MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
29
YOSHLAR OʻRTASIDA DEVIANT XULQ-ATVORNI BARTARAF
ETISHDA OILA VA MAHALLA HAMKORLIGI
Ismoilov Bobur Qurbonovich
Tezkor-Qidiruv Bo'lim katta tezkor vakili Mayor
https://doi.org/10.5281/zenodo.13330066
Annotatsiya
. Ushbu maqola oʻsmirlarning deviant xatti-harakatlarining
oldini olishda oila va mahallaning hamkorligiga bagʻishlangan. Axloqiy
fazilatlarni shakllantirishga, oilaviy munosabatlarning ijobiy tajribasiga hissa
qoʻshadigan oʻspirin va oʻsmirlarning oilaviy tarbiyasini pedagogik qoʻllab-
quvvatlash zarurligi ta’kidlanadi.
Kalit soʻzlar
:
psixologik-pedagogik sharoitlar, deviant xatti – harakat,
antisotsial, ijtimoiy - psixologik iqlim, deviant xatti – harakatning koʻpayishi.
Mamlakatdagi demografik vaziyatning oʻsishi, toʻliq boʻlmagan oilalar
sonining koʻpayishi, oilaning ta’lim salohiyatining pasayishi, axloqiy qadriyatlar
tizimining oʻzgarishi, zamonaviy insonning hissiy, ma’naviy va axloqiy
dunyosining murakkablashishi oilaviy sotsializatsiya jarayonining buzilishiga
olib keladi.
Oila tarbiyaning asosiy institutidir. Bu borada bola oilada bolalik davrida
olgan tarbiyani keyingi hayoti davomida saqlab qoladi, chunki u butun bolaligini
unda oʻtkazadi. Oilaning ijobiy ta’siri shundaki, eng yaqinlaridan boshqa hech
kim bolaga koʻproq mehr va gʻamxoʻrlik bilan munosabatda boʻlmaydi, lekin shu
bilan birga, hech kim ota-onaga oila qila oladigan darajada koʻproq zarar yetkaza
olmaydi. Bolalar kattalarning xatti-harakatlarini oʻzlashtiradilar va ularni
boshqalarga oʻtkazadilar. Kattalar xulq-atvorining salbiy shakllari oʻsmirlik
davridagi bolalarning alkogolizatsiyasi, giyohvandlik va boshqa ogʻishlari uchun
xavf omillaridir [1].
Ta’lim funksiyalarini bajarmaydigan disfunktsional oilalar soni tobora
koʻpayib bormoqda. Bunday oilalarda noqulay ijtimoiy va psixologik-pedagogik
sharoitlar (hissiy-ziddiyatli munosabatlar, bolalarga nisbatan zoʻravonlik, ta’lim
jarayonidan oʻzini olib tashlash, pedagogik qobiliyatsizlik, axloqsiz va sotsial
turmush tarzi va boshqalar) ustunlik qiladi va umuman olganda halokatli oilaviy
munosabatlar mavjud. Bu bolaning oilaviy sotsializatsiya jarayonini buzadi va
ijtimoiy hamda shaxsiy rivojlanishning turli xil buzilishlariga olib keladi, bu esa
xatti-harakatlarning ogʻish xavfini oshiradi.
Deviant xatti – harakatlar - bu jamiyatda qabul qilingan huquqiy va axloqiy
me’yorlarga zid boʻlgan harakatlar tizimi yoki individual harakatlar hisoblanadi.
Oʻsmirlarning bu xatti-harakati oʻsmirlik oʻtish davri inqirozining namoyon
boʻlishi sifatida paydo boʻladi va deyarli har doim notoʻgʻri tarbiyaning
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
30
natijasidan kelib chiqadi. Notoʻgʻri tarbiya-bu yetarli boʻlmagan tarbiya yoki
ortiqcha tarbiya berishdan ham boʻlishi mumkin. Deviant xatti-harakatlarning
sababi organik buzilishdir. Ammo biz oilaviy tarbiyaning xususiyatlariga
toʻxtalamiz. Bola barcha mehnat harakatlariga salbiy munosabatda boʻladi, u
xudbinlik, oʻz-oʻzini sevish, boshqalar hisobidan yashash odatini rivojlantiradi.
Deviant xatti-harakatlar intizom buzilishi bilan xavfli emas, balki eng
muhim tartib buzilishlaridan omon qolishi mumkin va bu yomon oqibatlarga
olib keladi. Deviant xatti-harakatlar insonning butun kelajakdagi hayotini
belgilaydigan xarakterning shakllanishiga sezilarli ta’sir qiladi. Agar bunday
xatti-harakatlar oʻz vaqtida toʻxtatilmasa va tuzatilmasa, unda jamiyat
muvozanatsiz, axloqiy jihatdan yetuk boʻlmagan, turli xil ta’sirlarga duchor
keladi. Bunda hayot tamoyillari va axloqiy asosisiz, zaif, nevrastenik
odamboʻlishi mumkin [2].
Deviant xatti-harakatlar bilan oʻspirin oʻz maqsadlariga erishishga harakat
qiladi. Maqsadsiz xatti-harakatlar mavjud emas. Hech bir tirik mavjudot
maqsadsiz harakatlar qilmaydi. Hech qanday maqsadga ega boʻlmagan narsa
mavjud emas. Oʻsmir qanday maqsadlarni koʻzlayotganini bilish, u ularni tan
oladimi yoki yoʻqmi, uning xatti-harakatlarini tushunish uchun ota-ona unga
yaxshi munosabatda boʻlib uning maqsadini tushunishga harakat qilishadi.
Oʻsmirlarning deviant xatti - harakatlarining asosiy maqsadi zoʻriqishdan
xalos boʻlishga harakat qilishdir. Odatda bu maqsad chuqur niqoblangan. Bu
faqat oʻspirin tomonidan nazarda tutilgan va tushunilmagan. Ammo agar koʻplab
kichik maqsadlar ma’lum bir ehtiyojni shakllantirsa, unda allaqachon katta
maqsadlar - xatti-harakatlar strategiyalari yuzaga keladi.
Oʻziga tanish boʻlgan muhitda (oila, maktab) tan olinishni topolmay,
oʻspirin antisotsial guruhlarda tengdoshlarining psixologik holatini oshirishga,
oilada va maktabda boʻlmagan oʻzini oʻzi tasdiqlashning bunday usullarini
topishga harakat qiladi.
Oila tarbiya omili sifatida qaraladi. Ammo har bir oila tarbiyani amalga
oshirmaydi. Koʻpincha holatlarda bu jarayon oʻz-oʻzidan sodir boʻladi va har
doim ham ijtimoiy barkamol, yetuk shaxsni shakllantirishga ijobiy ta’sir
koʻrsatmaydi. Bunday holda, oilaviy tarbiya hamda ta’limni toʻgʻri va
yoʻnaltirilgan qilish uchun “xavf ostida boʻlgan” oilalarni pedagogik qoʻllab-
quvvatlashni aniq tashkil etish zarur.
Xavf guruhiga yosh va psixologik xususiyatlar, shuningdek oilaviy tarbiya
tufayli ijtimoiy xavf omillariga nisbatan zaif qarshilikka ega boʻlgan bolalar
toifasi kiradi. Bular ijtimoiy jihatdan notoʻgʻri, disfunktsional oilalarning
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
31
farzandlari hisoblanadi. Bu yerda asosiy mezon oiladagi noqulay ijtimoiy -
psixologik iqlim, bolalarga nisbatan salbiy munosabatdir.
Oʻsmirning deviant xatti-harakatlarini yoʻq qilishga hissa qoʻshish faqat
maktab va oilaning birgalikdagi harakatlari bilan emas, balki deviant xulq-atvorli
oʻspirinlarning oilaviy tarbiyasini toʻgʻri tashkil etilgan pedagogik qoʻllab-
quvvatlash, deviant xatti-harakatlarning sabablarini oldini olish, oʻspirinlarga
toʻgʻri tanlov qilishga yordam berish, individual yondashuvni amalga oshirish
orqali deviant xatti-harakatlarini oldini olishi mumkin.
Oʻsmirlarning deviant xatti-harakatlarining oldini olish deganda oila va
ta’lim muassasalari, davlat va jamoat muassasalari va tashkilotlarining axloqiy
qadriyatlar va huquqiy bilimlar, ijtimoiy foydali koʻnikmalar va qiziqishlarni
shakllantirish orqali deviant shaxs xatti-harakati xavfini oldini olishga qaratilgan
maqsadli ijtimoiy-pedagogik faoliyati tushuniladi.
Deviant xatti-harakatlarning oldini olish (shuningdek, huquqbuzarlik va
jinoiy xatti – harakatlar) repressiv choralar (jazo) bilan bir qatorda ijtimoiy
nazorat oʻta muhim, hatto zarur tarkibiy qismidir. Hozirgi kunda aksariyat
sivilizatsiyalashgan mamlakatlarda jazoni ijro etish tizimining inqirozi (T.
Mathiesen, N. Christie va boshqalar), jinoyatchilikka qarshi kurashning
an’anaviy davlat choralarining amalda tugashi haqida tobora bahslashib
kelinmoqda. Ularning asosi jazo choralari hisoblanadi. Hozirgi vaqtda insoniyat
asta-sekin jazodan jinoyatlarning oldini olishga harakat qilishadi va bunda uning
maqsadga muvofiqligi Uzbekiston va xalqaro tajriba bilan tasdiqlanadi. Albatta,
barcha noqonuniy xatti-harakatlarning oldini olish mumkin emas, ammo ba’zi
qoidabuzarliklarning qisman oldini olish nafaqat mumkin, balki mutlaqo
zarurdir. Shu sababli, zamonaviy Oʻzbekistonda yoshlar jinoyatchiligining oldini
olish va yoʻq qilish bilan bogʻliq masalalar dolzarb boʻlib bormoqda. Bunday
holda, profilaktika ijtimoiy-xavfli hodisalarning oldini olish vositasi sifatida
qabul qilinadi. Bunda oʻgʻirlik, bezorilik, firibgarlik, tajovuzkor xatti-harakatlar,
taqiqlangan moddalardan foydalanish va tarqatishlar kiradi.
Profilaktika xodimlarning ilmiy va amaliy bilimlari asosiy rolni oʻynaydi,
bu oʻspirinlarning gʻayritabiiy xatti-harakatlari asoslarini oʻrganish uchun asos
boʻlib, oʻspirinlarning antisotsial xatti - harakatlarini oldini olish boʻyicha chora-
tadbirlarni amalga oshirish uchun zarur shart, shuningdek ushbu jarayonni
qoʻllab-quvvatlaydi. Psixologiya, pedagogika va kriminologiya sohasidagi
mutaxassislarning aksariyati ogʻishlarning oldini olishni eng muhim yoʻnalish
deb bilishadi, chunki oʻsmirlik-bu inson shaxsiyati shakllanadigan davr: ideallar,
e’tiqodlar, ehtiyojlar, qiziqishlar va qadriyatlar ierarxiyasi. Mutaxassislar nuqtai
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
32
nazaridan, oʻspirin muhitida deviant xatti-harakat holatlarining koʻpayishi
quyidagi sabablarga ega [3]:
- katta miqdordagi energiyaning mavjudligi;
- sotsializatsiyaning oraliq bosqichi bilan bogʻliq oʻziga ishonchsizlik;
- past ijtimoiy maqom; - ijtimoiy adolatsizlik, ijtimoiy tengsizlikni anglash;
- kattalar dunyosida o'z potentsialingizni ro'yobga chiqarishda
qiyinchiliklar mavjudligi va boshqalar. Deviant xatti-harakat zoʻravonligi,
shuningdek,
ijtimoiy
va
huquqiy
xulq-atvor
normalari
toʻgʻrisida
xabardorlikning yetishmasligi bilan belgilanadi. Shu munosabat bilan voyaga
yetmaganlar oʻrtasida jinoyatlarning oldini olish mamlakatda yagona tizimning
asosiy elementlaridan biridir. Uning mazmuni va funktsiyalari yosh avlodni
oʻqitish hamda tarbiyalash faoliyatidan ajralmasdir.
Voyaga yetmaganlar pedagogik va boshqa ta’sirlarning deterministik roli
bilan ijtimoiy munosabatlarning yosh xususiyatlari va oʻziga xos xususiyatlari
bilan bogʻliq boʻlgan tezkor jismoniy, psixologik va ijtimoiy rivojlanish bilan
ajralib turadigan aholi guruhidir. Biz Oʻzbekiston Respublikasining 14 yoshdan
17 yoshgacha boʻlgan fuqarolari haqida misol keltiramiz, ular, qoida tariqasida,
oʻrta ta’lim maktabda yoki professional ta'lim tashkilotlaridada (kollej, litseylar,
maktab) oʻqiydilar. Tahlil natijalariga koʻra, oʻquvchilarning deviant xatti-
harakatni oldini olish boʻyicha oʻqituvchilar faoliyatining muvaffaqiyati asosan
jamiyatda oʻsmirlar jinoyatchiligining oldini olish natijalarini belgilaydi. Aynan
shu sababli, oʻrta ta’lim dargohda oʻsmirlar oʻrtasida xatti-harakatni oldini olish
uchun oʻquv jarayonidan tashqari profilaktik tadbirlar tashkil etilishi kerak [3].
Bundan tashqari, deviant xatti-harakatini oldini olish uchun sheriklik muhim rol
oʻynaydi, chunki jinoyatlarning oldini olish toʻgʻrisidagi amaldagi qonunchilikda
belgilangan talablarga javob berish, voyaga yetmaganlar ishlari boʻyicha
komissiyalar, inson huquqlarini himoya qilish tashkilotlari va boshqa
profilaktika subyektlari bilan hamkorlikni yoʻlga qoʻyish kerak. Profilaktik
faoliyatni ilmiy va uslubiy qoʻllab-quvvatlash, turli xil ogʻishlarning kelib chiqishi
va oʻziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda muhim masala hisoblanadi.
Voyaga yetmaganlarning xatti-harakatlaridagi turli xil ogʻishlarning sabablari
orasida psixologik, ijtimoiy, pedagogik va biologik xususiyatlar muhim
ahamiyatga ega boʻlib, ular ta’lim muassasalarida profilaktika ishlarini
muvaffaqiyatli tashkil etish uchun ma’lum boʻlishi kerak [2]. Kollejlar, maktablar
va litseylardagi profilaktika faoliyatini tahlil qilish shuni koʻrsatadiki, hozirgi
paytda u shaxsiylashtirilgan yondashuv bilan emas, balki formalizm va
profilaktikani jazo bilan aralashtirish bilan ajralib turadi. Koʻpgina ta’lim
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
33
muassasalari, avvalgidek, oʻzlarini “muammoli” bolalar bilan mashgʻulotlardan
himoya qilishga harakat qilishadi. Deviant xatti-harakatning oldini olish
sohasida ishchilarning yetarlicha yuqori kasbiy malakasi, qiyin bolaning oilasi va
tegishli organlar bilan oʻzaro aloqasi boʻlishi kerak [3].
Shunday qilib, nazariy va amaliy tushunchalarni (ijtimoiy, psixologik va
boshqalar) batafsil oʻrganish hamda deviant xatti-harakatni oldini olish juda
muhim hisoblanadi: bunda zararli, axloqsiz yoki boʻsh, ijtimoiy muhit shaxsning
aqliy va aqliy rivojlanishiga jiddiy zarar yetkazishi, uning ma’naviy oʻsishga
boʻlgan tabiiy ehtiyojini amalga oshirishga imkon bermasligi, boshqalar bilan
oʻzaro munosabatlarda ma’lum ogʻishlarga olib kelishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Гуров В.Н. Социальная работа образовательных учреждений с семьей. М.,
2006.
2. Юричка Ю.И., Юричка А.Ю. Девиантология: конфликты, агрессия,
наркомания, правонарушения: монография. М., 2001.
3. Попова Е.М. Социально-педагогическая практика по предупреждению
правонарушений / Е.М. Попова // Среднее профессиональное образование.
– 2011. – №11. 4. Попова Е.М. Воспитывающая среда как фактор
эффективности воспитательно профилактической деятельности / Е.М.
Попова // Профессиональное образование. Столица. – 2011. – №11.
5. Abdurasulova. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi va uning oldini olish
muammolari. - Qonun himoyasida | T. №1. 2001-yil. 23-bet.
