MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
49
QUSHLARNING KELIB CHIQISHI VA IQTISODIY AHAMIYATI
Anvarjonova Odinaxon Xayrullo qizi
Termiz davlat pedagogika instituti, biologiya ta’lim
yo’nalishi 2-kurs talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.16892107
Annotatsiya:
Qushlar, dinozavrlar avlodi bo‘lib, ularning evolyutsiyasi uzun
tarixga ega. Ularning eng qadimiy vakili Arxeopteriks bo‘lib, havoda uchish va
yerda yashash qobiliyatlari bilan ajralib turadi. Bugungi kunda qushlar turli
ekologik muhitlarga moslashib, insoniyatning turli sohalarida, jumladan qishloq
xo‘jaligi va ekologiya sohalarida muhim rol o‘ynaydi. Qushlarning iqtisodiy
ahamiyati ayniqsa, tuxum va go‘sht ishlab chiqarishda, ekoturizmda, tabiatni
muhofaza qilishda va ekosistemalarda ekologik muvozanatni saqlashda
namoyon bo‘ladi. Shuningdek, qushlar, qishloq xo‘jaligida zararkunandalarga
qarshi kurashishda va o‘simliklarni polenlashda yordam beradi. Ushbu maqola
qushlarning iqtisodiy ahamiyatini va ularning tabiiy va iqtisodiy muhitdagi rolini
yoritishga qaratilgan. Ushbu maqolada qushlarning kelib chiqishi va iqtisodiy
ahamiyati haqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan.
Kalit so’zlar:
Arxeopteriks,
teropod dinozavrlar va qushlar o’rtasidagi
aloqalar, qanotlarning evolyutsiyasi, yura davri, kreta davri, tuxum va go’sht
ishlab chiqarish, poliz ekinlarini himoya qilish, ekoturizm, polenlash,
zararkunandalarga qarshi kurash, ovqat va mahsulotlar.
Аннотация:
Птицы являются потомками динозавров, и их эволюция
имеет долгую историю. Их самым древним представителем является
археоптерикс, который отличается способностью летать и жить на земле.
На сегодняшний день птицы адаптировались к различным экологическим
условиям и играют важную роль в различных областях человечества,
включая сельское хозяйство и экологию. Экономическое значение птиц
особенно проявляется в производстве яиц и мяса, экотуризме, охране
природы и поддержании экологического баланса в экосистемах. Кроме
того, птицы помогают бороться с вредителями в сельском хозяйстве и
участвуют в опылении растений. В данной статье рассматриваются
происхождение птиц и их экономическое значение, а также их роль в
природной и экономической среде.
Ключевые слова:
Археоптерикс, связь между тероподами динозавров
и птицами, эволюция крыльев, юрский период, меловой период,
производство яиц и мяса, защита полевых культур, экотуризм, опыление,
борьба с вредителями, пища и продукты.
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
50
Annotation:
Birds are descendants of dinosaurs, and their evolution has a
long history. Their most ancient representative is Archaeopteryx, which stands
out for its ability to fly and live on land.Today, birds have adapted to various
ecological environments and play an important role in various fields of human
activity, including agriculture and ecology. The economic significance of birds is
particularly evident in egg and meat production, ecotourism, conservation of
nature, and maintaining ecological balance in ecosystems. Additionally, birds
help in pest control in agriculture and in the pollination of plants. This article
focuses on highlighting the economic importance of birds and their role in both
the natural and economic environments. The article provides information on the
origin of birds and their economic significance.
Key words:
Archaeopteryx, the connection between theropod dinosaurs
and birds, the evolution of wings, the Jurassic period, the Cretaceous period, egg
and meat production, protection of field crops, ecotourism, pollination, pest
control, food and products.
Qushlar yer yuzidagi eng xilma-xil va ko‘p turdagi hayvonlardir. Ularning
taxminan 10 000dan ortiq turi mavjud. Qushlar, asosan, havoda uchish uchun
moslashgan bo‘lib, o‘ziga xos tuzilishga ega. Qushlarning tanasi zich va asossan
yumaloq shaklda bo’ladi. Boshi unchalik katta emas, bo’yni uzun va harakatchan.
Oldingi oyoqlari, ya’ni qanotlari tinch turganda tanasi yoniga yig’ilgan bo’ladi.
Qushlarning pat va parlari gavdasiga suyri shaklini beradi. Qushlar anatomic
tuzilishi jihatidan o’zlarining ajdodlariga, ya’ni sudralib yuruvchilarga juda yaqin
turadi. Qushlarning terisi sudralib yuruvchilarniki singari quruq, deyarli teri
bezlari bo’lmaydi. Qushlarning oyoqlari tangachali teri bilan qoplangan. Ularning
pati va pari sudralib yuruvchilarning tangachasi singari shoxsimon moddadan
tuzilgan. Qushlarning asosiy progressive belgilariga ularning ko’ruv va eshituv
organlarining yaxshi taraqqiy etganligi, bosh miyasining murakkab
rivojlanganligi, gavda haroratining doimiy yuqori bo’lib turishi(gomoyotermik)
organizmning butun hayot faoliyatini kuchaytiradi va qushlarni muhitga,
atrofdagi haroratga kamroq bog’liq qilib qo’yadi. Qushlarning terisi yupqa va
quruq bo’lib, unda hech qanday suyak tuzilmalari yo’qligi, patlardan tashkil
topgan shox qoplag’ichining borligi va bezlarning bo’lmasligi bilan
xarakterlanadi. Qush skeletining mahkam va yengil bo’lishiga sabab uning
pnevmatikligi, ya’ni ichi havo bilan to’lgan bo’shliqlarning bo’lishidir. Bugungi
kunda qushlar turli xil iqlim va muhitlarda yashaydi, va ular insoniyatning turli
sohalarida, jumladan qishloq xo'jaligi va ovchilikda muhim rol o'ynaydi.
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
51
Asosiy qism.
Qushlar evolyutsiyasining asosiy jihatlaridan biri ularning
dinozavrlar bilan bog‘lanishi. Ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, qushlar
teropod dinozavrlaridan, ayniqsa, maniraptorlar oilasidan kelib chiqqan.
Qushlarning eng qadimgi avlodi,
Arxeopteriks
deb ataladi. U faqat havoda
uchish qobiliyatiga ega bo‘lmagan, balki o‘zining qanotlari orqali daraxtlarga
chiqish va qisqa masofalarga uchish kabi xususiyatlarga ham ega bo‘lgan.
Qushlarning evolyutsiyasi
Qushlar dinozavrlar, ayniqsa, teropod guruhidan kelib chiqqan deb
hisoblanadi. Teropodlar - bu ikki oyoqda yuradigan, yirtqich hayvonlar bo‘lib,
ular o‘rta va katta o‘lchamdagi dinozavrlardir. Bu guruhning eng mashhur
vakillari orasida
Tyrannosaurus rex
va
Velociraptor
kabi dinozavrlar bor.
1. Teropod dinozavrlar va qushlar o‘rtasidagi aloqalar:
Qushlarning
kelib chiqishi haqida ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, qushlar teropod
dinozavrlarining bir necha million yillik evolyutsion jarayonlari natijasida paydo
bo‘lgan. Teropod dinozavrlarining ba'zi xususiyatlari, masalan, ikki oyoqda
yurish, tana tuzilishi, skeletdagi bo‘sh suyaklar, havoda uchishga moslashgan
xususiyatlar, qushlarga o‘xshashlik ko‘rsatadi.Bundan tashqari, teropod
dinozavrlarining ko‘plab turlarida yengil skelet, uchish qobiliyatiga moslashgan
oyoq-qo‘llar (kanotlar), qisqa, muvozanatni saqlovchi dumlar va kuchli
muskulaturali tizzalar mavjud bo‘lgan. Shuningdek, ba'zi teropod dinozavrlarida
ba'zi qushlar singari parrandalar (plumage) bo‘lgan.
2. Arxeopteriks: Qushlarning eng qadimgi vakili:
Qushlarning eng
qadimgi avlodi sifatida Arxeopteriks o‘rganiladi. U taxminan 150 million yil
oldin, Yura davrida yashagan. Arxeopteriksning tanasi ko‘p jihatdan dinozavrlar
bilan o‘xshash bo‘lsa-da, uning qanotlari va parrandalari (plumage) qushlarga
xos edi. Bu hayvonning qanotlari juda kuchli va uchishga moslashgan bo‘lib, u
qisqa masofalarda uchishi mumkin edi.
Arxeopteriksning boshqa xususiyatlari
ham dinozavrlarga o‘xshash edi. Masalan, uning skeleti hamda jag‘lari va tishlari
dinozavrlarga o‘xshardi. Bu faktlar qushlarning dinozavrlardan kelib
chiqqanligini yana bir bor tasdiqlaydi.
3. Qanotlarning evolyutsiyasi:
Qanotlarning evolyutsiyasi qushlarning
uchish qobiliyatini rivojlantirish jarayonidagi muhim voqea. Avvaliga,
dinozavrlar qanotlarining evolyutsiyasi uchish uchun emas, balki boshqa
maqsadlar, masalan, muvozanatni saqlash, qarama-qarshi kurashish yoki
muhitga moslashish uchun sodir bo‘lishi mumkin. Keyinchalik bu kanotlar
uchish uchun moslashdi.Evolyutsion jarayon davomida, qanotlar va suyak
tuzilmasidagi o‘zgarishlar qushlarni havoda uchishga qodir qilgan. Ayniqsa,
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
52
qanotlarning uzunligi, dumning qisqarishi, suyaklarning yengil va bo‘sh bo‘lishi,
shuningdek, mushaklarning kuchayishi qushlarning uchish qobiliyatini
rivojlantirdi.
4. Qushlarning rivojlanish davrlari: Yura davri (150-200 million yil
oldin)
: Bu davrda qushlarning dastlabki shakllari, jumladan, Archaeopteryx
paydo bo‘ldi. Bu davrda ular dinozavrlarning to‘liq rivojlangan avlodlaridan
ajralib chiqqan.
Kreta davri (65 million yil oldin)
: Kreta davrida qushlar o‘z shaklini
yanada rivojlantirib, butun dunyoga tarqaldi. Ular turli iqlim va geografik
sharoitlarda yashashga moslashdi.
Bugungi kun
: Hozirgi kunda qushlar nafaqat uchadigan hayvonlar, balki
ko‘plab turli muhitlarda yashaydigan va turli xil ekologik nişlarga ega bo‘lgan
hayvonlar sifatida mavjud.
Qushlarning iqtisodiy ahamiyati
1.Qishloq xo'jaligi
:
Tuxum va go‘sht ishlab chiqarish
: Qushlar insoniyat
uchun muhim oziq-ovqat manbalaridan biri hisoblanadi. Tuxum va go‘sht ishlab
chiqarish, ayniqsa, tovuq go‘shti va tuxumi qishloq xo'jaligi va oziq-ovqat
sanoatining asosiy tarmoqlaridan biridir.
Poliz
ekinlarini
himoya
qilish
:
Ba'zi
qushlar,
masalan,
qisqichbaqasimonlar va boshqa hasharotlarni ovlab, qishloq xo'jaligi
ekinlarini himoya qilishda yordam beradi.
2.Ekoturizm
: Qushlarni kuzatish, ular bilan bog'liq turistik faoliyatlar
ko'plab mintaqalarda iqtisodiy foyda keltiradi. Qushlarni kuzatish safari va
boshqa turistik tadbirlar mahalliy iqtisodiyotga qo'shimcha daromad manbai
bo‘lishi mumkin.
3 . Tabiatni muhofaza qilish
: Qushlar ekosistemalar uchun muhim bo‘lib,
ularning mavjudligi va xilma-xilligi atrof-muhitning sog‘lomligini ko‘rsatadi.
Misol uchun, qushlar polenlarni tarqatib, o‘simliklarning ko‘payishiga yordam
beradi, shuningdek, ular oziq zanjirining bir qismi sifatida boshqa hayvonlar va
o‘simliklar uchun muhimdir.
4.Havodagi ekologik muvozanat
: Qushlar ko‘p hollarda hasharotlar va
kemiruvchilarni nazorat qilib, ekologik muvozanatni saqlashga yordam beradi.
Bu esa qishloq xo‘jaligi va uy-joylarda zararlangan ekinlarni kamaytirishga
yordam beradi.
Qushlarning ekologik va iqtisodiy ahamiyati: 1.Polenlash
: Qushlar
o‘simliklarni polenlash orqali ekosistemada muhim rol o‘ynaydi. Ular
ekinlarning o‘sishiga yordam beradi.
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
53
2. Zararkunandalarga qarshi kurash
: Ko‘plab qushlar hasharotlarni
ovlash orqali ekinlarni va o‘simliklarni himoya qilishadi.
3. Ovqat va mahsulotlar
: Tovuq go‘shti, tuxum, qandolat mahsulotlari,
baliq va boshqa qushlar sanoati xalq xo‘jaligi uchun muhim oziq-ovqat
manbalaridan biridir.
4. Ekoturizm
: Qushlarni kuzatish, ornitologiya sayohatlari va boshqa
turistik faoliyatlar ko‘plab mintaqalarda iqtisodiy foyda keltiradi.
Xulosa.
Qushlarning iqtisodiy ahamiyati juda katta. Ular nafaqat oziq-ovqat
mahsulotlari, masalan, tuxum va go‘sht ishlab chiqarishda muhim rol o‘ynaydi,
balki qishloq xo‘jaligi ekinlarini zararkunandalardan himoya qilish, o‘simliklarni
polenlash va ekosistemalarda ekologik muvozanatni saqlashda ham katta
ahamiyatga ega. Bundan tashqari, qushlar ekoturizmning rivojlanishiga yordam
beradi, bu esa mahalliy iqtisodiyotga qo‘shimcha daromad keltiradi.Shuningdek,
qushlarning tabiiy va iqtisodiy muhitdagi roli juda katta. Ular insoniyatning
rivojlanishida va atrof-muhitni saqlashda ajralmas bo‘lib qoladi. Shuning uchun
qushlar nafaqat tabiiy muhitda, balki iqtisodiy tizimda ham muhim o‘rin tutadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Dadayev S, Saparov K, “Umurtqalilar zoologiya” si. Oliy o’quv yurtlari biologiya
ixtisosligi bakalavriat bosqichi biologiya yo’nalishi talabalari uchun darslik.
Toshkent “Turon-Iqbol” 2019-yil, 720 b.
2. Dadayev S, Saparov Q.A. “Zoologiya” (Xordalilar 2-qism). Oliy o’quv yurtlari
bakalavriat bosqichi biologiya ta’lim yo’nalishi talabalari uchun darslik.
O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. Toshkent
“Sho’lpon” nomidagi nashriyot-matbaa ilodiy uyi, 200-yil, 512 b.
3. Hickman C.P, Roberts L.S, Keen S.L, Larson A, Ianson H, Yeisenhou D.J,
“Zoology” 14 yedition. Mc. Graw-Hill. USA 2008-yil.
4. B. Xoliqnazarov “Zoologiya”. O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim, fan va
innovatsiyalar vazirligi 60510100- biologiya (turlar bo’yicha) ta’lim yo’nalishi
talabalari uchun o’quv qo’llanma. Toshkent 2023-yil. 284 b, 416 b.
5. Haqberdiyeva S. T. Improving the Teaching Methods of Biology in General
Secondary Schools on the Basis of A Competency-based Approach //Academicia
Globe. – 2022. – Т. 3. – №. 03. – С. 132-136.
6. Tursunaliyevna H. S., Nozima A. Effectiveness of using innovative technologies
in teaching the morphology of bacteria //Journal of Universal Science Research.
– 2023. – Т. 1. – №. 10. – С. 60-66.
7. WWW. Google.uz WWW.ziyonet.uz
