MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
171
DORIVOR O’SIMLIKLARNING SHIFOBAXSH XUSUSIYATLARI
Jumashova Sayyora Shonazarovna
BuxDU mustaqil tadqiqodchisi
University of Business and Science
Toshkent filiali Aniq va tabiiy fanlar kafedrasi
Lotin tili va tibbiy terminologiyasi fani o’qituvchisi
Алимова Севарахон Алимовна
University of Business and Science
Toshkent filiali Aniq va tabiiy fanlar kafedrasi
Davolash ishi 24/08 guruhi talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15592639
O‘zbekiston o‘simlik dunyosi juda boy va rang-barangdir. Cho‘l va dashtlar,
tog‘lar va adirlar, pasttekisliklar va daryo deltalari yonma-yon joylashib ajoyib
manzara hosil qiladi. Bu aql bovar qilmaydigan bo‘lib tuyulishi mumkin, ammo
aslida Markaziy Osiyoning qo‘shni mintaqalari bilan taqqoslaganda,
O‘zbekistonning tog‘laridagi maydon birligiga nisbati bo‘yicha o‘simliklar soni
bir necha baravar ko‘p. Mamlakatning boy o‘simlik dunyosida olti mingdan ortiq
turli xil o‘simliklar mavjud, ular orasida dorivor o‘simliklar ham bor. Bunday
o‘tlar ekologik toza bo‘lib oziq-ovqat, aromatik va farmatsevtika mahsulotlarini
ishlab chiqarish uchun xom ashyo sifatida ishlatiladi.O‘simlik materiallarini
kompleks qayta ishlash barcha zamonaviy qoidalarga muvofiq amalga oshiriladi,
uning doirasida ishlab chiqarishning barcha xalqaro sifat standartlariga javob
beradigan ekstraksiya, tozalash, konsentratsiya, standartlashtirish amalga
oshiriladi. Qadim-qadimdan insoniyat o‘simliklardan shifobaxsh vosita sifatida
foydalanib keladi. Dorivor o‘simliklar to‘g’risidagi ma’lumotlar avloddan-
avlodga, qabiladan-qabilaga, faqat og’zaki tarqalgan.
Davlatlar o‘rtasida savdo-sotiq
va boshqa
munosabatlar
O‘rnatilgandan so‘ng, ana shu davlatlarda boshqa davlatlardan keltirilgan
dorivor o‘simliklar hisobiga dorivor o‘simliklar mahsulotining turi ko‘paya
bordi. Yozuv paydo bo‘lganidan keyin dorivor o‘simliklar to‘g’risidagi
ma’lumotlar yozma ravishda tarqala boshladi. Dorivor oʻsimliklar − odam va
hayvonlarni davolash, kasalliklarning oldini olish uchun, shuningdek, oziq-ovqat,
atir-upa va kosmetika sanoatida ishlatiladigan oʻsimliklar − giyohlar. Yer yuzida
dorivor oʻsimliklarning 10−12 ming turi borligi aniqlangan. 1000 dan ortiq
oʻsimlik turining kimyoviy, farmakologik xossalari tekshirilgan. Oʻzbekistonda
dorivor oʻsimliklarning 700 dan ortiq turi mavjud. Shulardan tabiiy sharoitda
oʻsadigan va madaniylashtirilgan 120 ga yaqin oʻsimlik turlaridan ilmiy va xalq
tabobatida foydalaniladi. Hozirgi davrda tibbiyotda qoʻllanadigan dori-
darmonlarning qariyb 40−47% oʻsimlik xom ashyolaridan olinadi. Oʻsimliklar
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
172
murakkab tuzilishiga ega boʻlgan jonli tabiiy kimyoviy laboratoriya boʻlib, oddiy
noorganik moddalardan murakkab organik moddalar yoki birikmalarni yaratish
qobiliyatiga ega. Dorivor oʻsimliklarning quritilgan oʻti, kurtagi, ildizi,
ildizpoyasi, tuganagi, piyozi, poʻstlogʻi, bargi, guli, gʻunchasi, mevasi (urugʻi),
danagi, sharbati, qiyomi, toshchoyi, efir moylari va boshqalardan doridarmon
tarzida
foydalaniladi.O‘zbekistonda
eng
keng
tarqalgan
dorivor
o‘simliklar
rayhon (bazilik), kashnich (koriander), arpabodiyon, yalpiz,
sebarga
hisoblanadi. Yovvoyi o‘simliklarni tekisliklarda va tog‘larda topish
mumkin, shuningdek, bozorlar va dorixonalarda sotib olish mumkin.
1. Rayhon (bazilik) -
Rayhon yoqimli hid beruvchi o‘simlik bo‘lib, u
talabchan emas va deyarli har bir uyda o‘sadi. Dunyo bo‘ylab bu o‘simlik bazilik
sifatida tanilgan, ammo O‘zbekistonda bu rayhon deb nomlanadi. Rayhon tabiiy
antibiotik bo‘lib, isitma tushirish va bakteriyalarga qarshi kurashuvchi vosita
sifatida ishlatiladi. Bundan tashqari, rayhon parfyumeriya va efir moylarini
ishlab chiqarishda faol qo‘llaniladi. Rayhonning bir nechta turlari mavjud va
ularning har biri o‘ziga xos taʼmga ega: qizilmiya, limonli, chinnigulli, keng bargli.
2. Kashnich (koriander) -
Kashnich O‘zbekistonda oson va erkin o‘sadi.
O‘simlik mukammal tozalash xususiyatlariga ega. O‘simlik tarkibidagi moddalar
tanadan og‘ir metallarni olib chiqish va zararli taʼsirini zararsizlantirishga
yordam beradi.
3. Arpabodiyon
. Arpabodiyon mevalari juda foydali. Uning tarkibida
saratonga qarshi vosita – anetol, S vitamini, qondagi xolesterin kamaytiradigan
oziq to‘qimalar kabi kuchli moddalar mavjud. Bundan tashqari, arpabodiyon
stressni kamaytiradi, asab va ovqat hazm qilish tizimlarini tinchlantiradi
va
shamollash,
stomatit va
faringit bilan muvaffaqiyatli kurashadi. Arpabodiyon
deyarli hech qanday qarshi ko‘rsatmalarga ega emas, shuning uchun u yosh
bolalar va homilador ayollarga beriladigan ovqatga bemalol qo‘shiladi.
4.Yalpiz
. Yalpiz - bu efir moyining tarkibiy qismidir (mentol). Yalpiz choyi
oshqozon-ichak traktining buzilishlariga qarshi kurashda samarali vositadir.
Yalpiz asab tizimini tinchlantiradi, og‘riqni yengillashtiradi va tanadan ortiqcha
suvni olib tashlaydi.
5. Sebarga-
Sebargani butun O‘zbekiston bo‘ylab topish mumkin, lekin eng
muhimi – namligi juda yuqori bo‘lgan joylarda u ko‘proq bo‘ladi. O‘zbekiston
hududida bir vaqtning o‘zida bir necha turdagi sebarga o‘sadi, ularning har biri
an‘anaviy tibbiyotda keng qo‘llaniladi. Qizil sebargadan damlamalar
tayyorlanadi va taloq kasalliklarida qo‘llaniladi. O‘tloq sebargasi bronxit, yo‘tal,
kamqonlik, bezgak, astma uchun ishlatiladi. Oq sebargadan tonik, og‘riq
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
173
qoldiruvchi va kuch beruvchi dorivor sifatida ishlatiladi
.
Dorivor o‘simliklardan
tayyorlangan choylar tarkibida ko‘plab minerallar, vitamin va boshqa foydali
biostimulyatorlar mavjud bo‘lib, ular shamollash, charchoq, asabiy taranglik va
boshqa baʼzi holatlarda farmatsevtika preparatlari bilan raqobatlasha oladi.
Bundan tashqari, dorivor o‘simlik damlamalari xushbo‘y va xushtaʼm bo‘ladi.
Gibiskus choyi-
Gibiskus (karkade) Sudan atirguli deb ham ataladi. Bu choy
qon tomir devorlarini mustahkamlaydi, umumiy taranglikni tarqatib yuboradi
va yengil taʼsirga ega. Tarkibidagi kislota organizmga patogen bakteriyalar va
viruslarning kirib kelishini to‘xtatishga yordam beradi. Ammo qon bosim bilan
bog‘liq muammolarga duch kelganlar bitta nyuansni hisobga olishi kerak:
qaynoq gibiskus choyi bosimni biroz oshiradi, sovug‘i, aksincha, uni kamaytiradi.
Ammo gibiskus ortiqcha vazndan xalos bo‘lishga yordam beradi, degan daʼvo
hozircha ilmiy tasdiqlanmagan.
Naʼmatak choyi-
Ajoyib tetiklovchi xususiyatga ega bo‘lgan choy: uning
tarkibida limonga qaraganda 30 barobar ko‘proq C vitamini (tabiiy askorbin
kislotasi) mavjud. Bundan tashqari, bu choy organizm chidamliligini oshiradi,
shamollash bilan kurashishga yordam beradi va siydik yo‘llari kasalliklarida
antiseptik taʼsir ko‘rsatadi.
Rezavorlar va oblepixa barglaridan damlangan choy-
Bu dorivor
o‘simliklar ovqat hazm qilishni yaxshilaydi, metabolizmni normallashtiradi, og‘ir
kasalliklardan keyin organizm kuchini tiklaydi, ateroskleroz, arterial
gipertoniya, revmatizm uchun tavsiya etiladi.
Melissa choyi-
Bu damlama yurak faoliyatiga foydali taʼsir ko‘rsatadi, qon
bosimini
pasaytiradi,
asabiy
taranglikni
va
mushaklarning spazmlarini mukammal darajada yengillashtiradi, shuningdek,
miyaning hujayralarini rag‘batlantiradi.
Xulosa qilib aytganda dorivor o‘simliklardan inson salomatligida ta’siri
ijobiy bo‘lib, ulardan oqilona foydalanish zarur. Kimyoviy tabletkalardan
foydalanguncha tabiiy yetishtirilgan va inson sog’ligi uchun zararsiz
davolovchi dorivor o‘simliklardan,va ulardan tayyorlangah choylardan istimol
qilinsa maqsadga muvofiq bo‘lardi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Madaliyeva Y., O‘zbek tilida fitonimlarning leksik-semantik va tematik
xususiyatlari//“pedagogs”international research journal ISSN: 2181-4027_ SJIF:
4.995-www.pedagoglar.uz-Volume-23, Issue-1, December -202269
2.Uz.m.wikipediya.org 4.Hathe Asiet. Kognitiv va lingvokulturologik o‘simlik
dunyosining nominatsiyalari xususiyatlari.Muallif.Filol.fanlar.dok. Maikop. 2010
p. 6-18
MODELS AND METHODS IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
174
3.M.Usmanova Application of phytonyms in the works of alisher Navoi .
European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences. Volume 7
Number 12, 2019. ISSN 2056-5852. 49-52 бет
4. М.Усманова Genetic classification of phytonyms in navoi works. EPRA
International Journal of Multidisciplinary Research. Monthly Peer Reviewed &
Indexed International Online Journal Volume: 6 Issue: 11 November 2020. India
532-535 б.
