J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific Horizon
Volume 1, Issue 1, Series B 2025
4
EKOLOGIYA MUAMMOLARI: O‘ZBEKISTONDA
ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISH YO‘LLARI
Ibrohimova Xusnidaxon Ilhom qizi
Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti
Xalqaro munosabatlar fakulteti 1-bosqich talabasi
Annotatsiya:
Orol dengizi halokati, suv tanqisligi, cho‘llanish darajasining
ortishi, tuproqning ifloslanishi va biologik xilma-xillikning yo'qolishi - bular
Markaziy Osiyoda, xususan, O‘zbekistonda uchraydigan ekologik muammolar.
Lekin, bu muammolar ichida inson hayoti uchun eng xavfli bo‘lgani bu changlanish
darajasining ortishidir. Bundan mingyillar avval, ulug' bobokalonimiz Abu Ali ibn
Sino "Agar chang bo'lmaganda edi, odamzot 1000 yil umr ko'rar edi" deb ta'kidlagan
edi. Markaziy Osiyo hududi ekologik o‘zgarishlarga sezgir va nozik hisoblanadi.
Shundoq ham, tabiiy joylashuvi jihatdan dengizdan uzoqda joylashgan va changish
darajasi yuqori bo'lgan O‘zbekistonni bugungi kunda yashil hududlarning
qisqartirilishi va tartibsizliklarning qurilishlar, sanoat zonalaridan chiqayotgan
zaharli moddalar mamlakat havosini ifloslantirishga o‘z hissasini qo‘shyabdi.
Kalit so‘zlar:
Ekologiya, atrof-muhit, ifloslanish, changlanish, shahar o‘rmoni,
elektrostatik havo tozalagichilar, yashil infratuzilma
Abstract:
The destruction of the Aral Sea, water scarcity, increasing
desertification, soil pollution and loss of biodiversity - these are the environmental
problems encountered in Central Asia, in particular in Uzbekistan. However, the
most dangerous of these problems for human life is the increase in the level of
pollution. Thousands of years ago, our great ancestor Abu Ali ibn Sino noted that
"If there were no dust, humanity would live 1000 years." The territory of Central
Asia is considered sensitive and fragile to environmental changes. Uzbekistan,
which is naturally located far from the sea and has a high level of pollution, today is
faced with the reduction of green areas and the release of toxic substances from
construction and industrial zones, which contribute to the pollution of the country's
air.
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific Horizon
Volume 1, Issue 1, Series B 2025
5
Keywords:
Ecology, environment pollution, emissions, urban
forest, electrostatic air purifiers, green infrastructure
Аннотация:
Высыхание Аральского моря, нехватка воды,
растущее опустынивание, загрязнение почв и утрата
биоразнообразия — вот экологические проблемы, с которыми
сталкивается Центральная Азия и Узбекистан в частности. Однако среди этих
проблем наиболее опасной для жизни человека является рост уровня
загрязнения. Тысячи лет назад наш великий предок Абу Али ибн Сина сказал:
«Если бы не было пыли, человек жил бы 1000 лет». Центральноазиатский
регион чувствителен и уязвим к изменениям окружающей среды. Однако в
Узбекистане, который естественным образом расположен вдали от моря и
имеет высокий уровень загрязнения, в настоящее время наблюдается
сокращение зеленых зон и выбросы токсичных веществ со строительных
площадок и промышленных зон, которые способствуют загрязнению воздуха
в стране.
Ключевые слова:
Экология, окружающая среда, загрязнение, пыль,
городской
лес,
электростатические
очистители
воздуха,
зеленая
инфраструктура
Yuzlab yillar davom etgan texnologik inqilob va jadal rivojlanishdan so‘ng
insoniyat tabiat bilan munosabatlarda inqiroz davriga yetib keldi. Har qanday
davlatning yuksak madaniyati-yu, gullab-yashnayotgan iqtisodiy yutuqlari unchalik
ahamiyat kasb etmay qoladi, agar davlatning atrof-muhiti toza bo'lmasa. Misol
tariqasida, iqtisodiy o‘sishning muntazam yuqoriligiga qaramasdan, XXI asr
boshlariga kelib, Xitoy bir qator jiddiy ekologik muammolarga duch keldi. Ekologik
sof muhitni yaratish Xitoy hukumatini oldida turgan XXI asrning asosiy vazifasi
sifatida qaraladi. Yurtimiz O‘zbekistonda ham vaziyat ancha yomonlashayotgani
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific Horizon
Volume 1, Issue 1, Series B 2025
6
hech kimga sir emas. So‘nggi paytlarda O‘zbekiston bu masalada
butun dunyoda lider, peshqadam. Lekin bu "lider"lik bizga faqat
zarar keltiradi.
Butun dunyo bo‘ylab havo sifatini monitoring qiluvchi
AQIning ma'lumotlariga ko‘ra, mamlakatimiz poytaxti - Toshkent
havosi eng iflos bo‘lgan shaharlar top uchtaligidan joy olishga ulgurgan. AQI
havoni beshta asosiy zaharlovchiga ko‘ra aniqlaydi. Bular azod dioksidi, iz gazi, yer
darajasidagi azon, katta va mayda qattiq zarralar va sulfid gazlari. Bu reyting
bo‘yicha havo tozaligini 151 indeksdan oshsa bu barcha uchun birdek o‘ta zaharli.
Agar indeks 301 dan o‘tsa bu favqulodda vaziyat. Buni ekologlar kimyoviy
zavodlardagi avariyalarga tenglashtirishadi. Bundan tashqari, Jahon bankining
hisobotlariga ko‘ra, Toshkent havosidagi PM2.5 kontsentratsiyasi qish oylarida eng
yuqori ko'rsatkichlarda chiqadi va xalqaro havo sifati standartlaridan sezilarli
darajada oshadi. Toshkent shahrida PM2.5 ning o‘rtacha yillik kontsentratsiyasi
JSST tavsiya qilgan yillik o‘rtacha 5 mkg/m3 darajasidan olti baravar yuqori.
Qo‘shimchasiga, so‘nggi yillarda Toshkent shahrida havo tarkibidagi ozon,
oltingugurt dioksidi va ftorid vodorodining miqdori biroz oshdi. Bu kabi holatlar
poytaxt aglomeratsiyasi va aholi salomatligiga salbiy ta‘sir ko‘rsatmoqda.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, Toshkent shahri va Toshkent viloyatining sanoat
markazlarida (Olmaliq, Chirchiq, Angren, Ohangaron va boshqalar) onalar va
chaqaloqlar o‘limi respublikaning boshqa viloyatlaridan bir necha barobar yuqori.
Achinarlisi, ushbu o‘limninng sabablari o'smalar, yurak xurujlari, qon-tomir, asab,
ruhiy kasalliklar, nafas yo'llari kasalliklari kabi og‘ir dardlar hisoblanadi..
Shuningdek, havoning ifloslanishi Toshkentda har yili taxminan 3000 kishining
bevaqt o‘limiga olib kelishi va aholi farovonligiga salbiy ta'siri esa yiliga 488,4
million AQSh dollarini tashkil etishi mumkin. Bu ham yetmagandek, Toshkent
shahridagi havo sifati bo‘yicha ma'lumotlar va tadqiqotlar cheklangan. O'tgan yili
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific Horizon
Volume 1, Issue 1, Series B 2025
7
ekologlardan biri Toshkentdagi havo sifati bo‘yicha vaziyatni
Ukrainaning
Chernobil
shahridagi
atom
avariyasi
bilan
tenglashtirgan edi. Shu sababli ham Toshkent shahridagi havo
sifatini har tomonlama tahlil qilish va bu muammon har tomonlamai
hal qilish zarurati tug‘iladi.
Avvalo ta'kidlab o'tish joizki, O‘zbekistonda havo sifatini yaxshilash bo‘yicha
bir nechta islohotlar amalga oshirilyabdi. Masalan, Prezident Shavkat Mirziyoyev
2024-yil 19-sentyabrda 2030-yilgacha mo‘ljallangan milliy dasturini taqdim etdi.
Dasturda "Yevro-4" standartidan past toifadagi yoqilg'ini sotish va undan
foydalanishni bosqichma-bosqich to'liq taqiqlash nazarda tutilgan. Buning uchun
Buxoro va Farg'ona neftni qayta ishlash zavodlari yuqori sifatli yoqilg'i ishlab
chiqarish bo'yicha modernizatsiya qilinadi. Xususan, Toshkent shahridagi ahvolni
yaxshilash uchun esa, 2024-yil 1-yanvardan boshlab barcha turdagi qurilish
ob'ektlarini qurishga moratoriy e'lon qilindi. Shuningdek, avtomobillarni davlat
raqamiga mos ravishda "toq va juft" kunlarda boshqarish qoidasini joriy etish, sun'iy
suv havzalarini barpo etish va atmosfera havosining sifat ko'rsatkichini doimiy e'lon
qilib boradigan tablo va monitorlar o'rnatish rejalashtirilgan. Oxirgisi lekin eng
muhimi, 2025-yil "Atrof-muhitni asrash va "yashil iqtisodiyot yili" deb e‘lon
qilinishi barcha islohotlarning debochasi bo‘ldi. Shunga qaramay, poytaxtimizdagi
ahvol kundan-kun yomonlashib borar ekan, vaziyat bizdan yana ham ko‘proq
harakatlarni amalga oshirishni talab qiladi. Bunda rivojlangan va o‘z sa'y-harakatlari
bilan yashil muhitni yarata olgan davlatlarning tajribalariga tayanish bu muammoni
bartaraf qilishning samarali usullaridan hisoblanadi. Quyida bit nechta mamlakat
miqyosida ko'rib chiqamiz. Birinchisi, shahar yashil hududlarini kengaytirish.
Bunda Singapur o‘zining "Shahar o'rmoni" yondashuvini amalga oshirgan va
shaharda yashil hududlarni ko'paytirish orqali havo sifatini yaxshilashga erishgan.
Bu yondashuv, ko'plab daraxtlar va o'simliklar o'rnatish bilan birga, shahar ichidagi
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific Horizon
Volume 1, Issue 1, Series B 2025
8
havo sifatini sezilarli darajada yaxshiladi. Yondashuv o‘z oldiga
qo‘ygan maqsadlari - kamida 1 million daraxt ekish, 2025-yilga
kelib quyosh energiyasini to‘rt barobar oshirish. 2030 yilgacha
poligonga yuboriladigan chiqindilarni 30 foizga qisqartirish, 2030
yilga kelib maktablarning kamida 20 foizi ugleroddan xolis bo'lishi
kerak va yangi ro'yxatdan o'tgan barcha avtomobillar 2030 yildan boshlab toza
energiyaga ega modellarga aylanadi. Ikkinchisi, elektrostatik havo tozalagichilardir.
Ular dunyoning bir qancha davlatlarida havo tozaligini ta'minlashga xizmat qilib
kelmoqda. Masalan, AQSHda sanoat sohalarida havoni tozalash uchun qo‘llaniladi.
Yaponiyada, shuningdek, elektrostatik havo tozalagichlari ko‘plab ofislar va uylar
uchun keng qo‘llanilinadi, bu havo sifatini yaxshilashda muhim ahamiyat kasb etib
kelmoqda. Uchinchisi, yashil infratuzilma va aqlli shahar rejalashtirish hisoblanadi.
Berlin va boshqa Germaniya shaharlarida aqlli shahar rejalashtirish texnologiyalari
va yashil infratuzilma konseptlari muvaffaqiyatli amalga oshirilgan. Masalan,
yomg'irni to'plash tizimlari va elektr transport vositalarini kengaytirish orqali havo
sifati yaxshilangan. Yana, Kopenhagen dunyodagi eng yashil va aqlli shaharlaridan
biri sifatida tanilgan. Shahar aqlli transport tizimlari va energiya samarali
infratuzilma orqali havo ifloslanishini kamaytiradi.¹²
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, ekologik muammo XXI asrning 50-yillariga
qadar O‘zbekiston hal qilishi kerak bo‘lgan eng muhimi sanaladi. Chunki, bizga
omonat qilib berilgan jannatmakon yurtimizni asrab-avaylash, uni sof holda kelajak
avlodga yetkazish asosiy burchimizdir. Bunda yuqorida ta'kidlab o‘tganimiz
hukumat tomonidan qilinayotgan va qilinishi kutilayotgan islohotlar va sa'y-
harakatlar muhim ro‘l o‘ynaydi, albatta. Biroq, buning o‘zi kamlik qiladi. Biz
kelajak avlodni tabiatga g'amxo'r, uning taqdiri haqida qayg‘uradigan insonlar qilib
tarbiyalab yetkazishimiz lozim. Nafaqat ularga buni uqtirishimiz, avvalo, o‘zimizda
ana shunday dunyoqarashning shakllantirishimiz, o'zimizni isloh qilishimiz kerak.
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific Horizon
Volume 1, Issue 1, Series B 2025
9
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Formal site ofAir quality in the world //
https://www.iqair.com/uzbekistan/toshkent-shahri/tashkent
2. Air Quality Assessment for Tashkent and the Roadmap for
Air Quality Management Improvement in Uzbekistan. The World
Bank group. 2024 //
https://www.worldbank.org/en/country/uzbekistan/publication/air-quality-
assessment-for-tashkent
3. Komilova Nilufar, Ds., associated professor, Department of Geography
National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek. ECOLOGICAL
SITUATION OF TASHKENT REGION AND ITS IMPACT ON PUBLIC
HEALTH. P-57-59 //
https://cyberleninka.ru/article/n/ecological-situation-of-
tashkent-region-and-its-impact-on-public-health/viewer
4.Formal site of International Atomic Energy Agency //
https://www.iaea.org/newscenter/focus/chernobyl/faqs
5. Abduqahhor K. Prezident matbuot xizmati.
Prezident Toshkentda chang
bo‘ronlariga qarshi kurashish va havo sifatini yaxshilash chora-tadbirlari
bilan tanishdi //
https://www.gazeta.uz/oz/2024/09/19/ecology/?utm_source
6.
Toshkent shahri havosini nimalar ifloslayapti va uni qanday
yaxshilash mumkin? . 2024. //
https://kun.uz/news/2024/01/04/toshkent-shahri-
7. 2024 Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki/Jahon banki.1818 H street NW
Vashington DC 20433. TOSHKENT SHAHRIDA HAVO SIFATINI BAHOLASH.
2024 //
https://openknowledge.worldbank.org/bitstreams/178ce294-c828-4b5b-
b966-e5268ceb3d13/download?utm_source
