MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
155
XALQARO MEHNAT HUQUQI NORMALARINING O‘ZBEKISTON
MEHNAT QONUNCHILIGIGA INTEGRATSIYASI VA AMALGA
OSHIRILISHI
Sarsenbaeva Ellada Tengelbayevna
Student of the Faculty of Law, Karakalpak State University
https://doi.org/10.5281/zenodo.15575450
O‘zbekiston Respublikasining jahon hamjamiyatiga faol integratsiyalashuvi
sharoitida xalqaro mehnat huquqi normalarining milliy qonunchilikka
implementatsiyasi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu jarayon mehnat
munosabatlarini modernizatsiya qilish, xodimlarning huquqlarini himoya qilish
va mehnat bozorida adolatli sharoitlarni ta’minlashga qaratilgan keng qamrovli
islohotlarning ajralmas qismidir. Mazkur tezis xalqaro mehnat huquqi
normalarining O‘zbekiston mehnat qonunchiligiga integratsiyasi darajasini,
ularning amalga oshirilish mexanizmlarini tahlil qilish hamda mavjud yutuq va
muammolarni baholashni maqsad qilgan.
O‘zbekiston 1992-yildan buyon Xalqaro Mehnat Tashkilotiga (XMT) a’zo
bo‘lib, 14 ta konvensiyasini ratifikatsiya qilgan, jumladan majburiy mehnatni
taqiqlash, birlashmalar erkinligi va kamsitishlarga qarshi kurash kabi
fundamental normalar. Mamlakat xalqaro-huquqiy hujjatlar normalarini dastlab
milliy qonunchilikka implementatsiya qilib, so‘ngra ratifikatsiya qilish
amaliyotini qo‘llaydi, bu uning proaktiv yondashuvini ko‘rsatadi. XMT
konvensiyalarining faol ratifikatsiyasi O‘zbekistonning "Inson qadri uchun"
tamoyili asosida mehnat munosabatlarini insonparvarlashtirish va global
mehnat standartlariga moslashishga bo‘lgan strategik intilishini aks ettiradi.
O‘zbekistonning Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT) konvensiyalarini
ratifikatsiya qilishi mamlakatning xalqaro mehnat bozoridagi mavqeini
mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. Respublika majburiy mehnatni taqiqlash
(S29, S105), birlashmalar erkinligi (S87), kamsitishga qarshi kurash (S111),
bandlik siyosati (S122) va bolalar mehnatini yo‘q qilish (S138, S182) kabi
muhim konvensiyalarni ratifikatsiya qilgan. 2021-yilda O‘zbekistonning GSP+ ga
qo‘shilishi mehnat va bandlik, atrof-muhitni muhofaza qilish, inson huquqlari va
yaxshi boshqaruvga oid yangi majburiyatlarni o‘z zimmasiga olishiga olib keldi.
Bu XMT konvensiyalarining ratifikatsiyasi orqali mamlakatning xalqaro mehnat
bozoridagi ishonchliligini oshirish va iqtisodiy hamkorlikni kengaytirish uchun
muhim platforma yaratadi.
Amaldagi Mehnat kodeksi xalqaro normalarni keng aks ettiradi. U mehnat
erkinligi va majburiy mehnatni taqiqlashni asosiy prinsip etib belgilaydi.
Majburiy mehnatga barham berishdagi yutuqlar XMT tomonidan e’tirof etilgan
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
156
va "Cotton Campaign" boykotining bekor qilinishiga olib kelgan. Kodeksda
mehnat huquqlarining tengligi va kamsitishni taqiqlash prinsiplari
mustahkamlangan, zaif guruhlarga qo‘shimcha ijtimoiy himoya kafolatlari
berilgan. Ijtimoiy sheriklik tamoyili ish beruvchilar va xodimlar vakillik
organlarining o‘zaro hamkorligini nazarda tutadi. Bu islohotlar mamlakatning
xalqaro imijini yaxshilash va iqtisodiy mavqeiga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan.
Ish vaqti, dam olish va mehnatni muhofaza qilish qoidalari ham xalqaro
standartlarga moslashtirilgan. Amaldagi Mehnat kodeksi normal ish vaqtini
haftasiga 40 soat qilib belgilaydi, qo‘shimcha ish vaqti yiliga 120 soat bilan
cheklangan va ikki baravar haq to‘lanadi. Ayrim toifadagi xodimlar uchun
qisqartirilgan ish vaqti va uzaytirilgan ta’tillar nazarda tutilgan. Mehnatni
muhofaza qilish tizimi xavfsiz mehnat sharoitlarini ta’minlash, ish o‘rinlarini
attestatsiyadan o‘tkazish, shaxsiy himoya vositalari bilan ta’minlash va majburiy
tibbiy ko‘riklar o‘tkazishni o‘z ichiga oladi. Bu qoidalar xodimlarning salomatligi
va farovonligini ta’minlab, mehnat unumdorligini oshirishga xizmat qiladi.
Ayrim toifadagi xodimlar, xususan, ayollar va voyaga yetmaganlarning
huquqiy himoyasiga alohida e’tibor qaratilgan. Homilador ayollar va uch yoshga
to‘lmagan bolasi bor ayollar dastlabki sinovdan ozod qilingan va ishdan
bo‘shatishdan himoyalangan. Ularga qo‘shimcha pullik ta’tillar beriladi. Voyaga
yetmaganlarning mehnatiga oid cheklovlar kuchaytirilgan, xususan, 18
yoshgacha bo‘lgan shaxslarning xavfli ishlarda ishlashi taqiqlangan. Ayollar
mehnatini himoya qilish bo‘yicha qonun hujjatlari, jumladan, Mehnat
kodeksining 393-moddasi qo‘shimcha choralar belgilaydi. Bu himoya choralari
XMTning tegishli konvensiyalari talablarining aks etishi bo‘lib, ijtimoiy adolatni
ta’minlashga qaratilgan.
Mehnat nizolarini hal qilish mexanizmlari diversifikatsiya qilingan.
Amaldagi Mehnat kodeksida yarashtirish komissiyasi, mehnat arbitraji va sud
tartibi kabi mexanizmlar nazarda tutilgan. Jamoaviy nizolar uchun yarashtirish
va mediatsiya tartib-qoidalari belgilangan. Onlayn nizolarni hal qilish (ODR)
imkoniyatlari ham muhokama qilinmoqda, bu vaqt va moliyaviy resurslarni
tejash imkonini beradi. Bu mexanizmlar adolatga erishishni tezlashtirish va
mehnat munosabatlarida samaradorlikni oshirishga qaratilgan.
Masofaviy va moslashuvchan ish turlarini tartibga solish zamonaviy mehnat
bozorining talablariga javob beradi. Amaldagi Mehnat kodeksida masofaviy ish
qonunlashtirilgan bo‘lib, shartnomalar elektron hujjat almashinuvi orqali
tuzilishi mumkin. Moslashuvchan ish rejimlari xodimlar uchun ish-hayot
muvozanatini yaxshilash, ish beruvchilar uchun esa samaradorlikni oshirish
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
157
imkonini beradi. Masofaviy ishning qabul qilinishi sezilarli darajada oshgan va
kompaniyalarda unumdorlik o'sishiga olib kelgan. Bu mehnat bozorining
inklyuziv va samarali bo‘lishiga yordam beradi.
Integratsiya jarayonida sezilarli yutuqlarga erishilgan bo‘lsa-da, ayrim
muammolar ham mavjud. Majburiy mehnat va bolalar mehnati (ayniqsa, paxta
yig‘im-terimida)ni yo‘q qilishda erishilgan natijalar XMT va "Cotton Campaign"
tomonidan e’tirof etilgan. Bu O‘zbekistonning xalqaro obro‘sini oshirib, global
savdo zanjirlariga integratsiyalashuviga yordam bergan.
Qonunchilikni xalqaro standartlarga moslashtirishdagi taraqqiyotga
qaramay, ijroda ayrim qiyinchiliklar saqlanib qolmoqda. Mehnat inspeksiyasi
tizimi kuchaytirilgan va shikoyatlarni ko‘rib chiqish mexanizmlari joriy etilgan
bo‘lsa-da, norasmiy sektorni to‘liq qamrab ololmaslik va xususiy sektordagi
tekshiruvlar uchun ruxsat olish talabi ijroni sekinlashtirishi mumkin. Bu
huquqiy normalarning amalda to‘liq qo‘llanilishi o‘rtasidagi farqni ko‘rsatadi.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston xalqaro mehnat huquqi normalarini
milliy qonunchiligiga integratsiya qilishda sezilarli yutuqlarga erishdi. Amaldagi
Mehnat kodeksi XMT konvensiyalari va ilg‘or xorijiy tajribalar asosida ishlab
chiqilgan bo‘lib, mehnat erkinligi, kamsitishga qarshi kurash, mehnatni
muhofaza qilish va nizolarni hal qilishda xalqaro standartlarga mos keladigan
qoidalarni o‘z ichiga oladi. Majburiy mehnat va bolalar mehnati kabi
muammolarni bartaraf etishdagi natijalar mamlakatning xalqaro obro‘sini
oshirib, iqtisodiy hamkorlikni kengaytirdi.
6
Masofaviy va moslashuvchan ish
turlarini qonunlashtirish mehnat bozorining samaradorligini oshirishga xizmat
qilmoqda.
Kelgusidagi takomillashtirish yo‘nalishlari ijro mexanizmlarini kuchaytirish,
ayniqsa norasmiy sektorda va xususiy korxonalarda mehnat qonunchiligiga
rioya etilishini ta’minlashdan iborat. ODR mexanizmlarini rivojlantirish va
ularning huquqiy kuchini mustahkamlash ham muhimdir. XMTning yangi
konvensiyalarini ratifikatsiya qilishni davom ettirish va mavjud qonunchilikdagi
bo'shliqlarni bartaraf etish lozim. Kelgusidagi islohotlar huquqiy ongni oshirish,
ijro intizomini mustahkamlash va barcha manfaatdor tomonlarning faol
ishtirokini ta’minlashga qaratilishi kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Oʻzbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi (2023). Qonun hujjatlari
maʼlumotlari milliy bazasi. URL: https://lex.uz/docs/6468755
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
158
2.
International Labour Organization. (2021). Decent Work Country
Programme
for
the
Republic
of
Uzbekistan
2021-25.
https://www.ilo.org/sites/default/files/2024-04/DWCP%20Uzbekistan.pdf
3.
Nuraliyeva, L. N. (2024). The implementation of the conciliation-mediation
procedure via internet. https://doi.org/10.5281/zenodo.11608770
