МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 11, Ноябрь
https://universalpublishings.com
197
Qadimgi sug’diy bitiklar va ularda O’rta Osiyo qadimgi aholisi haqida
ma’lumotlar.
Norboyev Firdavs Zafarovich
Samarqand davlat universiteti
Arxeologiya kafedrasi magistranti
+998990484553
Annotatsiya:
O‘rta Osiyo hususan yurtimiz qadimgi aholisi haqidagi yozma
manbalarda turlicha ma’lumotlar uchraydi. Hususan qadimgi sug’diy yozma
manbalarini o‘rganish, bu yozuvdagi O’rta Osiyo aholisiga oid ma’lumotlarni o’rganish,
undagi faktlarni tahlil qilish borasidagi qilingan ishlar haqida maqola atroficha
yoritiladi.
Аннотация:
В письменных источниках можно найти различные сведения о
древних жителях Средней Азии, особенно нашей страны. В частности, в статье
освещается проделанная работа по изучению древнесогдийских письменных
источников, изучению сведений о народах Средней Азии в этом сочинении и
анализу содержащихся в нем фактов.
Kalit soʻzlar:
Buyuk ipak yo’li, Panjikent, Sug’diy til, "Avesto", Mug’ tog’i,
"Ardvisura Yashti", Devashtich, g’upat, bozkrom, dapirpat, “farmon yetkazuvchi”.
Ключевые слова:
Великий шелковый путь, Панджикент, сугдийский язык,
«Авеста», гора Муг, «Ардвисура Яшти», Деваштич, гупат, бозкром, дапирпат,
«доставитель приказов».
Hozirgi kunga qadar saqlanib qolgan sug’diy yozma manbalar ularda yoritilgan mavzu
jihatidan diniy va diniy bo’lmagan manbalarga bo’linadi. Sug’diy yozma
manbamalarning ko’pchiligi Buyuk ipak yo’li o’tgan joylardan, xususan, hozirgi Xitoy
hududidagi Sharqiy Turkiston o’lkasi-Turfon vohasi va Dunxuan mintaqasidagi “Ming
budda” g’orlaridan topilgan. Ushbu yozma yodgorliklarning deyarli barchasi diniy
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 11, Ноябрь
https://universalpublishings.com
198
mazmunda bo’lib, ular orasidagi buddaviylikka oid matnlar xitoy tilidan, moniylikka
oid matnlar o’rta davr forsiy tili hamda Eronda Ashkoniylar sulolasi hukmronlik qilgan
davrdagi pahlaviy tilidan, xristianlikka oid matnlar esa suryoniy tilidan sug’diychaga
tarjima qilingan. Shuningdek, ilm ommasiga Yettisuv (Janubi-Sharqiy Qozog’iston va
Markaziy Qirg’iziston) hududidan topilgan sopol buyumlar va tog’ qoyalariga bitilgan
o’nlab sug’diy bitiklar ma’lum. Bundan tashqari, “Mug’ tog’i sug’diy arxivi“ deb
yuritiluvchi majmua VII asr oxiri-VIII asr boshlariga oid 80 ga yaqin noyob hujjatni o’z
ichiga olib, ular Sug’d konfederasiyasiga tobe Panch hukmdorligi (Panjikent) saroyi
hamda turli mulk hokimlari va amaldor a’yonlarga tegishli hujjatlar yig’indisidan iborat.
Shuningdek, milodiy VII-VIII asrlarga taalluqli Chilhujra (Ustrushona/Tojikiston)dan
topilgan sug’diy hujjatlar majmuasi bir necha jihatlari bilan Mug’ hujjatlariga o’xshab
ketadi.
1
Umuman
olganda,
sug’diy
tilda
bitilgan
yozma
manbalarning
ko’pchiligi, taxminan eramizning to’rtinchi asrlariga mansub bo’lgan “Qadimgi
bitiklar” va Hind daryosining yuqori oqimi havzalaridan topilgan toshbitiklardan
tashqari, milodiy yettinchi asrdan o’ninchi asrgacha bo’lgan davrga oiddir. Shuningdek,
yaqin yillarda topilgan Kul-to’ba sopol bitiklari (Aris daryosi havzasi/Janubiy
Qozog’iston) milodning III-IV asrlarga oid yozma yodgorliklar sifatida e’tirof
etilmoqda.
Sug’diy tildagi manbalar haqida.
Sug’d yozuvi orqali bizgacha eramiz boshlaridan to
X-XI asrlarga qadar yozilgan ko’plab noyob yodgorliklar yetib kelgan. Ular orasida turli
davr va hududlarga oid ko’plab numizmatik materiallar (tanga yozuvlari), metall, sopol
yog’och, charm, qog’oz va boshqa buyumlarga bitilgan matnlar, shaxsiy maktublar,
diniy, axloqiy-falsafiy matnlar parchalari, xo’jalik, huquqiy va diplomatik hujjatlar bor.
Hujjatlar nashr etilishi bilan barobar asosan rus tiliga, qisman esa ingliz, fransuz, yapon,
1
Axmedv B. “O’zekiston tarixi manbalari”(qadimgi va o’rta asrlar davri). “O’qituvchi”, Toshkent, 2001-yil. 55 bet.
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 11, Ноябрь
https://universalpublishings.com
199
o’zbek va boshqa tillarga tarjima qilingan. Lekin ayrim hujjatlarning mazmunini
tushunishda, tarixiy, tilshunoslik jihatlarini talqin etishda olimlar orasida bahs
munozaralar mavjud.
Soʻgʻd, Sugʻud-Markaziy Osiyodagi qadimiy tarixiy-madaniy viloyat. Ilk bor-miloddan
avvalgi VII-VI asrlarda qadimiy "Avesto"da tilga olingan. Bu nom XX-asr
boshlarigacha saqlangan. Miloddan avval VI asrda Ahamoniylar sulolasi vakillarining
qoyatosh bitiklarida Sug’uda shaklida qadimiy Eron saltanatiga tobe qilingan
satrapliklardan biri, mamlakat nomi sifatida qayd etilgan. Yunon manbalarida-
Sogdianoy deb tilga olinadi. Xitoy manbalarida-Suli deb ataladi. Sugʻd yozuvi-
yodgorliklari mamlakat nomini Sug'd yoki Sgʻud shaklida koʻrsatadi. Sugʻdik yoki
Sgʻudik, Sugʻdiyonak-Sgʻudiyonak shakllari "Sugʻdga oid", "Sugʻdiy" kabi-maʼnolarda
qoʻllanadi. O'rta asrlarda arabiy, forsiy, turkiy manbalar mamlakat-nomini "Sug'd"
shaklida qoʻllaydi. "Sugʻd" soʻzining maʼnosi fanda har xil talqin qilib kelinadi.
Masalan, Soʻch-GʻGʻ Soʻz-"kuymoq, yonmoq, porlamoq" deb izohlangan. Bundan
Sugʻdni "Muqaddas ilohiy olov (Zardushtiylik tasavvuriga koʻra) bilan poklangan yer"
kabi maʼnoda talqin etishga harakat qilingan. Yana bir izohga koʻra, "Sug'd" soʻzi
sernam, unumdor yer deb tushuniladi. Bunga hozirga qadar pastlik, suv yigʻiladigan yer
"S, Sugʻut" deb nomlanishini dalil qilib koʻrsatiladi. Avestoda Sug'd mamlakat nomi
sifatida bir marta uchraydi. "Ardvisura Yashti"-("Obon Yasht") va Ardvi (Amudaryo)
Ishkata, Paruta, Mouri, Suguda va Xvarazm tomon hayotbaxsh suvlarini eltadi, deya
taʼkidlanadi.
Avestoning Videvdat qismida esa Axuramazda yaratgan ezgu yurtlardan biri Gava
deyiladi va u yerda sug’dlar yashaydi deb koʻrsatiladi. Sug'd mamlakati 3 ta tarixiy-
geografik hududni birlashtirgan. Samarqand, Buxoro va Kesh-Naxshab. Har 3 qism
oʻzaro tabiiy chegaraga ham ega edi: Zarafshon togʻ tizmalari Samarqand va Kesh-
Naxshab oʻrtasini Karmanadan keyin Malik choʻli Buxoro va Samarqandni ajratib
turgan. Buyuk ipak yoʻlining markaziy tarmoqlari Sugʻd orqali oʻtgan. Natijada Sugʻd
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 11, Ноябрь
https://universalpublishings.com
200
xalqaro savdo munosabatlarida muhim oʻrin tuta boshlagan. Buyuk ipak yoʻli boʻylab
Sug'd savdogarlarining qishloqlari, shaharlarida esa ularning mahallalari paydo
boʻlgan. Sugʻdiy tili xalqaro til rolini oʻynagan. Bu hol Xitoy sayyohlari tomonidan
Sugʻd chegaralari haqida notoʻgʻri tasavvurlar hosil qilgan (Syuan Szan). Sug'd
miloddan avval VI-IV asrlarda avval ahamoniylarga, soʻngra miloddan avval 329-yilda
Makedoniyalik Aliksandr saltanatiga, uning davomchisi Salavk davlatiga, Yunon-
Baqtriyaga tobe boʻlgan.
2
Qadimgi sug’d tilidagi hujjаtlаr So’g’diyonаning o’zidа (Мug’ qаl’аsidаn),
Sаmаrqаnddаgi Аfrоsiyob qаl’аsidаn, Qirg’izistоn vа Shаrqiy Тurkistоndаn tоpilgаn.
1961-1965-yillаrdа O’zbеkistоn Fаnlаr Аkаdеmiyasi Таriх vа Аrхеоlоgiya instituti
ekspеdisiyasi Аfrоsiyobdа V-VII аsrlаrgа оid sаrоy hаrоbаlаrini оchib o’rgаndilаr.
Sаrоy mеhmоnхоnаsidаgi dеvоrlаrgа chizilgаn turli surаtlаr vа yozuvlаr mаvjud bo’lib,
ulаr оrаsidа оq kiyim kiygаn Chаg’оniyon elchisining surаti hаm bоr. Uning tаgidа
sug’d tilidа bitilgаn 16 sаtrdаn ibоrаt ishоnch yorlig’i hаm yozib qo’yilgаn edi
3
.
So’g’diylаrning muhim hujjаtlаri Qоzоg’istоn, Qirg’izistоn hаmdа Shаrqiy
Тurkistоndаgi sаvdо kоlоniyalаridа hаm tоpilgаn. 1902-1906-yillаrdа А.Stеyn bоshliq
ingliz ekspеdisiyasi tоpgаn epigrаfik yodgоrliklаr hаm mаshhurdir. Bu ekspеdisiya
Хitоyning g’аrbiy tumаnlаridа Dunхuаn nоmli punktidа qаzuv ishlаrini оlib
bоrib, yuzlаb хitоychа, turkchа vа bоshqа хаt hujjаtlаrining оrаsidа sug’d yozuvidа
bitilgаn nоdir qo’lyozmаlаrni hаm tоpishgа muvаffаq bo’ldilаr. Таlоs dаryosining o’ng
sоhilidа, hоzirgi Таlоs shаhridаn 7-8 km shimоldа jоylаshgаn Qulunsоy hаmdа
Теrаksоy dаrаlаridа qоyatоshlаrgа o’yib yozilgаn yozuvlаr hаm аlоhidа e’tibоrgа
mоlik. Bu yozuvlаr IV-XI аsrlаrdа sug’d kаsаbаlаridаgi аhvоl hаqidа, O’rtа Оsiyo bilаn
Shаrq mаmlаkаtlаri оrаsidаgi sаvdо аlоqаlаri vа bundа sug’diylаrning rоli hаqidа
2
Отахўжаев А. “Илк Ўрта aсрлар Марказий Осиё цивилизациясида турк-суғд муносабатлари”, “ART-FLEX”
Тошкент. 2010 y. 78 б.
3
Begmatov A. “Markaziy Osiyodan soʻgʻdiy matn materiallari: Kioto universiteti hujjatlari. 2020-y “Mug tog'idan
olingan hujjatlarning tanqidiy qayta nashri”
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 11, Ноябрь
https://universalpublishings.com
201
qimmаtli mа’lumоtlаrni bеrаdi. “Sаmаrqаnd So’g’di eng so’lim jоylаrdаn bo’lib,
So’g’d dаryosining chаp vа o’ng sоhillаridа Buхоrо chеgаrаsidаn tо Buttаm
chеgаrаsigаchа muttаsil dаvоm etаdi. Uni mаysаzоr vа bоg’lаr оrqаli sаkkiz kundа
аylаnib chiqish mumkin. U еrning hаr bir shаhаr vа qishlоg’idа qo’rg’оn bo’lib, bulаr
mаysаzоrlаr bаg’ridа go’yo suv irmоqlаri bilаn qаvilgаn bеzаkli yashil to’n kiygаndеk
jilоlаnib turаdi. So’g’d-Оllоhning jаnnаtmаkоn еrlаridаndir, undа eng yaхshi dаrахt vа
mеvаlаr o’sаdi.”
Bundаn ming yil muqаddаm Sug’dgа tаshrif buyurgаn аrаb sаyyohi uni аnа shundаy
shоirоnа tаsvirlаgаn edi. Sug’dning pоytахti Sаmаrqаnd shаhri bo’lib, uning аsоsiy
еrlаri Zаrаfshоn vоdiysigа jоylаshgаn. Bu o’lkаning eng shаrqiy shаhri bo’lmish
Pаnjikеntni o’rtа оsiyolik gеоgrаflаr bоshqа kichik shаhаrlаr bilаn bir qаtоrdа аytаrli
tаfsilоtsiz sаnаb o’tishgаn. O’tgan asrning 50-60-yillarida Pаnjikеnt shаhri tаriхchi vа
filоlоglаr e’tibоrini jаlb etdi. Gаp shundаki, o’tkаzilgаn аrхеоlоgik ekspеdisiya vаqtidа
Zаrаfshоn dаryosining yuqоri оqimidаgi Мug’ tоg’idа jоylаshgаn qo’rg’оn хаrоbаlаridа
qоg’оz, tеri vа hаttо yog’оch tаyoqlаrgа yozilgаn qаdimgi yozuvlаr tоpildi. Маzkur
hujjаtlаrning оrаsidа diplоmаtik yozishmаlаr vа yuridik hujjаtlаr, хo’jаlik
fаrmоyishlаri, mаnsаbdоr shахslаrning hisоbоtlаri bоr. Qo’lyozmаlаrning dеyarli
bаrchаsi sug’d tilidа yozilgаn
4
.
So’g’d tiliga oid asosiy manbalar IV-X asrlarga oid bo’lib, turli mazmundagi huquqiy
hujjatlar (ahdnomalar, nikoh haqidagi shartnomalar, oldi-sotti hujjatlari, tilxatlar),
hukmdorlar (Sug’d, Shosh, Turk va farg’ona hukmdorlari), orasidagi yozishmalar,
kundalik xo’jalik faoliyatiga oid hujjatlar, masalan xarajatlar yozilgan farmonlar va
hujjatlardan iborat,
Bu hujjatlar So’g’diyonaning o’zidan, Samarqanddan, Qirg’iziston va Sharqiy
turkistondan topilgan.
4
Axmedv B. “O’zekiston tarixi manbalari”(qadimgi va o’rta asrlar davri). “O’qituvchi”, Toshkent, 2001-yil. 57 bet.
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 11, Ноябрь
https://universalpublishings.com
202
Bular orasida Mug’ qal’asi xarobalaridan 1932-yili topilgan hujjatlar alohida
ahamiyatga egali bilan ajralib turadi. Hujjatlar 1932-yili bahorida Tojikistonning
Varziminor (hozirgi Zahmatobot) tumaniga qarashli Xayrabod qishlog’ida shu
tumanning sobiq birinchi raxbari A.Po’lotiy tomonidan ochilgan. Mug’ qal’asi
qo’rg’onining xarobalaridan to’qima savat va hujjatlarni topishgan. Hujjatlar
tushunarsiz yozuvda ipak qog’oziga yozilgan bo’lgan. Bir necha oylar mobaynida
hujjatlar yuqori Zarafshon qishloqlarida qo’ldan qo’lga o’tib yurgan. Hujjatlar
respublika poytaxti Dushanbega olib kelingan. Bu yerda hujjatlar sug’d tilida
yozilganligi aniqlangan. Hujjatlardan fotonusxa olinib, Leningradga professor
A.A.Freymanga jo’natilgan. 1933-yil dekabrida 91 ta Mug’ tog’i hujjatlari Leningradga
olib kelingan. A.A.Freyman hujjatlar ro’yxatini Sug’d to’plamida e’lon qilgan. Chuqur
tahlildan so’ng, 79 ta hujjat aniqlangan, jumladan, 74 ta sug’d tilidagi, bitta arab, uchta
xitoy va bitta turk tilidagi hujjatlar topilgan. Ular har xil materiallarga: charmga, taxtaga
va qog’ozga yozilgan edi. Hujjatlar sug’d dehqoni, podshosi Devashtich (708-722-
yillar) va yirik mansabdorlarning, shuningdek, Xoxsar va Kishtut dehqonlarining
shaxsiy arxiviga tegishli bo’lgan bo’lib, So’g’dning VIII asrning birinchi choragidagi
iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotini o’rganishda muhim manba bo’lib xizmat qiladi.
5
Mug’ qal’asidan topilgan hujjatlar A.A.Freyman, A.V.Vasilev, I.Y.Krachkovskiy,
M.N.Bogalyubov, V.A.Livshits, hamda O.I.Smernovalar tarafidan chuqur o’rganilgan.
Mug’ qal’a hujjatlarining topilishi tarixi va ular haqida dastlabki ma’lumotlar 1934-yil
maxsus to’plam shaklida chop etildi. Ayrim hujjatlarning tarjimasi I.Y.Krachkovskiy
va A.A.Freyman tomonidan 30-yillari e’lon qilingan. Huquqiy hujjatlar va maktublar
tarjimasi, zarur izoh va tadqiqotlar bilan 1962-yili V.A.Livshits tomonidan nashr
etilgan.
5
“Согдийские документы с горы Муг”. Выпуск II. Юридические документы и письма. Чтение, перевод и
комментарии В.А. Ливщица. Москва: «Наука», 1962 год
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 11, Ноябрь
https://universalpublishings.com
203
Mahalliy unvonlar.
Sug’d konfederasiyasida mahalliy davlat boshqaruvining
butun konfederasiyada bir xilda olib olib borilganligini inobatga olgan holda aytish
mumkinki, konfederasiyaning barcha hukmdorliklarida xuddi Panchdagi kabi
mahalliy unvonlar tizimi mavjud bo’lgan. Masalan, Avat hukmdorning xo’jalik
ishlari bo’yicha yordamchisi hisoblanib, famondor mahalliy unvon hisoblanadi.
Shuningdek, Mug’ tog’i sug’diy hujjatlarida uchraydigan “otxona boshlig’i”
ma’nosidagi ibora mahalliy unvon bo’lishi barobarida, Kesh hukmdorining unvoni
sifatida tangalarda uchraydi. Mug’ tog’i sug’diy hujjatlarida aavazipat, (sug’orish bilan
bog’liq ariq tozalash, hashar ishlariga mas’ul...), sug’diy hujjatida uchraydigan -
pardozbon (saroyga qarashli bog’lar, xiyobonlar ustidan nazoratchi), g’upat
(“daromadlar noziri”, boshqacha aytganda, “moliya ishlari mutassaddisi”), bozkrom
(bojxona noziri), naztig’riv (“hukmdor yordamchisi”, “yordamchi”), dapirpat (“bosh
kotib, devonxona boshlig’i”), parvonak krak (“hujjat to’plovchi”, “farmon
yetkazuvchi”, “mukofotlarni topshirishga ma’sul”), arspan (“qishloqlar ustidan nazorat
qiluvchi” yoki “haram og’asi”), katiyabshauz (“qishloq oqsoqoli”), urnikam (“qonun
ishlari bilan shug’ullanuvchi mansabdor”), mag’upat (“bosh kohin”), vag’npat
(“ibodatxona olovini saqlovchi”) kabi mahalliy unvonlar boshqaruvda qo’llanilgan.
Sug’d konfederasiyasi boshqaruvida ishlatilgan mazkur unvonlar tahlili ilk marotaba
Mug’ tog’i sug’diy hujjatlarni tarjima qilgan V.A.Livshis tomonidan muomalaga
kiritilgan va turli davrlarda tadqiqotchilar tomonidan qayta o’rganilgan. Saroy
xizmatchilariga davlat xazinasidan ularning lavozimiga qarab maosh belgilash tartibi va
uning markazdan nazorat qilinishi masalasi ilk o’rta asrlardayoq shakllanganligi
davlatchiligimiz tarixida moliya tizimi, g’aznachilikning o’ziga xos o’rin tutganligidan
dalolat beradi. Xullas, Sug’d konfederasiyasi boshqaruvida qo’llanilgan unvonlar tizimi
o’zining xususiyatlariga ko’ra markaziy va mahalliy ahamiyatga ega bo’lib, ularning bir
qanchasi Panch boshqaruvi orqali sug’diy hujjatlarda keltirilgan.
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 11, Ноябрь
https://universalpublishings.com
204
Markaziy unvonlar. Ilk o’rta asrlarda taraqqiy etgan Sug’d konfederasiyasini,
Mug’ tog’i sug’diy hujjatlarida – ixshid shaklida, arabiy manbalarda –
ixshid shaklida keltirilgan unvonli hukmdorlar boshqargan. Lekin Sug’d
konfederasiyasini 650-670-yillarda boshqargan hukmdor Avarxuman va undan oldin
hukmronlik qilgan Shishpir (640- yy.) nomidan zarb qilingan tangalarda ularning
unvonlari – “podsho” deb keltiriladi. Afrosiyob devoriy suratlarida ham Varxuman
“podsho” deb keltiriladi.
Mug’ tog’i sug’diy hujjatlarida katiyabshauz, “qishloq oqsoqoli” ma’nosini
anglatadigan unvon egasi tilga olingan. Markaziy hokimiyat va mahalliy hokimliklar
o’rtasidagi munosabatlar esa yirik zamindorlar, boy savdogarlar va shaharlik aslzodalar
tomonidan
tuzilgan
“Oqsoqollar kengashi” orqali amalga oshirilgan. “Ixshid” unvonli hukmdorlar
“Oqsoqollar kengashi” fikriga tayangan holda cheklangan hokimiyatga ega bo’lgan.
Tadqiqotchi A.Kubatin – ixshid unvoni asosida G’arbiy Turk xoqonligining yuqori
unvonlaridan biri bo’lgan – shad unvonidan o’zlashganligini keltiradi.
Mazkur hujjarlar sug’diylarning Qozog’iston, Qirg’iziston hamda Sharqiy
Turkistondagi savdo koloniyalaridan ham topilgan. Bular ichida ayniqsa A.Steyn (1862-
1943-yillar) tomonidan 1907-yili Dunxuan (Xitoyning Gansu viloyatida) va Turfonda
topilgan hujjatlar, Talas daryosininig o’ng sohilida, hozirgi Talas shahridan 7 km
shimolda joylashgan Qulansoy hamda Teraksoy daralarida qoya toshlarga o’yib bitilgan
yozuvlar alohida etiborga loyiq. Bu yozuvlar IV-XI asrlarda So’g’d koloniyalarining
ijtimoiy ahvoli haqida, ayniqsa O’rta Osiyo va Uzoq Sharq mamlakatlari o’rtasidagi
savdo aloqalari va bunda sug’diylarning ro’li haqida qimmatli ma’lumot beradi.
Dunxuan va Xo’tan hujjatlari A.Steyn, Talasdan topilgan yozuvlar esa V.A.Kalluar,
M.E.Masson, D.F.Vinnik, A.A.Asanaliyev, K.Ashiraliyaev, U.Jumag’ulovlar tarafidan
o’rganilgan.
МЕДИЦИНА, ПЕДАГОГИКА И ТЕХНОЛОГИЯ:
ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
Researchbib Impact factor: 11.79/2023
SJIF 2024 = 5.444
Том 2, Выпуск 11, Ноябрь
https://universalpublishings.com
205
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak qadimgi sug’d tilida yozib qoldirilgan manbalar yurtimiz
tarixini yoritishda asosiy manbalardan biri bo’lib xizmat qiladi. Qadimgi sug’d yozma
manbalari asosida yurtimiz hududida yashagan qadimgi xalqlarning tili va madaniyati,
jahon sivilizatsiyasida tutgan o’rnini atroflicha o’rganishimiz mumkin.
Adabiyotlar ro’yxati:
1.
Axmedv B. “O’zekiston tarixi manbalari”(qadimgi va o’rta asrlar davri).
“O’qituvchi”, Toshkent, 2001-yil.
2.
Begmatov A. “Markaziy Osiyodan soʻgʻdiy matn materiallari: Kioto universiteti
hujjatlari. 2020-y “Mug tog'idan olingan hujjatlarning tanqidiy qayta nashri”
3.
Отахўжаев А. “Илк Ўрта aсрлар Марказий Осиё цивилизациясида турк-суғд
муносабатлари”, “ART-FLEX” Тошкент. 2010 y.
4.
Ғойибов Б. К нумизматический истории Согда // Ilmiy axborotnoma. Научный
вестник. – Samarqand, 2016. – №4 (98).
5.
“Согдийские документы с горы Муг”. Выпуск II. Юридические документы и
письма. Чтение, перевод и комментарии В.А. Ливщица. Москва: «Наука», 1962
год
