MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
29
“PEDAGOGLAR ORASIDAGI KASBIY EMOTSIONAL
CHARCHOQNING OLDINI OLISH”
Komilova Komila Inomjon qizi
Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika
universiteti magstratura talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14214955
Annotasiya:
Ushbu maqolada pedagogik faoliyat bilan shug'ullanayotgan
mutaxassislar uchun kasbiy emotsional charchoqni oldini оlish bo'yicha dolzarb
masalalarni yоritadi va amaliy tavsiyalarni haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Maqolada kasbiy emotsional charchoqqa olib keluvchi omillar, uning belgilari va
ta'siri, shuningdek, bu muammoni bartaraf etish uchun samarali strategiyalar
ko'rib chiqiladi. Ushbu tadqiqot pedagoglar orasidagi emotsional charchoqqa
qarshi kurashishda muhim ahamiyatga ega bo'lib, ta'lim muassasalarining
samaradorligini оshirishga yordam beradi.
Kalit so’zlar:
Pedagogik faoliyat, emotsional charchoq, ruhiy salomatlik,
stress, resurs, depressiya, bezovtalik, mentorlik.
Charchoq, o'qituvchilarning ishga bo'lgan motivatsiyasini pasaytirishi,
ruhiy salomatlikka salbiy ta'sir ko'rsatishi va ta'lim sifatini kamaytirishi
mumkin. Shuningdek kasbiy emotsional charchoqni oldini olish uchun ushbu
choralarni amalga oshirish orqali pedagoglar o'z ish faoliyatlarini yanada
samarali va qoniqarli o'tkazishlari mumkin. Bu nafaqat o'qituvchilar, balki
o'quvchilar uchun ham ijobiy natijalar keltiradi. Pedagoglar orasidagi kasbiy
emotsional charchoq, ta'lim jarayonida faol ishtirok etayotgan o'qituvchilar va
tarbiyachilar uchun keng tarqalgan muammo hisoblanganligi uchun, bu
muammoni hal etish va oldini olish masalalari muhim ahamiyatga ega.
Asosiy qism:
Pedagoglar orasidagi kasbiy emotsional charchoq, ta'lim jarayonida faol
ishtirok etayotgan o'qituvchilar va tarbiyachilar uchun keng tarqalgan muammo
hisoblanadi. Shuning uchun, bu muammoni hal etish va oldini olish masalalari
muhim ahamiyatga ega. Psixologik salomatlikni og‘irlashtiradigan o‘qitish va
pedagogik ishning ko‘plab qiyinchiliklari orasida uning yuqori ruhiy tarangligi
ajralib turadi. Buning oqibati aqliy funksiyalar barqarorligining zaiflashishi,
mehnat qobiliyatining qisman yo‘qolishi va hatto somatik kasalliklar (L.A.
Kitaev-Smyk, R.O.Serebryakova va boshqalar) bo‘lishi mumkin, bu psixologik
moslashuvning pasayishiga, aqliy qobiliyatning buzilishiga olib keladi. Natijada,
ushbu kasb vakillari orasida funksional holatning tez-tez uchraydigan salbiy
ko‘rinishlaridan biri bu “hissiy charchash” holati yuz beradi. Ushbu sindrom
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
30
ko‘plab tashqi va ichki sabablar ta’sirida kuchli professional muloqot sharoitida
yuzaga keladi va o‘zidagi his-tuyg‘ularning “o‘chirilishi”, his-tuyg‘ular va
tajribalar keskinligining yo‘qolishi, muloqotdagi sheriklari bilan nizolar sonining
ko‘payishi sifatida namoyon bo‘ladi. Boshqa odamning tajribalariga befarqlik,
hayotning qadr-qimmatini his qilishni yo‘qotish, o‘z kuchiga ishonchni yo‘qotish
kabi ruhiy toliqishlar yuzaga keladi. Aniqlanishicha, “hissiy charchash” yosh
mutaxassislarda ham kopincha, ishning uchinchi yilida, keyin esa kasbiy inqiroz
davrida sodir bo‘ladi.
Metodlar:
Pedagoglar orasidagi kasbiy emotsional charchoqning oldini olish uchun
bir qator samarali metodlar mavjud. Quyida ushbu metodlarning ba'zilari
keltirilgan:
1. O'z-o'zini baholash va refleksiya
O'qituvchilar o'z his-tuyg'ulari va ish faoliyatini muntazam ravishda
baholashlari kerak. Buning uchun maxsus jurnal yoki kundalik tutish foydali
bo'lishi mumkin.
2. Stressni boshqarish treninglari
O'qituvchilarga stressni boshqarish bo'yicha treninglar o'tkazish.
Meditatsiya, nafas olish texnikalari, yoga yoki boshqa stressni kamaytiruvchi
faoliyatlar orqali o'qituvchilarning ruhiy salomatligini yaxshilash.
3. Ijtimoiy qo'llab-quvvatlash tizimini yaratish
O'qituvchilar o'rtasida ijtimoiy aloqalarni rivojlantirish va qo'llab-
quvvatlash guruhlarini tashkil etish. Maktab ichida yoki tashqarida muntazam
uchrashuvlar o'tkazish, tajriba almashish va bir-biriga yordam berish.
Muhokama va natijalar:
Pedagoglar orasidagi kasbiy emotsional charchoq, ya'ni "burnout"
fenomeni, pedagogik faoliyatni olib borayotgan shaxsning o'z ishiga bo'lgan
motivatsiyasining yo'qolishi, energiyasining tugashi va ishga nisbatan salbiy
hissiyotlarning yuzaga kelishi holatidir. Bu holat nafaqat pedagoglarning shaxsiy
salomatligiga, balki ta'lim sifatiga ham salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Muammoning oldini olish uchun bir qancha strategiyalarni ko'rib chiqish
mumkin.
1. Kasbiy yukni balanslash
Pedagoglarning ish yukini muvozanatlash, ko'pincha ularning emotsional
charchog'ini kamaytiradi. Hamkorlikda ishlash, guruh ishlariga ko'proq vaqt
ajratish, hamda shaxsiy va kasbiy hayot o'rtasidagi chegara vaqti-vaqti bilan
qayta ko'rib chiqish bu holatning oldini olishda yordam beradi.
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
31
2. Emotsional intellektni rivojlantirish
Pedagoglar o'zlarining emotsional holatlarini va boshqalar bilan bo'lgan
munosabatlarini boshqarish qobiliyatini rivojlantirsa, ular stressni engish va
salbiy his-tuyg'ularni kamaytirish borasida ancha muvaffaqiyatli bo'lishi
mumkin. Emotsional intellektni rivojlantirish uchun maxsus treninglar,
psixologik qo'llab-quvvatlash va jamoaviy ishlashga oid mashg'ulotlar tashkil
etilishi lozim.
3. Psixologik va professional qo'llab-quvvatlash
Pedagoglar uchun psixologik yordam ko'rsatish, stressni boshqarish va
o'z ishlariga bo'lgan qiziqishni qaytarish uchun kerakli vositalarni taqdim etish
zarur. Shuningdek, professional rivojlanish kurslari va seminarlari orqali
pedagoglarning yangi metodikalarga ega bo'lishi va o'z malakalarini oshirishga
yordam beradi.
Pedagoglar orasidagi kasbiy emotsional charchoqning oldini olish juda
muhim masala, chunki bu holat o'qituvchilarning ish faoliyatiga, shuningdek,
o'quvchilarning ta'lim sifatiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Keling, bu
mavzuni bir necha asosiy jihatlari bilan muhokama qilaylik:
1. O'z vaqtini boshqarish
O'qituvchilar o'z ish va shaxsiy hayotlarini muvozanatlash uchun vaqtni
samarali rejalashtirishlari kerak. Bu nafaqat ish yukini kamaytirishga, balki
stressni boshqarishga ham yordam beradi. O'qituvchilar uchun ish vaqtidan
tashqari dam olish vaqti ajratish juda muhimdir.
2. Professional rivojlanish
O'qituvchilar yangi pedagogik metodlar va texnologiyalarni o'rganish
orqali o'z malakalarini oshirishlari kerak. Bu nafaqat ularning ishga bo'lgan
qiziqishini oshiradi, balki o'quvchilarga yanada samarali ta'lim berishga yordam
beradi.
3. Stressni kamaytirish usullari
Meditatsiya, yoga, sport yoki boshqa stressni kamaytiruvchi faoliyatlar
o'qituvchilarning hissiy holatini yaxshilashda yordam beradi. Bunday faoliyatlar
stress darajasini pasaytiradi va umumiy ruhiy salomatlikni yaxshilaydi.
4. Ijtimoiy qo'llab-quvvatlash
O'qituvchilar o'rtasida hamkorlik va tajriba almashish muhimdir. O'zaro
qo'llab-quvvatlash, fikr almashish va bir-biriga yordam berish orqali
o'qituvchilar o'z hissiy yuklarini yengillashtirishlari mumkin.
Kasbiy emotsional charchoqning sabablari:
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
32
1. Stressli ish muhitlari: O'qituvchilar ko'pincha yuqori bosim ostida
ishlaydi, bu esa ularning ruhiy va jismoniy salomatligiga ta'sir qiladi.
2. O'z-o'zini baholash: O'qituvchilarning o'zlarini professional jihatdan
baholashi, ularning kasbiy emotsional charchoqqa qanday ta'sir ko'rsatishini
belgilaydi.
3. Ijtimoiy va oilaviy muammolar: O'qituvchilarning shaxsiy hayoti ham
ularning ish faoliyatiga ta'sir ko'rsatishi mumkin.
4. Resurslar yetishmasligi: Ta'lim muassasalarida yetarli resurslar yoki
qo'llab-quvvatlashning yo'qligi ham charchoqni kuchaytiradi.
Belgilari:
• Ishga bo'lgan qiziqishning pasayishi
• Ruhiy holatning yomonlashishi (depressiya, bezovtalik)
• Jismoniy alomatlar (bosh og'rig'i, uyqusizlik)
• O'z-o'zini izolyatsiya qilish
Oldini olish strategiyalari:
1. Trening va seminarlar: O'qituvchilar uchun stressni boshqarish va
emotsional barqarorlikni oshirish bo'yicha treninglar tashkil etish.
2. Mentorlik dasturlari: Tajribali o'qituvchilar yangi boshlovchilarga
yordam berish orqali qo'llab-quvvatlash tizimini yaratish.
3. Ijtimoiy qo'llab-quvvatlash: O'qituvchilar o'rtasida ijtimoiy aloqalarni
rivojlantirish va bir-birlariga yordam berish.
4. Kasbiy rivojlanish imkoniyatlari: O'qituvchilarga yangi bilim va
ko'nikmalarni olish uchun imkoniyatlar yaratish.
5. Ish muhitini yaxshilash: Ta'lim muassasalarida sog'lom ish muhitini
yaratish, zarur resurslar bilan ta'minlash.
Pedagoglar orasidagi kasbiy emotsional charchoqni oldini olish bo'yicha
amalga oshirilgan tadbirlar natijasida quyidagi ijobiy o'zgarishlar kuzatiladi:
• O'qituvchilarning ishga bo'lgan qiziqishi va motivatsiyasi oshadi.
• Ruhiy salomatlik yaxshilanadi, stress darajasi pasayadi.
• Ta'lim sifatining oshishi va o'quvchilarga ko'rsatilayotgan xizmatlar
yaxshilanadi.
• O'qituvchilar o'rtasidagi hamkorlik va qo'llab-quvvatlash kuchayadi.
Xulosa:
Pedagoglar orasidagi kasbiy emotsional charchoqni oldini olish,
ta'lim tizimining samaradorligini oshirish uchun zarurdir. O'qituvchilarni
qo'llab-quvvatlash, ularning psixologik salomatligini mustahkamlash va
professional rivojlanish imkoniyatlarini yaratish orqali bu muammoni bartaraf
etishga erishish mumkin. Ta'lim muassasalari bu borada faol ishtirok etishi va
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
33
o'z xodimlariga yordam berishi lozim. Haqiqiy ish sharoitlarini kuzatish va
o‘qituvchilar bilan suhbatlarda professional hissiy charchash belgilarining
ko‘rinishini tobora ko‘proq ko‘rish mumkin:
– depersonalizatsiya, ishga va uning obyektlariga nisbatan beadab munosabat
(ko‘pincha, o‘qituvchilar hamkasblar,ota-onalar va bolalarni barcha
muammolari bilan tirik odamlar sifatida emas, balki “mashina” sifatida
ko‘rishadi, buning uchunsiz smenani ishlab chiqishingiz kerak;).
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:
1. Дружинин.B.H. Эксперимент альная пси ология . 2-е изд ., перераб.и доп .
СПб: Изд-во «Питер», 2000. – С . 320.
2. Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya / Z. Nishanova, D. Qarshieva,N.
Atabaeva, Z. Qurbonova. Toshkent –2013. – B. 323. 5. B.Nurullayeva,
Pedagoglarda kasbiy zo‘riqish va uning korreksiyasi’’ 2019-yil.
3. Sh.E.Yakubova."Pozitiv dunyoqarashni shakllantirishga oid ma'naviy
pedagogik merosning mazmun-mohiyati" IISN 2181-6883. "Pedagogik mahorat"
ilmiy nazariy metodik jurnal. 5-Son. Oktabr. 168-bet. Buxoro-2022.
(13.00.00.№23)
4. Sh.E.Yakubova."The system of instilling a healthy perspective in students
throught eastern academics' educational principles". European internatsional
journal of multidisciplinary research and management studies. Volume03.
IISUE09. IISN: 2750-8587.
5. Sh.E.Yakubova.'The system of forming a positive world attitude in higher
education students"Innovative Research in Modern Education, Hosted from
Toronto, Canada Conference 1(8),69-74.Retrieved from. 2023.
https: //ai dlix.org/i ndex .php/ca/arti cl e/view/3 0
6. X.Ibragimov, Sh.Abdullayeva. "Pedagogika nazariyasi" darslik. Toshkent-2008.
7.https://lex.uz/docs/-3334234 .
8. www.ziyouz.com kutubxonasi.
