energiya ishlab chiqarish ulushini 15,3% ga, atom energiyasi ulushini 14,9%
ga qadar oshirish, gaz va ko‘mir energiyasi ulushini esa 58,5% ga qadar
qisqartirish rejalashtirilgan .
Shuningdek, respublikaning olis aholi punktlarida, ekoturizmni
rivojlantirish rejalashtirilayotgan mintaqalarda hamda izolyasiyalangan
(yagona elektr energiyasi tizimiga ulanmagan) kichik quyosh elektr
stansiyalarini yaratishga ham e’tibor qaratiladi. Bundan tashqari, ishlab
chiqarish korxonalari va sanoat texnoparklarning shaxsiy ehtiyojlari uchun
elektr energiyasini ishlab chiqarish bo‘yicha o‘rta quvvatli (1-2MVt) quyosh
elektr stansiyalari quriladi. Iste’molchilarning o‘z ehtiyojlari uchun elektr
energiyasini ishlab chiqarish va ortiqcha elektr energiyasini tizimiga etkazib
berish qobiliyatining jadal o‘sishini hisobga olgan holda, shuningdek,
respublikada investitsiya salohiyati faollashishini rag‘batlantirish maqsadida
2021-2025 yillarda 150 mingga yaqin quyosh fotoelektr stansiyalarini (quvvati
2-3 kVt) va uy xo‘jaliklarining 2-2,5% ida suv isitgichlari (o‘rtacha 200 litr)
o‘rnatishni ko‘zda tutuvchi maqsadli dastur tasdiqlandi. 2026 yilga kelib, aholi
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 11, 30 Ноябрь
287
https://universalpublishings.com
tomonidan tiklanadigan energiya ob’ektlari o‘rnatilishini hisobga olgan holda,
respublikadagi uy xo‘jaliklarining 4,3% ini yiliga qariyb 800 mln. kVt.s.
hajmida elektr energiyasi bilan ta’minlash rejalashtirilmoqda.
XULОSA VA TAKLIFLAR
O‘zbekistonning 2030 yilgacha bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
strategiyasini ta’minlashda barqaror rivojlanishga erishish vositalari
hisoblangan iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik komponentlarni o‘zaro
muvofiqlashtirish murakkab vazifa hisoblanadi. Iqtisodiy va ijtimoiy
komponentlar jamiyat oldiga bir avlod mobaynida adolatga erishish va
aholining kambag‘al guruhlariga maqsadli yordam ko‘rsatish kabi yangi
vazifalarni qo‘ymoqda.
Iqtisodiy va ekologik komponentlarning atrof-muhitga tashqi ta’siri
qiymatini baholashning zarurligi bilan bog‘liq yangi g‘oyalar va
yondoshuvlarning
shakllanishiga
olib
keldi.
Barqaror
iqtisodiy
rivojlanishning ijtimoiy va ekologik komponentlari esa avlodlar ichida va
avlodlar o‘rtasida tenglikni ta’minlash kabi masalalarning dolzarbligini
yanada oshirmoqda.
Mamlakatimizda iqtisodiyotning energiya sig‘imini kamaytirish va
mavjud energiya sig‘imi doirasida atrof-muhit va iqlim o‘zgarishlariga
salbiy ta’sirni kamaytirish uchun quyidagilarni amalga oshirish lozim:
- iqtisodiyot tarmoqlarida yuqori energiya sig‘imiga ega bo‘lgan asbob-
uskunalar va jihozlar importini kvotalash hamda yuqori import ta’riflarini
joriy qilish;
- tiklanadigan energiya manbalarini o‘zlashtirish siyosatini qo‘llab-
quvvatlash, masalan, subsidiyalashdan bozor narxlariga o‘tilgandan keyin
tiklanadigan energiya manbalari hisobidan olinadigan elektrenergiyani
xarid qilish bo‘yicha majburiyatlarga qat’iy rioya etish;
- qazib chiqariladigan yoqilg‘idan foydalanish oqibatida yuzaga
keladigan tashqi ta’sirlarni issiqxona gazlari savdosining takomillashtirilgan
mexanizmi yordamida bartaraf etish;
- energiya sig‘imi past bo‘lgan mavjud quvvatdagi asbob-uskunalar va
jihozlar uchun imtiyozli kreditlash tizimini joriy qilish;
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 11, 30 Ноябрь
288
https://universalpublishings.com
- yuridik va jismoniy shaxslarning energiyani tejash va energiya
samaradorligi bo‘yicha ko‘nikma va malakalarini shakllantirish.
References:
1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2018.
2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi. –Toshkent: “O‘zbekiston”, NMIU, 2019. – 64
b.
3.A.V.Vaxabov, SH.X.Xajibakiev va boshqalar. –Toshkent.:Yashil
iqtisodiyot: Darslik
.
/ “Universitet”, 2020. -262 b.
4.Adrian C. Newton. An Introduction to the Green Economy: 1st
Edition. Routledge, 2014. - 382 p.
5.Green economics: An introduction to theory, policy and practice /
Molly Scott Cato. London Sterling, VA. 2009. - 670 r.
6.Greening the Global Economy (Boston Review Originals) Hardcover
– November 13, 2015. - 176 p.
7.Miriam Kenne, Michelle Gale De Oliveira. Greening the Global
Economy: Reform and Transformation. The Green Economics Institute,
2013. - 350 p.
8.Sevil Acar, Erinc Yeldan. Handbook of Green Economics: 1st Edition
2019. - 250 p.
9.Atkinson, A. Kak ustoychivoe razvitie mojet izmenit mir / A.
Atkinson; per. s angl. V. N. Egorova ; pod red. N. P. Tarasovoy. -M.:
BINOM. Laboratoriya znaniy, 2015. - 455 s.
10.Barqaror
taraqqiyot
va
tabiatshunoslik
asoslari.
Darslik.
A.E.Ergashev va b. -T press, 2016. – yil.
