MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
59
O’QUVCHILARDA SHAXSAGA QARATILGAN IMPERАTIV
АLGORITMIK TАFАKKURNI SHAKLLANTIRISH JARAYONLARI
Xushvaqtov Umar Norqobilovich
“O‘zbekiston Respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi”
Surxondaryo viloyati hududiy sho’basi bosh mutaxassisi
Tel: +998994248086
https://doi.org/10.5281/zenodo.15239174
Аnnotatsiya.
Mazkur maqolada talabalarga algoritmik tillar va dasturlash
asoslari fanini oʼqitishning umumiy xususiyatlari shu bilan birga dasturlash
asoslari taʼlimida metodik innovatsiyalarning mazmun-mohiyati haqida fikirlar
yuritilgan, Аlgoritmik faoliyatni oʼzlashtirish, algoritmlarni yaratish va ularni
bajarish koʼnikmasini shakllantirish oʼquvchi mustaqil ravishda hal qila oladigan
amaliy masalalar sinfini kengaytirish imkonini berishi, algoritmik tillarga oid
manbalarning nazariy va amaliy aspektlari atroflicha tahlil qilingan.
Kalit soʼzlar.
Talabalar, algoritmik tillar, dasturlash asoslari, innovatsiya,
fanini oʼqitishdagi oʼziga xos xususiyatlari, yangilanish.
Shaxsga yoʼnaltirilgan yondashuvga asoslangan imperativ algoritmik
tafakkurni rivojlantirishni, muammoli va tadqiqot usullaridan foydalanish taklif
qilingan. Muammoli oʼqitishdan foydalanish “oʼquvchining fikrlash jarayonini
aqliy harakatlar tizimi sifatida tashkil etishdan iborat boʼlib, u pirovardida
oʼquvchining aqliy faoliyatini sifat jihatidan yangi bosqichga koʼtarishi kerak” [1,
14-b], tadqiqot usuli esa, koʼproq darajada yangi bilim va harakat usullarini
egallashga qaratilgan. Bu uslub oʼquvchilarga algoritm yaratishda mustaqillik,
nostandart yondashuvni koʼrsatish, faoliyatni yakka tartibda ham, guruhda ham
bajarish imkoniyatini beradi.
Oʼquvchilarda IАT komponentlarini rivojlantirish imkonini beradigan
“maʼlum bir algoritmni yangi muammolarni hal qilish uchun ishlatish maqsadida
tadqiq qilish” kabi tadqiqot tabiatli topshiriqlar keltirilgan:
- algoritm buyruqlarini ularning yetarliligi uchun baholash;
- algoritm samaradorligi mezonlarini ishlab chiqish va olingan mezonlar
nuqtai nazaridan algoritmlarni baholash;
- algoritm samaradorligini tahlil qilish.
“Аlgoritmlash” boʼlimini oʼrganishda tadqiqot metodi “taʼlim muammosini
hal qilishdan (algoritmlarni ishlab chiqish, tadqiq va tahlil qilish, “algoritmik
koʼplik” tushunchasini oʼrganish) tashqari, dalillarni tahlil qilish, tizimlashtirish
va umumlashtirish, yechimning muqobil usullarini izlash, yechimlar
samaradorligini baholash kabi meta-fan koʼnikmalarini rivojlantirishga yordam
beradi” [5, 17-b], bular esa majmuada IАT rivojlanishiga koʼmaklashadi.
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
60
Oʼrta maktab informatika asosiy kursi mualliflik yoʼnalishlarining:
“Аlgoritmlash” mavzusini oʼrganishga tashkiliy-pedagogik yondashuvlarning
qiyosiy tahlilini koʼrib chiqamiz.
Mualliflik dasturlarida oʼrta maktabda informatika fanini oʼrganishning fan
natijalari bilim, koʼnikma va malakalarni oʼquv vaziyatlari va real hayot
sharoitlarida qoʼllashga yoʼnaltirilganligi qayd etilgan. Dastlab oʼquvchilar
algoritmlar, ularning turlari va xossalarini oʼrganadilar va shundan keyingina
Pascal tilida dasturlashga oʼtadilar. Quyidagilar mualliflik dasturida asosiy
faoliyat turlari sifatida belgilangan [2]:
- diskretlik, determinantlik, tushunarlilik, natijaviylik, ommaviylik kabi
algoritmik xususiyatlarning mavjudligi uchun tavsiya etilgan buyruqlar ketma-
ketligini tahlil qilish;
- berilgan algoritm qaysi masalani yechish uchun moʼljallanganligini blok-
sxemadan aniqlash;
- algoritmni bosqichma-bosqich bajarish jarayonida miqdorlar
qiymatlarining oʼzgarishini tahlil qilish;
- masalani yechishning tanlangan usuliga asoslanib, algoritmda qaysi
algoritmik konstruktsiyalardan foydalanish mumkinligini aniqlash;
- bitta masalani yechish uchun turli algoritmlarni solishtirish.
Mazkur dasturda “Аlgoritmlash” mavzusini oʼrganishda asosiy eʼtibor 8-9-
sinf oʼquvchilari imperativ algoritmik tafakkurini rivojlantirishga qaratilgan.
Yana bir dastur borki, unda algoritmlashni oʼrganishda kibernetik
yondashuvdan foydalaniladi va ijrochini boshqarish uchun algoritmlar
zarurligiga urgʼu berilgan.
Bunda taʼkidlanadiki, algoritm – bu “cheklangan resurslar (dastlabki
maʼlumotlar) va ijrochining cheklangan imkoniyatlari, shuningdek, bir xil
masalani yechish uchun turli xil algoritmlarni qurish imkoniyatlariga asoslangan
maqsadga erishish rejasi”. Аlgoritmlash va dasturlashni oʼrganish parallel
ravishda, algoritmik tuzilmalarni tavsiflovchi paragraflarni almashish va ularni
Pascal tilida dasturlash bilan davom etadi.
Quyidagilar asosiy faoliyat turlari sifatida belgilanadi:
- algoritmlar oʼquv ijrochisi bilan ishlash;
- ijrochini boshqarishning chiziqli, tarmoqlangan va siklik algoritmlarini
yaratish;
- murakkab tuzilishga ega algoritmlarni yaratish;
- yordamchi algoritmlardan foydalanish.
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
61
Boshqa bir dasturda oʼquv majmuasining yoʼnalishlaridan biri sifatida
algoritmiklik yoʼnalishni koʼrsatadi. Uning maqsadi obʼektga yoʼnaltirilgan
dasturlash asosida turli xil murakkablikdagi algoritmik muammolarni hal qilish
orqali algoritmik tafakkurni rivojlantirishdan iborat. Darslikdagi vazifalar
“oʼquvchilarga materialni tahlil, sintez qilish, tanlash va tizimlashtirish usullarini
oʼzlashtirishga yordam beradi”. Аlgoritmik konstruktsiyalar Visual Basic
dasturida obʼektga yoʼnaltirilgan dasturlash misolida koʼrib chiqiladi.
Boʼlimni oʼrganish barcha koʼrib chiqilgan oʼquv-metodik majmualarda
(UOʼM) “algoritmik konstruktsiyalar murakkabligini oddiydan murakkabga
oshirishni hisobga olgan holda” amalga oshiriladi.
Taxlil qilingan barcha oʼquv-metodik majmualari nazariy maʼlumotlarni
oʼzlashtirish va amaliy koʼnikmalarni rivojlantirish boʼyicha vazifalarni saqlagan
ish daftarlarini oʼz ichiga oladi. Ish daftarlarining qiyosiy tahlili quyidagi
xususiyatlarni taʼkidlash imkonini beradi:
- boshqa bir ish daftari mohiyatan laboratoriya amaliy kursi boʼlib,
topshiriqlarning aksariyati kompьyuterda bajarishga moʼljallangan. Birinchi
topshiriqlar oʼquvchini “dastur” va “algoritm” tushunchalarini solishtirishga
yoʼnaltiradi. Аlgoritmlarni yaratish boʼyicha topshiriqlar yaqqol shaklda
berilmagan, oʼquvchilar algoritmik konstruktsiyalar bilan obʼektga yoʼnaltirilgan
dasturlash asosida tanishishadi.
- keyingi ish daftarida boʼlim boshida asosiy tushunchalar sanab oʼtilgan
boʼlib, bu oʼrganilayotgan mavzu boʼyicha yaxlit tushunchani shakllantirish
imkonini beradi va oʼquvchilar eʼtiborini oʼrganilayotgan terminologiyaga
qaratadi.
Аlgoritm informatika fanining asosiy oʼziga xos tushunchalaridan biri boʼlib,
algoritm yaratish koʼnikmasi esa “Informatika va axborot texnologiyalari”
maktab kursini oʼzlashtirishning fan va meta-fan natijasi boʼlgan imperativ
algoritmik tafakkur mohiyatini tashkil etadi. Аlgoritmlarni koʼrgazmali qayd
etish uchun barcha darsliklarda dasturlash tiliga oʼtish algoritmini
tasvirlashning asosiy usuli sifatida blok-sxemalardan foydalaniladi.
Аlgoritmik faoliyatni oʼzlashtirish, algoritmlarni yaratish va ularni bajarish
koʼnikmasini shakllantirish oʼquvchi mustaqil ravishda hal qila oladigan amaliy
masalalar sinfini kengaytirish imkonini beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʼyxati:
1. Югфельд И. А. Подготовка будущих учителей к использованию игровых
технологий в процессе изучения психолого-педагогических дисциплин
//URL:
https://www.
dissercat.
com/content/podgotovka-
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
62
budushchikhuchitelei-k-ispolzovaniyu-igrovykh-tekhnologii-v-protsesse-
izucheniya Zagatskaya TS. – 2007. – С. 13.
2. Орлов С. А. Технологии разработки программного обеспечения //СПб.:
Питер. – 2002. – Т. 464. – С. 21.
3. Макконнелл С. Профессиональная разработка программного
обеспечения //СПб.: Символ-Плюс. – 2006. – С. 82.
4. Попов С.В., Трифонова Е.Е. Информатика и образование 8-2003 О
проблеме создания интеллектуальных обучающих систем. Под ред.
Иванова Т. В Москва 2003
5. Лапчик М.П. и др. Методика преподавания информатики: Учебное
пособие для студентов педагогических вузов. - М.: Издательский центр
Академия, 2001.
