MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
80
DAVLAT TOMONIDAN IQTISODIYOTNI TARTIBGA SOLISH
USULLARI
Xidoyatov Ravshan
Jizzax politexnika instituti dotsenti
Xolmurzayev Ubaydulla
Jizzax politexnika instituti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16023115
Annotatsiya.
Ushbu maqolada davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga
solishning asosiy usullari, ularning iqtisodiy o‘sish va barqarorlikka ta’siri,
shuningdek, zamonaviy tartibga solish mexanizmlarining samaradorligi tahlil
qilinadi. Fiskal va monetar siyosat, davlat buyurtmalari, subsidiyalar, soliqlar va
boshqa tartibga solish vositalarining amaliyotdagi o‘rni ko‘rib chiqiladi.
Shuningdek, O‘zbekiston misolida iqtisodiyotni tartibga solish yo‘nalishlari
yoritiladi.
Kalit so‘zlar:
Davlat tartibga solishi, fiskal siyosat, monetar siyosat,
subsidiya, soliq, iqtisodiy siyosat, bozor mexanizmlari, tartibga solish vositalari.
Annotation.
This article analyzes the main methods of state regulation of
the economy, their impact on economic growth and stability, and the
effectiveness of modern regulatory mechanisms. The role of fiscal and monetary
policy, government orders, subsidies, taxes, and other regulatory tools are
considered in practice. The case of Uzbekistan is also examined to illustrate
current approaches in economic regulation.
Key words:
State regulation, fiscal policy, monetary policy, subsidy, tax,
economic policy, market mechanisms, regulatory tools.
Iqtisodiyotni tartibga solish davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri
bo‘lib, mamlakatdagi makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, ijtimoiy tenglikni
oshirish hamda milliy iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlashga xizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyotining rivojlanishi sharoitida davlat faqat nazorat qiluvchi emas,
balki faol ishtirokchi sifatida ham o‘z o‘rnini topmoqda. Bu esa turli xil tartibga
solish usullarining qo‘llanilishini taqozo etadi.
Davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish deganda, iqtisodiy
jarayonlarga
ta’sir
ko‘rsatish
orqali
maqsadli
yo‘naltirish,
bozor
muvaffaqiyatsizliklarini tuzatish hamda strategik tarmoqlarni qo‘llab-
quvvatlash tushuniladi. Bunda quyidagi asosiy maqsadlar ko‘zlanadi:
Inflyatsiyani nazorat qilish;
Ishsizlik darajasini kamaytirish;
Ijtimoiy adolat va farovonlikni ta’minlash;
Strategik tarmoqlarni rivojlantirish;
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
81
Milliy xavfsizlikni ta’minlash.
Iqtisodiyotni tartibga solishning asosiy usullari:
1. Fiskal siyosat
Davlat budjeti orqali tartibga solish fiskal siyosat deb ataladi. Bu
yo‘nalishda soliqlar, davlat xarajatlari, transfer to‘lovlari asosiy vositalar
hisoblanadi. Soliqlar yordamida davlat daromad oladi va uni iqtisodiy faoliyatga
yo‘naltiradi. Transfer to‘lovlari esa ijtimoiy himoya va daromadlarni qayta
taqsimlash vositasidir.
2. Monetar siyosat
Pul-kredit siyosati orqali Markaziy banklar inflyatsiya darajasi, pul massasi
va kredit resurslarini tartibga soladi. Asosiy vositalar — qayta moliyalashtirish
stavkasi, majburiy zaxiralar me’yori va ochiq bozor operatsiyalaridir.
3. Bevosita aralashuv vositalari
Davlat narxlarni belgilash, kvotalar joriy etish, litsenziyalash yoki ma’muriy
tartibda ko‘rsatmalar berish orqali iqtisodiyotni bevosita boshqaradi. Bu usul
ko‘pincha strategik resurslar yoki ijtimoiy ahamiyatga ega mahsulotlar bozorida
qo‘llaniladi.
4. Subsidiyalar va imtiyozlar
Ayrim tarmoqlarni rivojlantirish yoki ijtimoiy toifalarni qo‘llab-quvvatlash
uchun davlat subsidiyalar, soliq imtiyozlari, grantlar va boshqa
rag‘batlantiruvchi mexanizmlardan foydalanadi.
5. Davlat buyurtmalari
Davlat byudjet mablag‘lari hisobidan bajariladigan buyurtmalar orqali
iqtisodiy faoliyatga ta’sir ko‘rsatadi. Bu, ayniqsa, qurilish, transport, harbiy
sanoat va ijtimoiy infratuzilma sohalarida muhim ahamiyatga ega.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng, iqtisodiyotni
tartibga solish bo‘yicha bir qator islohotlarni amalga oshirdi. Bugungi kunda
quyidagilar asosiy yo‘nalishlar sifatida e’tirof etiladi:
Soliq tizimining soddalashtirilishi;
Markaziy bank orqali inflyatsiyani nazorat qilish siyosati;
Yalpi investitsiyalarni jalb etish va mahalliy ishlab chiqaruvchilarni
qo‘llab-quvvatlash;
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishga qaratilgan tartibga solish choralari.
Yaqin yillarda davlat tomonidan amalga oshirilayotgan “erkin iqtisodiy
zonalar” siyosati ham tartibga solish vositasi sifatida samaradorlik bermoqda.
Davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish – bu bozor mexanizmlari
yetarli bo‘lmagan hollarda iqtisodiy muvozanatni ta’minlashga qaratilgan
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
82
muhim mexanizmdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat roli minimal darajada
bo‘lishi kerak degan g‘oya o‘z o‘rniga ega bo‘lsa-da, zamonaviy sharoitda davlat
aralashuvi iqtisodiy barqarorlik va strategik rivojlanish uchun zaruriy vosita
sifatida qaraladi. O‘zbekiston misolida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar bu
jarayonning muhimligini yaqqol ko‘rsatmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 2023 yil tahriri.
2.Iqtisodiyot nazariyasi asoslari. – T.: Iqtisod-Moliya, 2022.
3.Davlat boshqaruvi va iqtisodiy siyosat. – T.: Innovatsiya, 2021.
4.Karimov I.A. "Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch", T., 2015.
5.O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Iqtisodiyot vazirligi hisobotlari,
2023–2024 yillar.
