MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
99
URUSHLAR VA EKOLOGIK MUAMMOLAR
Mahmudov B.H.
Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti
“Huquqiy fanlar” kafedrasi tadqiqotchisi
dotsent, Chirchiq OTQMBYU kafedra boshlig‘i
https://doi.org/10.5281/zenodo.14769736
Annotatsiya.
Ushbu maqola urushlar va global ekologik muammolar
o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganadi. Urushlar faqat insoniyatning ijtimoiy va siyosiy
tuzilmasiga ta'sir qilibgina qolmay, balki ekologik barqarorlikka ham tahdid
soladi. Maqolada urushlar natijasida yuzaga keladigan ekologik o‘zgarishlar,
tabiiy resurslarning kamayishi va atrof-muhitning zararlanishi kabi masalalar
ko‘rib chiqiladi. Maqola o‘zida ekologik muammolarni hal etishning amaliy
yo‘llari va urushlarning bu jarayondagi salbiy ta'sirini kamaytirishning
imkoniyatlarini taqdim etadi.
Kalit so‘zlar
:
urushlar, ekologik muammolar, atrof-muhit, resurslar,
barqaror rivojlanish, ekologik ta’sir.
Bugungi kunda urushlar va global ekologik muammolar bir-biri bilan
chambarchas bog‘liqdir. Urushlar insoniyatning tarixida doim mavjud bo‘lgan va
ular nafaqat ijtimoiy va siyosiy tuzilmani, balki tabiiy muhitni ham izdan
chiqaradi. Urushlar natijasida yuzaga keladigan ekologik zararlar, resurslarning
isrof bo‘lishi, va tabiatning ifloslanishi o‘z navbatida global miqyosda jiddiy
muammolarga olib kelmoqda. Bu maqolada urushlarning ekologik
muammolarga qanday ta’sir ko‘rsatishi va bu ta’sirlarning global barqarorlikka
qanday tahdid solishi haqida so‘z yuritiladi. Ekologik barqarorlik va
urushlarning o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglash, ularni hal etishning samarali
usullarini ishlab chiqishda muhim o‘rin tutadi. Urushlarning tabiiy muhitga
ta'sirini kamaytirish uchun xalqaro hamkorlik, iqtisodiy va ijtimoiy
strategiyalarni takomillashtirish zarur.
Urushlar va ekologik muammolar o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglash zamonamizda
juda muhimdir. Shu sababli, urushlar va ekologik muammolarni tahlil qilish,
ularning o‘zaro bog‘liqligini aniqlash va bu masalalarni yechish yo‘llarini
ko‘rsatish juda zarurdir. Urushlarning ekologik ta’siri, resurslarning kamayishi,
iqlim o‘zgarishi va xalqaro hamkorlik orqali ushbu muammolarga qarshi
kurashishning bir qator xususiyatlari haqida so‘z yuritmoqchimiz:
1.
Urushlarning ekologik ta’siri.
Urushlar ekologik muammolarga katta
zarar yetkazadi. Harbiy harakatlar davomida yerning tabiiy resurslari, suv
manbalari
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
100
va o‘rmonlar zahiralari yo‘q qilinadi. Qirg‘in, zaharli kimyoviy moddalarning
atmosferaga chiqishi, yerning ifloslanishi kabi salbiy oqibatlar urushlarning
bevosita natijalaridir. Urushlar davomida yirik to‘qnashuvlar natijasida
ekotizimlar o‘zgara boshlaydi va biologik xilma-xillikning yo‘qolishi kuzatiladi.
2. Yadro qurollari va urushlar.
Yadro urushining oqibatlari juda og'ir
bo‘lishi mumkin. Birinchi navbatda, yadro portlashlari kuchli radiatsiya
tarqalishiga olib keladi, bu esa yerdagi barcha hayot uchun xavf tug'diradi.
Radiatsiya o‘sish va sog‘liqni saqlashga zarar yetkazishi, shu jumladan, saraton
kasalliklari va genetik mutatsiyalarni keltirib chiqarishi mumkin. Yadro
portlashlari yuz beradigan hududda yerning ifloslanishi, suv manbalarining
zaharlanishi va butun ekosistema tarmog‘ining buzilishi ehtimoli mavjud.
Bundan tashqari, yadro urushi natijasida "yadro qishlog‘i" deb ataladigan holat
yuzaga kelishi mumkin. Bu degani, yadro portlashlaridan so‘ng atmosfera zaharli
gazlar, tutun va chang bilan to‘lib, quyosh nurining yerga yetib borishini
bloklaydi. Bu holat global iqlim o'zgarishiga olib keladi va global sovuq,
hosilning yo‘qolishi va oziq-ovqat yetishmovchiligi kabi salbiy oqibatlarni
keltirib chiqarishi mumkin.
Kimyoviy qurollar ham urushning ekologik zararlarini yanada
kuchaytiradi. Kimyoviy moddalar atrof-muhitga tarqalib, suv manbalarini,
tuproqni va havoni zaharlaydi. Masalan, zirkonli moddalarning yoki nerv
gazlarining tarqalishi o‘sish jarayonlariga, hayvonlar va o‘simliklar
organizmlarining normal ishlashiga zarar etkazishi mumkin. Bunday moddalar
uzoq muddat davomida yerda qolib, yerning ekologik holatini yomonlashtiradi.
Urushlarning ekologik zararlarini kamaytirish uchun dunyo miqyosida
tinchlikka erishish, yadro va kimyoviy qurollarni cheklash bo‘yicha xalqaro
kelishuvlar va insoniyatni jahon miqyosida ekologik xavfsizlikka e'tibor
qaratishga chaqirish zarur.
3.
Resurslarning kamayishi.
Urushlar ko‘pincha tabiiy resurslar,
jumladan, suv, o‘simliklar, hayvonlar va boshqa tabiiy boyliklar ustida jiddiy
kurashga olib keladi. Ushbu resurslar odatda mamlakatlarning iqtisodiy
rivojlanishiga asos bo‘lib, ular insoniyatning yashashiga va farovonligiga
bevosita ta’sir qiladi. Urushlar resurslarni noto‘g‘ri taqsimlash va ularning
qisqarishiga olib keladi, bu esa ekologik muammolarni yanada kuchaytiradi.
Tabiiy boyliklarni boshqarishning buzilishi va resurslarning isrofi faqat atrof-
muhitga zarar etkazib qolmay, balki ijtimoiy va iqtisodiy inqirozlarni ham
kuchaytiradi.
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
101
Urushlarning natijasida ko‘plab qishloq xo‘jaligi hududlari vayron bo‘ladi.
Zaxiralar, jumladan, yerlar va suv manbalari taqdim etadigan resurslar taqsimoti
yomonlashadi. Urushlar yoki harbiy harakatlar davomida qishloq xo‘jaligi
yerlarining zararlanishi, ekinlar va o‘simliklar yetishtirishning to‘xtashi,
ekotizimlarning buzilishi kabi salbiy oqibatlar yuzaga keladi. Ko‘pincha bu yerlar
to‘liq yoki qisman shikastlanadi, natijada o‘simliklar va hayvonlar dunyosining
o‘zgarishi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining kamayishi yuzaga keladi. Qishloq
xo‘jaligi tizimi zarar ko‘rgan joylarda, ayniqsa, oziq-ovqat yetkazib berish
tizimlarida keskin uzilishlar ro‘y beradi.
Bu o‘zgarishlar o‘z navbatida keng ko‘lamli qashshoqlik va ocharchilikni keltirib
chiqarishi mumkin. Urushlar natijasida yerlar ishlov berilmaydi va hosil olish
imkoniyati cheklanadi. Bu esa aholi o‘rtasida oziq-ovqat taqchilligi va hayotiy
zarur resurslarga yetishishning kamayishiga olib keladi. Ko‘plab mamlakatlarda,
ayniqsa, rivojlanayotgan davlatlarda, qishloq xo‘jaligi va dehqonchilikning yirik
o‘rni
bor,
va bu sohalar zararlansa, butun iqtisodiyotga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
4.
Iqlim o‘zgarishi va ekologik xavflar.
Urushlar faqat ekologik tizimga
zarar yetkazish bilan cheklanmaydi, balki iqlim o‘zgarishiga ham salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Harbiy texnikaning ishlatilishi, yoqilg‘i va boshqa manbalarni
sarflash, atmosferaga chiqadigan ifloslanishlarning oshishiga olib keladi. Bu esa
global miqyosda iqlimning o‘zgarishiga, haroratning ko‘tarilishiga va ekologik
tenglikning buzilishiga sabab bo‘ladi.
5. Xalqaro hamkorlik va ekologik inqirozga qarshi kurash.
Global
ekologik muammolarni hal etish uchun xalqaro hamkorlik zarurdir, chunki
bugungi kunda ekologik inqirozlar faqat bir nechta mamlakatlar yoki
mintaqalarga ta'sir qilmay, butun dunyo miqyosida hayotga xavf solmoqda.
Ekologik zararni kamaytirish va urushlarning ekologik ta’sirini cheklash uchun
davlatlar o‘rtasida strategik hamkorliklar tuzish, ekologik qonunchilikni
kuchaytirish, va tabiiy resurslarni himoya qilish kerak. Davlatlar o‘rtasida o‘zaro
kelishuvlar va xalqaro tashkilotlar orqali amalga oshiriladigan chora-tadbirlar
muhim ahamiyatga ega, chunki global ekologik muammolarni faqat bitta
davlatning kuchlari bilan hal qilish mumkin emas.
Iqlim
o‘zgarishi,
yerdagi
resurslarning
kamayishi,
suv
taqchilligi
va biodiversitetning yo‘qolishi kabi muammolar butun dunyo uchun xavf
tug'diradi. Shu sababli, davlatlar o‘rtasida mustahkam ekologik siyosatlarni
ishlab chiqish, yangi texnologiyalarni joriy etish va xalqaro hamkorlikni
rivojlantirish zarur. Global miqyosda ekologik barqarorlikni ta'minlash uchun
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
102
iqlim o‘zgarishiga qarshi kurash, qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan
foydalanish va tabiiy resurslardan ehtiyotkorlik bilan foydalanish masalalariga
e'tibor qaratish lozim. Bundan tashqari, ekologik zararni kamaytirish va
urushlarning ekologik ta’sirini cheklash uchun ekologik qonunchilikni
kuchaytirish muhimdir. Davlatlar o‘rtasida hamkorlik orqali, xalqaro ekologik
konvensiyalar va bitimlar asosida tabiiy resurslar va iqlimni himoya qilishga
qaratilgan qonunchilik ishlab chiqilishi kerak. Ekologik huquqlarni ta'minlash,
atrof-muhitga zarar yetkazmaslik va tabiatni saqlashga oid xalqaro kelishuvlar
ijobiy natijalarga olib keladi.
So‘nggi yillardagi dunyoda ekologik inqirozga qarshi kurashishda bir qator
muhim xalqaro tashabbuslar va kelishuvlar amalga oshirildi. Misol uchun,
Parij
kelishuvi (2015)
iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashda xalqaro miqyosda eng
muhim hujjatlardan biri hisoblanadi. Bu kelishuv 195 davlat tomonidan
imzolandi va global iqlim isishi 1.5 darajadan oshmasligi uchun harakat qilishga
chaqiradi. Parij kelishuvining asosiy maqsadi iqlim o‘zgarishini kamaytirish va
unga moslashish bo‘yicha mamlakatlarning harakatlarini birlashtirishdir. Biroq,
bu borada hali ko‘plab ishlash kerak va davlatlar o‘rtasida ekologik muvozanatni
saqlashga bo‘lgan majburiyatlar yanada kuchayishi lozim.
6. Barqaror rivojlanish va ekologik xavfsizlik.
Urushlar ekologik
xavfsizlikni ta'minlashga jiddiy tahdid soladi. Shu boisdan, barqaror rivojlanish
uchun ekologik xavfsizlikni ta'minlash zarur. Urushlarning oldini olish, tabiiy
muhitni saqlab qolish va ekologik muammolarni hal etish uchun global darajada
barqaror rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqish kerak. Barqaror
rivojlanishning asosiy omili ekologik xavfsizlikni ta'minlash va urushlar ta'sirini
kamaytirishdan iboratdir.
Xulosa.
Urushlar ekologik tizimga va resurslarga jiddiy zarar yetkazadi.
Tabiiy muhitning ifloslanishi, biologik xilma-xillikning kamayishi va iqlim
o‘zgarishi kabi masalalar urushlarning salbiy oqibatlaridir. Shuning uchun
urushlarning ekologik ta'sirini kamaytirish, barqaror rivojlanish va global
hamkorlikni mustahkamlash muhimdir. Ekologik xavfsizlikni ta'minlash uchun
davlatlar o‘rtasida siyosiy hamkorlik va ekologik qonunchilikni kuchaytirish
zarur. Faqat shunda biz global ekologik muammolarni hal etish va ekologik
barqarorlikni ta’minlashda muvaffaqiyatga erishishimiz mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Abdullayev R. Urushlar va ekologik barqarorlik. – Toshkent: Ekologiya
2.
va atrof-muhitni muhofaza qilish nashriyoti, 2020.
3.
Anar A. Tabiiy resurslar va ekologik muammolar. – Toshkent: O‘zbekiston
Respublikasi, 2017.
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
103
4.
Karimov I. O‘zbekiston ekologik xavfsizlikni ta’minlash yo‘lida. – Toshkent:
O‘zbekistan, 2011.
5.
Mustafoev D. Global ekologik muammolar va ularni hal etishning usullari.
– Toshkent: Ekologik texnologiyalar, 2019.
6.
Zokirov B. Iqlim o‘zgarishi va uning global ta'siri. – Toshkent: O‘zbekiston
Fanlar Akademiyasi, 2015.
