MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
17
YULG‘UN (TAMARIX) TURKUMINING BIOLOGIK XUSUSIYATLARI
VA XALQ XO’JALIGIDAGI AHAMIYATI
Erkinova Zuhra
Samarqand agroinnovatsiyalar va tadqiqotlar instituti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15182498
Annotatsiya.
Mazkur ilmiy maqolada Tamarix turkumiga mansub yulg‘un
o‘simligining biologik, ekologik, xo‘jalik va landshaftsozlikdagi ahamiyati batafsil
tahlil etiladi. Yulg‘unning turli tabiiy muhitga moslashuvi, ekologik muvozanatni
ta’minlashdagi o‘rni, cho‘l va yarim cho‘l hududlaridagi tabiiy jarayonlardagi
ishtiroki, inson faoliyatidagi amaliy qiymati – ilmiy asosda yoritiladi. Shu bilan
birga, yulg‘unni ko‘paytirish texnologiyasi va parvarishlash xususiyatlari ham
keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
Yulg‘un, Tamarix, ekologik barqarorlik, cho‘l florasi,
bioindikator, sho‘rlanish, melioratsiya, landshaft.
Yulg‘un (lotincha: Tamarix L.) Tamaricaceae oilasiga mansub butasimon
yoki past bo‘yli daraxtsimon o‘simliklar turkumiga kiradi. Dunyo bo‘yicha
yulg‘unning 60 dan ortiq turi mavjud bo‘lib, ular asosan Yevrosiyo va Afrikaning
qurg‘oqchil hududlarida tarqalgan. O‘zbekistonda yulg‘unning 10 dan ortiq turi
o‘sadi, ularning eng mashhurlari Tamarix hispida, Tamarix ramosissima va
Tamarix elongata hisoblanadi. Ushbu o‘simliklar tabiiy landshaftlarda, daryo
vodiylari, sho‘r yerlarda, cho‘l va yarim cho‘l hududlarida uchraydi.
Yulg‘un o‘zining yuqori darajadagi sho‘rlanishga chidamliligi, ekologik
jihatdan muhim xususiyatlari, tuproqni tozalash va mustahkamlashdagi o‘rni
bilan ajralib turadi. Maqolada ushbu o‘simlikning biologik, ekologik va
xo‘jalikdagi o‘rni, inson hayoti va atrof-muhitga foydasi haqida ilmiy
ma’lumotlar asosida yoritiladi.
Morfologik tuzilishi va biologik xususiyatlari
Yulg‘un barg to‘kuvchi buta yoki mayda daraxt shaklida bo‘lib, 2–10 m
gacha bo‘y cho‘zadi. Tanasi ingichka, ko‘p shoxli, shoxlari tarvaqaylab o‘sadi.
Barglari ignasimon, mayda, tangachaga o‘xshash, ko‘pincha shoxlarga zich
joylashgan bo‘ladi. Barglar sirtida tuz ajratuvchi bezlar mavjud bo‘lib, ortiqcha
tuzlar barg yuzasiga chiqariladi, bu esa suv tanqisligi va sho‘rlanishga
bardoshlilikni ta’minlaydi.
Gullari mayda, och pushti, oq yoki binafsha rangda bo‘lib, metelka
shaklidagi gulxaltalarda to‘planadi. Gullash davri odatda may oyidan boshlab
boshlanadi va yoz davomida davom etadi. Mevalari kapsula shaklida bo‘lib,
urug‘lari tukchali, shamol orqali tarqaladi.
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
18
Fiziologik moslashuv xususiyatlari orasida chuqur ildiz tizimiga ega bo‘lishi
alohida ahamiyatga ega. Ildizlar 10–15 metr chuqurlikka borib, yerosti
suvlaridan oziqlanadi. Bu uni suv tanqis hududlarda ham yashovchan qiladi.
Ekologik ahamiyati
Yulg‘un ekologik barqarorlikni ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Eng avvalo,
u sho‘r yerlarni tozalashda, ya’ni fitomelioratsiyada keng qo‘llaniladi. O‘simlik
barglaridagi tuz bezlari orqali ortiqcha tuzlarni tuproqdan chiqarib, uning
sho‘rlanish darajasini kamaytiradi. Shu bois, yulg‘un sho‘r yerlarda boshqa
madaniy o‘simliklar o‘sishi uchun qulay muhit yaratadi.
Yulg‘un eroziyaga qarshi tabiiy to‘siq sifatida ham foydalidir. Ayniqsa, qumli
cho‘llarda, qum ko‘chishini oldini olish, shamol eroziyasini kamaytirishda katta
ahamiyatga ega. U to‘g‘onlar, damba va yo‘l bo‘ylarida ekologik himoya o‘simligi
sifatida ekiladi.
Biotsenozdagi o‘rni ham yuqori. Yulg‘un ostida turli hasharotlar, qushlar,
kemiruvchilar va mikroorganizmlar yashaydi. Shu sababli u ekologik tizimda
muhim bioindikator o‘simlik sifatida baholanadi.
Xo‘jalikdagi va amaliy ahamiyati
Yulg‘un inson faoliyatida ham keng qo‘llaniladi. Uning eng muhim xo‘jalik
ahamiyatlaridan biri – manzarali o‘simlik sifatida ishlatilishidir. Ko‘p yillik
bo‘lishi, ekologik chidamliligi, gullarining jozibadorligi sababli bog‘ va
xiyobonlarda, suv havzalari bo‘yida keng ekiladi.
Shuningdek, yulg‘un – yaxshi nektarli o‘simlik hisoblanadi. Bahor oylarida
gullab, asalarilar uchun muhim ozuqa manbaiga aylanadi. Qishloq xo‘jaligi ishlab
chiqaruvida esa uning shoxlari yoqilg‘i sifatida, qurilishda esa mayda materiallar
sifatida foydalaniladi.
Ko‘paytirish va parvarishlash texnologiyasi
Yulg‘unni ko‘paytirish ikki usulda – urug‘ va vegetativ (qalamcha) yo‘li bilan
amalga oshiriladi. Urug‘lari mayda va tukli bo‘lib, shamol yordamida tarqaladi,
lekin ularni uzoq saqlab bo‘lmaydi. Shuning uchun yangi yig‘ilgan urug‘lar
darhol ekiladi.
Qalamcha orqali ko‘paytirishda esa 20–30 sm uzunlikdagi yashil yoki yarim
lignifikatsiyalangan shoxchalardan foydalaniladi. Ular nam muhitda yaxshi ildiz
otadi. Ildiz otgan nihollar doimiy joyga ko‘chirilib, oddiy agrotexnika asosida
parvarish qilinadi. Yulg‘un nisbatan kuchli o‘suvchi, qurg‘oqchilikka bardoshli va
kam parvarish talab qiluvchi o‘simlik hisoblanadi.
Xulosa.
Yulg‘un o‘zining ekologik, xo‘jalik va landshaftsozlikdagi ko‘p qirrali
ahamiyati bilan ajralib turadi. Cho‘l va yarim cho‘l zonalarida yashovchanligi,
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
19
sho‘rlanishga chidamliligi va bioindikatorlik xususiyatlari uni noyob o‘simliklar
qatoriga kirgazadi. Yulg‘unni keng ko‘lamda o‘rganish va undan oqilona
foydalanish orqali nafaqat atrof-muhit muammolarini yumshatish, balki
iqtisodiy foyda olish ham mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. “Yulg‘un” maqolasi. T.: 2005.
2.
Kurbanov A., Botanika asoslari. T.: O‘qituvchi, 2019.
3.
Mahammadiyev, J., Yoqubov, M., & Nurmanova, I. (2023).
ZARARKUNANDALAR
VA
HASHAROTLARGA
QARSHI
KURASHUVCHI
VOSITALARNING MIKROKAPSULLARI. Academic research in educational
sciences, 4(SamTSAU Conference 1), 1201-1205.
4.
Saidov A.R., O‘simliklar ekologiyasi. T.: Fan, 2020.
5.
Cho‘l va sho‘r yer o‘simliklari florasi. Samarqand Agrar Universiteti, 2022.
6.
Ismoilov N., Yashil hududlar va manzarali daraxtlar. T.: Ekosan, 2021.
7.
Abdusalomov, J. T., & Mahammadiyev, J. N. VANADIYNING ORGANIK
LIGANDLAR BILAN HOSIL QILGAN MOLEKULAR KOORDINATSIYON
BIRIKMALARI SINTEZI VA ULARNING XARAKTERISTIKASI. INNOVATION IN
THE MODERN EDUCATION SYSTEM, 70.
8.
Tabiiy resurslar va ularning muhofazasi. Ekologiya fanidan darslik. T.:
O‘quvchi, 2020.
9.
Ташпулатов, Й. Ш., & Шерназаров, Ш. Ш. (2019). Euglenophyta в
среднем течение реки Зарафшан (Узбекистан). Биологический журнал, (3),
11-13.
10.
Ташпулатов, Й. Ш., & Кобулова, Б. Б. (2019). Экологический анализ
альгофлоры среднего течения реки Зарафшан. Вестник Удмуртского
университета. Серия «Биология. Науки о Земле», 29(2), 199-205.
