MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
161
O’SIMLIKLARNING ILDIZ TIZIMINING TUZILISHI VA FUNKSIYASI
Olamgirova Gulshan Saidali qizi
Navoiy Innovatsiyalar Universiteti
Biologiya ta’lim yo’nalishi 2-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15811519
Annatatsiya :
Ushbu maqolada o‘simliklarning ildiz tizimi, uning tuzilishi
va asosiy biologik funksiyalari haqida batafsil ma’lumot berilgan. Ildiz tizimining
asosiy turlari — asosiy ildiz, yon ildiz va qo‘shimcha ildizlarning o‘sishiga doir
xususiyatlar yoritilgan. Shuningdek, ildizning tashqi va ichki tuzilmalari, o‘sish
zonalari hamda ularning vazifalari tahlil qilingan. Maqolada ildizning suv va
mineral moddalarni so‘rish, o‘simlikni tuproqda mahkamlash, oziqa moddalari
zaxirasini saqlash, moddalarni o‘tkazish va vegetativ ko‘payishda ishtirok etish
kabi funksiyalariga alohida e’tibor qaratilgan. Material biologiya fanidan ta’lim
olayotgan o‘quvchilar, talaba-yoshlar va o‘qituvchilar uchun foydali nazariy
manba sifatida xizmat qiladi.
Kalit so’zlar :
ildiz tizimi, ildiz tuzilishi, asosiy ildiz, yon ildiz, qo‘shimcha
ildiz, ildiz funksiyalari, suv va mineral modda so‘rilishi, oziqa zaxiralash,
vegetativ ko‘payish, o‘simlik biologiyasi.
O‘simliklar hayot faoliyatida ildiz tizimi muhim rol o‘ynaydi. Ildiz –
o‘simlikning asosiy vegetativ organi bo‘lib, u o‘simlikni tuproqda mahkamlab
turadi, suv va mineral moddalarni so‘rib oladi hamda ba’zi hollarda oziqa
moddalarning zaxira joyi sifatida xizmat qiladi. Ildiz tizimining shakllanishi,
tuzilishi va bajaradigan funksiyalari o‘simlikning yashash muhiti va biologik
xususiyatlariga bog‘liq holda turlicha bo‘ladi. Ushbu mavzuda o‘simlik ildizining
tashqi va ichki tuzilishi, ularning turlari, o‘sish zonalari hamda o‘simlik
hayotidagi asosiy funksiyalari haqida batafsil tahlil qilinadi. Bu bilimlar
o‘simliklar hayotini chuqurroq anglashga va ularni yetishtirish jarayonini to‘g‘ri
tashkil qilishga xizmat qiladi.
Asosiy qism
O‘simliklarning ildiz tizimi ularning hayot faoliyatida muhim o‘rin tutadi.
Ildiz – bu o‘simlikning yer osti qismi bo‘lib, birinchi navbatda uni tuproqqa
mahkamlab turish, suv va mineral moddalarni so‘rib olish, ba’zan esa oziqa
moddalarning zaxirasini saqlash kabi funksiyalarni bajaradi. Ildiz tizimi
o‘simlikning turi va yashash muhitiga qarab turlicha shakllanadi. Ba’zi
o‘simliklarda asosiy ildiz chuqur o‘sadi va undan mayda yon ildizlar rivojlanadi.
Bu ikki urug‘pallali o‘simliklarga xos bo‘lgan ildiz tizimidir. Bir urug‘pallali
o‘simliklarda esa tolali ildiz tizimi rivojlanib, u yerda ko‘plab teng rivojlangan
ildizlar mavjud bo‘ladi. Shuningdek, ayrim o‘simliklarda qo‘shimcha ildizlar ham
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
162
shakllanadi, ular poyaning pastki qismidan o‘sib chiqadi va ko‘pincha vegetativ
ko‘payish uchun xizmat qiladi. Ildizning tashqi tuzilishida bir nechta zonalar
ajratiladi. Ildiz uchi – bu o‘sish zonasi bo‘lib, bu yerda hujayralar aktiv bo‘linadi.
Cho‘zilish zonasida hujayralar cho‘zilib, ildiz uzunligi ortadi. So‘rish zonasida
ildiz tukchalari mavjud bo‘lib, ular tuproqdagi suv va mineral moddalarni
o‘zlashtiradi. O‘tkazuvchi zona esa suv va oziq moddalarning yuqoriga, o‘simlik
tanasiga harakatini ta’minlaydi. Ichki tuzilish jihatidan esa ildiz bir necha
qatlamdan tashkil topgan. Eng tashqi qavat epidermis deb ataladi, u himoya
vazifasini bajaradi. Uning ostida birlamchi po‘st joylashgan bo‘lib, u parenxima
hujayralaridan tashkil topgan. Eng markaziy qism esa markaziy silindr bo‘lib, bu
yerda ksilema va floema kabi o‘tkazuvchi to‘qimalar mavjud. Ular orqali suv,
mineral va organik moddalar ildizdan yuqoriga o‘tkaziladi. Ildiz ko‘plab
funksiyalarni bajaradi. U tuproqdan suv va mineral moddalarni so‘rib olish
orqali o‘simlikni oziqlantiradi. Shuningdek, o‘simlikni tuproqqa mahkamlab
turadi va uni tashqi omillardan himoya qiladi. Ko‘pchilik o‘simliklarda ildiz oziqa
moddalarning zaxira ombori bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, sabzi, turp, lavlagi
kabi ildizmevali o‘simliklarda katta miqdorda kraxmal, shakar yoki boshqa
organik moddalar to‘planadi. Bundan tashqari, ildiz orqali ayrim o‘simliklar
vegetativ yo‘l bilan ko‘payadi. Bu holat shirin kartoshka, qandqamish va ayrim
gul o‘simliklarida ko‘proq kuzatiladi.
Ildiz shuningdek, simbiotik aloqalar orqali ham o‘simlikni qo‘llab-
quvvatlaydi. Masalan, dukkakli o‘simliklarning ildizlarida yashovchi bakteriyalar
havodagi erkin azotni o‘zlashtirib, o‘simlikni azot bilan ta’minlaydi. Ildiz tizimi
nafaqat o‘simlik biologiyasida, balki dehqonchilik, seleksiya, ekologiya va
farmatsevtika sohalarida ham muhim ahamiyatga ega. Chuqur ildizli o‘simliklar
qurg‘oqchil hududlarda yetishtiriladi, oziqa zaxiralovchi ildizlar esa insonlar va
hayvonlar uchun muhim oziq manbai hisoblanadi. Shunday qilib, ildiz tizimi
o‘simlikning yashashi, o‘sishi va ko‘payishida asosiy rol o‘ynovchi organlardan
biri bo‘lib, u o‘simliklarning turli ekologik sharoitlarga moslashuvida hal qiluvchi
ahamiyat kasb etadi.
Xulosa
Ildiz o‘simlikning hayotiy muhim organi bo‘lib, uning asosiy vazifalari suv
va mineral moddalarni so‘rib olish, o‘simlikni tuproqqa mahkamlab turish, oziqa
moddalarning zaxirasini saqlash, shuningdek, vegetativ ko‘payishda ishtirok
etishdan iboratdir. Ildiz tizimi o‘z tuzilishi va funksiyalariga ko‘ra o‘simlikning
yashash muhiti bilan chambarchas bog‘liq holda rivojlanadi. Uning tashqi va
ichki tuzilmalari o‘ziga xos zonalardan tashkil topgan bo‘lib, har bir zona ma’lum
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
163
vazifani bajaradi. Shuningdek, ildizlar orqali simbiotik aloqalar shakllanib,
o‘simlikning oziqlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ildiz tizimining to‘g‘ri
shakllanishi va sog‘lom rivojlanishi o‘simlikning umumiy o‘sishi, hosildorligi va
uzoq umr ko‘rishida katta ahamiyatga ega. Shu bois, o‘simliklarning ildiz tizimi
nafaqat biologik, balki amaliy ahamiyatga ham ega bo‘lib, u agronomiya,
ekologiya va oziq-ovqat xavfsizligi sohalarida muhim rol o‘ynaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov A., Mamatqulov Q. Umumiy biologiya. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019.
2. Xoliqov R., To‘xtayeva M. O‘simliklar fiziologiyasi. – Toshkent: Fan, 2020.
3. G‘ulomov A., Abdullayeva G. Botanika asoslari. – Toshkent: Iqbol, 2018.
4. Qodirov A. Biologiya: Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun darslik.
– Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021.
5. Raven P.H., Evert R.F., Eichhorn S.E. Biology of Plants. – New York: W.H.
Freeman and Company, 2013.
