MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
5
KOMPYUTER TERMIN TIZIMINING KOGNITIV YONDASHUV
ASOSIDA TAHLILI
D.S.Saidkodirova
O‘zDJTU,
f.f.d., dotsent
https://doi.org/10.5281/zenodo.15813803
Annotatsiya
Ushbu maqolada kompyuter terminologiyasi tizimi kognitiv yondashuv
asosida o‘rganiladi. Kognitiv tilshunoslik nazariyasi asosida axborotni idrok
etish, qayta ishlash va tushunish jarayonlari tilshunoslik obyektlari – terminlar
orqali tahlil qilinadi. Kompyuter sohasida shakllangan atamalar inson tafakkuri
va tushunchasining mahsuli sifatida ko‘rilib, ularning konseptual mazmuni,
semantik tuzilishi hamda madaniy-mantiqiy asoslari tahlil qilinadi. Maqolada,
shuningdek, kognitiv yondashuvning lingvistik terminologiyani tizimlashtirish
va tahlil qilishdagi afzalliklari ko‘rsatiladi. Tadqiqot natijalari kompyuter
terminologiyasini chuqurroq anglash va uni tilshunoslik, tarjimashunoslik,
informatika fanlari bilan bog‘liq holda tahlil etishga imkon beradi.
Kalit so‘zlar :
kognitiv yondashuv, kompyuter terminologiyasi, konsept,
semantika, tilshunoslik, axborot, tafakkur, termin tizimi.
Kompyuter terminologiyasiga maxsus leksikasining bir qismi sifatida
qaraladi. I.L.Komleva ushbu soʻz birikmasini «kompyuter tili» deb ataydi, ya'ni
bu ta'rif bilan «mavzu sohasida shakllangan, texnologik jihatdan shaxsiy
kompyuterlar va ular uchun dasturiy ta'minotni ishlab chiqarish bilan bogʻliq
boʻlgan maxsus til» sifatida e’tirof etadi
1
.
Kompyuter sohasidagi terminlar ham boshqa soha terminlari kabi
tavsiflanadi. Bu tavsiflarga qarab terminlarni turlarga ajratish mumkin.
Terminlarni leksik birliklar sifatida quyidagi jihatlariga qarab tasnif qilish
mumkin:
– shakli va tuzilishi;
– mazmuni va ahamiyati;
– etimologik xususiyatlari;
– ishlatilishidagi оʻziga xosliklar
2
.
Internet terminologiyasi tizimi ham oʻziga xos jihatlari bilan ajralib turadi.
Terminlarni tahlil qilish natijasida shunday xulosaga keldikki, terminlar ham
1
Комлева И.Л. Принципы формирования русской компьютерной терминологии: Дисс. … канд. филол. наук. –
М., 2006. – С.16.
2
Nasrulloyeva N.S. O‘sha asar, o‘sha bet.
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
6
obrazlilik asosida hosil bоʻladi. Internet va kompyuter terminologiyasi quyidagi
xususiyatlarga ega:
1) internetga oid tushunchalarning ochiqligi;
2) tur va xilga ajratishda munosabatlar noaniq ifodalangan, ba’zi hollarda
esa mavjud emas;
3) emotiv komponentlar evaziga murakkablashtirilgan;
4) umumiste’mol leksikasi asosida shakllantirilgan, bu qatlamning faol
ta’siriga ega;
5) oʻzlashmalar miqdorining kоʻpligi;
6) lug’at zaxirasining tezkorlik bilan boyib borishi
3
.
Shu sababli, mutaxassislarning kasbiy vaziyatlarni qanday qabul qilishlari,
ular qanday nuqtayi nazarga ega boʻlishlari va aniq faktlarga nisbatan
diqqatlarini qaysi jihatlarga qaratishlarini koʻrib chiqish kerak. Nominasiya
ma’lum bir lisoniy belgi orqali faqat nomni anglatmaydi, balki ma’lum bir
mavhum tushunchani insonning bilish faoliyati natijasi sifatida ifodalaydi.
Termin yana bir muhim vazifani, ya’ni definitiv vazifani ham bajaradi. Soʻz faqat
ma’lum bir aniq tushunchaning ifodasi boʻlib qolmay, u balki mantiqiy ta’rif
ifodasi ham sanaladi.
Kompyuter texnologiyalari va internet sohasida yangi vosita, texnika,
dasturiy ta’minot, turli xizmatlarning paydo bоʻlishi ularni nomlashga ehtiyoj
paydo qiladi. Ma’lum bir tematik guruh misolida kompyuter sohasidagi termin
tushunchalarining shakllantirish va tasniflash jarayonlarini koʻzdan kechiramiz:
Miqdoriy leksik ifodalash nuqtayi nazaridan «foydalanuvchi (subyekt)»
asosiy tushunchasidir. Ushbu konsepsiyani ifodalaydigan terminlarning nisbatan
kichik ulushi ingliz tilidagi ushbu tizim terminologiyasi va uning boshqa
sohalaridan farqli ravishda, mazkur sohadagi mutaxassislarning texnik
faoliyatini ifodalashga qaratilganligi bilan izohlanadi. Shunday bоʻlsa-da,
foydalanuvchi faoliyati bilan bogʻliq ravishda mazkur sohada amalga
oshiriladigan faoliyatning ayrim turlari va jihatlarini ifodalaydigan terminlar
bilan kiritilgan.
«Tashqi ta’sir» tushunchasi agar tadqiq qilinayotgan soha uchun faqat
asosiy tushunchalarni ajratish lozim boʻlsa, predmet sohasining terminologik
tizimidagi qoʻshimcha xarakteriga asosan, termin elementlarining yanada ozroq
miqdori bilan koʻrsatiladi. Ushbu konsepsiya tarmoq dasturiy ta’minotining
3
Саидқодирова Д.С. Инглиз ва ўзбек тилларида интернет терминларининг лингвистик хусусиятлари: Фил фан.
бўйича фалсафа д-ри (PhD) автореф. –Тошкент, 2018. – Б.12.
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
7
kompyuter terminologiyasi uchun bir qancha birliklar ichidan nomzod boʻladi,
deb taxmin qilish mumkin.
Subyekt va obyekt oʻrtasida oʻziga xos «koʻprik» vazifasini bajaruvchi
hodisalar va tushunchalar оʻzaro solishtirilganda «vositachi» tushunchasi
boshqa asosiy tushunchalar ichida minimal miqdordagi terminlar bilan
koʻrsatilgan. Tadqiqot jarayonida biz mazkur tushuncha ifodalaydigan qurilma
va texnik harakatlarini kompyuter va foydalanuvchi orasida mavjud
tushunchalarga bogʻlay olmadik. Chunki ushbu bloklar «vositachi» konsepsiyasi
doirasida bogʻlanish vazifasi jihatidan mutaxassislar tomonidan yaratilgan
izolyasiya qilingan ayrim tushunchalarni koʻrsatadi. Dastlabki ikkita asosiy
tushunchada qoʻshimcha ulanish vazifasini nomlamasdan faqat kompyuterga
taalluqli texnik qurilmalarga yoki foydalanuvchiga qarashli va ular subyektning
mustaqil harakatlana olish qobiliyati bilan ifodalangan harakatlardir.
Kompyuter termin tizimining kognitiv yondashuv asosida tahlili holat
quyidagilar bilan izohlanadi:
Birinchidan, ingliz tili flektiv til bоʻlganligi sababli bir birlik ham fe’l, ham
ot ham sifatdosh shaklida kela oladi. Oʻrganilayotgan terminologik tizimning
birliklari uchun bu bir vaqtning oʻzida bir nechta ingliz kompyuter
terminologiyasini turli xil asosiy tushunchalarga murojaat qilish imkoniyatini
anglatadi. Masalan, fe’l funksiyasidagi open birligi hujjat yoki faylni ochish
harakatini anglatadi va shuning uchun foydalanuvchi harakatlari bilan bogʻliq
boʻlib, atributiv funksiyada u umumiy foydalanish uchun mavjud boʻlgan
elektron hujjatlarni oʻqish standartini anglatadi. Bu uni tashqi sharoitlar
guruhining elementi sifatida tasniflaydi.
Ikkinchidan, ba’zi terminologik elementlarning noaniqligi faktini aytib
oʻtish kerak, bu ham ularga turli xil asosiy tushunchalarni nomlash imkoniyatini
beradi. Masalan: Flash card – flesh karta, control – nazorat, flick – siltash, folder
– yigʻuvchi papka, click – cvhertish, fix – оʻrnatish, submit – tugallash, transfer–
оʻtkazma, chat – suhbatlashish, gigabyte – gigabayt, gigabit – gigabit, line – yоʻl,
hypertext – gipermatn, draft – qoralama varianti, server – server, system – tizim,
switch – yoqmoq, packet – paket, Java – dasturlash tili, link – havola, access –
ruxsat olish, mail – pochta, message – habar, user – foydalanuvchi, driver –
drayver, network – tarmoq, recorder – ovoz yozib oluvchi, interface – interfeys,
platform – platforma, profile – profil, domain – domen, route – marshrut,
security – xavfsizlik, send – jоʻnatish, signal – signal, simple – oddiy, space –
makon, splash – chayqalish, stream – oqim, telnet, terminal – yоʻlakcha, throw –
uloqtirmoq, time – vaqt, traffic – tafik, trash – axlat, voice – ovoz, web – tоʻr, wide
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
8
– keng, wireless – simsiz, zone – zona, analog – analog, automatic – avtomatik,
anonymous – anonim, application – ilova, aspect – tarmoq, attack – hujum,
desktop – ish stoli, banner – banner, basic – asosiy, baud – bod, block – chegara,
bot – bot, bus – avtobus, byte – bayt, call – qоʻngʻiroq, carrier – tashuvchi,
channel – kanal, class – sinf, code – kod, common – umimiy va h.k.
Desktop
– elementi bir qancha ma‘nolarni ifodalaydi: 1) ish stoli, ish stoli
varianti, shaxsiy kompyuter korpusining asosiy qismlaridan biri va 2) ekran
(interaktiv) muhit, «ish stoli» – bu bizga «kompyuter (obyekt)» (ya’ni
foydalanish) asosiy tushunchasining turli terminlar nominasiyasining
elementlariga kiritish imkonini beradi; memeory – elementi 1) kompyuter
xotirasi 2) internetda faoliyat yuritish jarayonida bajarilgan tshlarni xotirada
saqlab qolish ma’nolarini beradi.
Terminologik nominasiya termin yaratishning ongli jarayoni natijasi ekanligi
bilan farq qiladi. Yangi terminlar insonning atrofdagi dunyoni chuqurroq
tushunish va oʻrganish, shuningdek, oʻz bilim darajasini oshirish istagidan kelib
chiqadi. Terminlar nafaqat obyektlar va hodisalarga murojaat qilish uchun
xizmat qiladi, balki ular bizning fikrlash va dunyoni his qilish tarzimizni ham
shakllantiradi. Bilishning har bir bosqichi tabiiyki, terminologiyada oʻz ifodasini
topadi, u yangi paydo bоʻlgan tushunchalarga muvofiq oʻzgaradi va aniqlanadi,
yoki obyektning mohiyatini ochib beruvchi unga mos terminlarni yaratadi
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Saidkodirova, D. S. (2017). Ingliz va ўzbek tilarida internet terminlarining
lingvistik tadkiki. Filol. fanlari nomzodi… dis.
2.
Tursunovich, S. E. (2022). Student engagement activities for captivating a
classroom in teaching interactive and pragmatic skills. Integration of
Pragmalinguistics, Functional Translation Studies and Language Teaching
Processes, 104-106.
3.
Sadikov, E. T. (2021). Teaching pragmatic skills and abilities through
activities. ISJ Theoretical & Applied Science, 11(103), 1139-1141.
4.
Tursunovich, S. E. (2021). Speech acts of refusals: Challenging the
challenges. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal,
11(10), 2063-2067.
5.
Saidkadirova, D. (2020). PHENOMENON OF RETERMINOLOGIZATION IN
THE FORMATION OF INTERNET TERMS. Theoretical & Applied Science, (6),
106-110.
6.
Saidkodirova, D. (2020). DEVELOPMENT AND FUNCTIONS OF THE
INTERNET TERMINOLOGY: ABBREVIATION AND NOMINATION. Philology
Matters, 2020(4), 67-84.
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
9
7.
Гафуров, Б. З. (2009). Роль сокращения фонемного состава слова в
образовании сегментных фоновариантов существительных русского,
узбекского и английского языков. Современные гуманитарные
исследования, (6), 124-126.
8.
Гафуров, Б. З. (2021). АНАЛИЗ ЛИНГВОСТАТИСТИЧЕСКОЙ
ХАРАКТЕРИСТИКИ
АКЦЕНТНЫХ
ФОНОВАРИАНТОВ
ИМЕН
СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫХ РУССКОГО ЯЗЫКА. МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ
ИСКУССТВО СЛОВА, 4(1-1).
9.
Саидкодирова, Д. С. (2011). Лингвистические аспекты изучения
лексики Интернета. Вестник Нижегородского университета им. НИ
Лобачевского, (3-1), 356-360.
10. Saidqodirova, D. S. (2017). Linguistic study of Internet terms in English
and Uzbek. Dis. PhD.
11. Ibrakhimovna, K. G. (2024). GAMES AS AN EFFECTIVE WAY OF
DEVELOPING YOUNG LEARNERS’COMMUNICATIVE SKILLS. International
Journal of Pedagogics, 4(03), 97-104.
12. Xamdamovna, I. M. (2022). Stylistic features of the use of asindetone in
languages of different systems. INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE
& INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact factor: 8.036, 11,
30-33.
13. Tukhtaeva, K. (2023). Formation of Lexical Combinations in Media Texts.
Finland International Scientific Journal of Education.
