J
о
urn
а
l
о
f
А
n
а
lytic
а
l Synergy
а
nd
Scientific
H
о
riz
о
n ISSN: 3060-5261 Imp
а
ct f
а
kt
о
r: 9.9
V
о
lume 1, Issue 6
45
XALQARO NIZOLARDA ARBITRAJ VA MEDIATSIYA:
SAMARADORLIK VA CHEKLOVLAR
Talaba: Xamidova Odina Shavkat qizi
Jinoiy odil sudlov fakulteti 2-kurs talabasi
E-mail:
Telefon: +998941934008
Annotatsiya
: Muallif mazkur maqolani xalqaro amaliyot va ilmiy nazariyalar
asosida ikki institut
—
arbitraj va mediatsiyaning
—
nizolarni samarali va adolatli
hal qilishdagi o‘rnini chuqur tahlil qiladi.
Arbitrajning huquqiy kuchi, ijro etilishi va
mustaqilligi, mediatsiyaning esa moslashuvchanligi hamda vaqt va mablag‘ni
tejashdagi ustunliklari yoritiladi. Shu bilan birga, arbitraj xarajatlarining yuqoriligi
va mediatsiya kelishuvlarining odatda majburiy kuchga ega emasligi kabi cheklovlar
muhokama qilinadi. Maqola xalqaro amaliyot va ilmiy manbalar tahliliga tayangan
holda ushbu institutlarning afzalliklari va chegaralarini baholashga qaratilgan.
A
ннотации:
Автор анализирует роль арбитража и медиации в
эффективном и справедливом разрешении споров, опираясь на
международную практику и научные теории. Подчеркиваются сильные
стороны арбитража —
его юридическая сила, исполнимость и независимость,
а также преимущества медиации —
гибкость, экономия времени и средств. В
то же время отмечаются и проблемы: высокая стоимость арбитража и
необязательный характер решений медиации. В целом аннотация показывает,
что статья направлена на анализ роли этих двух институтов в обеспечении
справедливости и эффективности разрешения споров на основе
международной практики и научных источников.
J
о
urn
а
l
о
f
А
n
а
lytic
а
l Synergy
а
nd
Scientific
H
о
riz
о
n ISSN: 3060-5261 Imp
а
ct f
а
kt
о
r: 9.9
V
о
lume 1, Issue 6
46
Annotation:
The author analyzes the role of arbitration and
mediation in the effective and fair resolution of disputes, drawing
upon international practice and scholarly theories. The strengths of
arbitration
—
such as its legal force, enforceability, and
independence
—
are emphasized, while the advantages of mediation
—
its flexibility,
cost-effectiveness, and time-saving nature
—
are also highlighted. At the same time,
the article addresses the challenges of both institutions, noting the high costs of
arbitration and the non-binding nature of mediation decisions. Overall, the
annotation demonstrates that the article is aimed at analyzing, based on international
practice and academic sources, how these two institutions contribute to achieving
justice and efficiency in dispute resolution.
Kalit so‘zlar:
xalqaro nizolar, arbitraj, mediatsiya, samaradorlik, cheklovlar,
huquqiy kuch, moslashuvchanlik
Ключевые слова:
международные споры, арбитраж, медиация,
эффективность, ограничения, юридическая сила, гибкость
Keywords:
international disputes, arbitration, mediation, effectiveness,
limitations, legal force, flexibility
Dunyoda millatlar, xalqlar va davlatlar o`rtasida tinchlik va hamkorlikni
ta’minlash juda katta ah
amiyatga ega hisoblanadi. Zero, tinchlik tufayli insoniyat
yashashda davom etadi. Ushbu maqsadlarni amalga oshrish uchun juda ko`p sa’y
-
harakat qilinayotganligiga qaramay, xalqaro maydonda hali-hanuzgacha nizolar
vujudga kelmoqda va davom etmoqda. Davlat, xalqlar o`z huquq va manfaatlari
yuzasidan bir-birlari bilan nizolashish bilan bir qatorda huquq va manfaatlarini
buzmoqdalar. Bunday kelishmovchiliklarini samarali hal etish uchun yillar va asrlar
J
о
urn
а
l
о
f
А
n
а
lytic
а
l Synergy
а
nd
Scientific
H
о
riz
о
n ISSN: 3060-5261 Imp
а
ct f
а
kt
о
r: 9.9
V
о
lume 1, Issue 6
47
davomida bir qancha usullar, yo`llar ishlab chiqilgan bo`lib, ana shu
usull
ardan biri ularni arbitraj va mediatsiya yo’li bilan ko’rib chiqib
yechim topish hisoblanadi.
Xalqaro nizolarni yuqorida keltirilgan usullar bilan hal etilishiga
to`xtalishdan avval, xalqaro nizo tushunch
asiga to’xtalib o’
tsak. Xalqaro nizo
tushunchasiga bir qator ta’riflar berilgan bo’
lib, ulardan eng birinchisi 1924-yil 30-
avgust kuni Mavrommatis Falastinning imtiyozlar ishi bo
’
yicha Xalqaro doimiy
sudning (PCIJ)
qarori qabul qilingan bo’lib, ana shu sud qarorida xalqaro nizo
tushunchasiga ta’rif berilgan. Unga ko`ra:” Qonun yoki fakt bo`yicha
kelishmovchilik yoki ikki xalqaro subyektning huquqiy qarashlari va manfaatlari
to`qnashuvi”
bu xalqaro nizo etib belgilangan. Bundan tashqari, Xalqaro Sud (ICJ)
1950-yil 30-
mart kuni “Bolgariya, Ruminiya va Vengiya bilan
tuzilgan tinchlik
shartnomasi”
ning talqiniga yuzasidan vujudga kelgan ishni ko`rib chiqish
jarayonida
, sud xalqaro nizoga nisbatan shunday sharh bergan:” Xa
lqaro nizo bu
shartnomaviy majburiyatlarni bajarish yoki bajarmaslik masalasi yuzasidan ikki
taraf mutlaq qarama-
qarshi firklarga ega bo`lgan vaziyat”.
Xalqaro nizolar atamasi ikki xil ma’zoda
qo`llaniladi:
keng va tor ma’no
lar.
Tor ma’nodagi xalqaro nizolar deganda, aniq bir masala yuzasidan ishtirokchi
taraflar o`rtasida yetarlicha ravshan bo`lgan o`zaro da’volar va aniq predmet bilan
bo`g`lik vaziyatlar tushuniladi. Bu shuni anglatadiki, ikki davlat kelishmovchilikka
nisbatan o`z talablarini aniq ifoda
laydi, uning yuzaga kelish predmeti aniq bo’ladi.
Misol uchun hududiy da’volar yoki xalqaro shartnomalarning talqini bo’yich
a
da’volardir. Ikkinchi, keng ma’noda
dagi xalqaro nizolar esa davlatlararo
munosabaatlar yuzasidan vuj
udga keladi va asosan uning ko’lami nisbat
an kengroq
bo’ladi. Ya’ni yuqari
dagi misollar kabi aniq bir predmet yuzasidan kelib chiqadigan
da’vo hisoblanmaydi. Falastin va Isroil davlatlari o`rtasida yuzaga kelgan nizo ham
bunga yorqin misol bo`la oladi. Sababi, ushbu nizoning vujudga kelishi uzoq yillar
J
о
urn
а
l
о
f
А
n
а
lytic
а
l Synergy
а
nd
Scientific
H
о
riz
о
n ISSN: 3060-5261 Imp
а
ct f
а
kt
о
r: 9.9
V
о
lume 1, Issue 6
48
davom etgan va ikki davlat o`rtasidagi munosabatlarga siyosiy,
iqtisodiy, diniy omillar ham birdek ta’s
ir etgan. Bundan tashqari,
dastavval ikki davlat o`rtasida yuzaga kelgan bo`lsa, keyinchalik
ushbu mojaro Arab davlatlari, Xalqaro tashkilotlar, AQSHni ham
o`ziga jalb etdi.
Butun insoniyat uchun tinchlik va xavfsizlik
ni ta’minlash maqsadida, yuzaga
keladigan nizolarni tinch yo’l bilan hal etish choralari ko`rilgan.
Xalqaro huquqda
nizolarni tinch yo`l bilan hal qilish prinsipi mavjud bo`lib, unga ko`ra davlatlar
o`rtasida vujudga kelgan nizolarni xalqaro tinchlik, xavfsizlik va adolatni xavf ostida
qo`ymaslik uchun tinch yo`llar bilan hal etislihi lozim ekanligi belgilangan. Odatda,
xalqaro maydonda davlatlar o`rtasida o`z huquq va manfaatlari yuzasidan turli
kelishmovchiliklar bilan yuz beradi. Shuning uchun bu prinsipni davlatlarga
nisbatan ko`proq qo`llanishini anglatadi. Lekin bu degani, xalqaro huquqning
boshqa subyektlariga nisbatan qo`llanilmasligini anglatmaydi. Prinsip barcha uchun
ahamiyatga molik bo`lgani sababli, u bir qancha xalqaro hujjatlar bilan
kafolatlangan. Jumladan, 1928-
yil ”
Urushdan voz kechish to`g`risidagi umumiy
shartnoma
” (Kellogg
-Briand pakti)
qabul qilingan bo`lib, uning 2-
moddasida:”
Oliy Ahdlashuvchi taraflar ularning o`rtasida yuzaga keladigan nizolar har qanday
xususiyatdan yoki kelib chiqish sababidan qat`i nazar, ularni hal etish faqat tinch
yo`l bilan amalga oshirishga rozi bo`ladilar”.
Ushbu shartnomaning qabul
qilinishining asosiy maqsad kelgusida yuzaga kelishi mumkin bo`lgan har qanday
nizolarni; ular joyi, sharoiti yoki kelib chiqish xususiyatidan qat’it nazar, ishtirokchi
davlatlar faqat tinch yo`l bilan, o`zaro kelishgan holda hal qilishlari lozim ekanligini
nazarda tutardi. Chunki shartnoma Birinchi Jahon Urushidan so`ng mavjud ahvolni
qayta sodir etilishi oldining olish uchun tuzilgandi. Shuningdek
, BMT Ustav
ining
2-moddasi 3-
bandida “
Birlashgan Millatlar Tash
kilotining barcha A’zolari xalqaro
tinchlik, xavfsizlik va adolatni tahdid ostida qo`ymaslik uchun o`zlarining xalqaro
J
о
urn
а
l
о
f
А
n
а
lytic
а
l Synergy
а
nd
Scientific
H
о
riz
о
n ISSN: 3060-5261 Imp
а
ct f
а
kt
о
r: 9.9
V
о
lume 1, Issue 6
49
nizolarini tinchlik vos
italari bilan hal qiladilar” deb
belgilangan.
Hozirgi kunda T
ashkilotga a’zo davlatlar 193 tani tashkil etadi.
Ushbu davlatlar o`zaro tinchlik va xavfsizlikni ta`minlagan holda
tashqi siyosatni amalga oshirish majburiyatini oladilar. Jumladan,
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 17-moddasi 2-qismiga muvofiq
davlatimiz o`z tashqi siyosatini davlatlarning suveren tengligi, kuch ishlatmaslik
yoki kuch bilan tahdid qilmaslik, chegaralarning buzilmasligi, davlatlarning hududiy
yaxlitligi,
nizolarni tinch yo`l bilan hal qilish
, bosh qavlatlarning ichki ishlariga
ralashmaslik prinsiplariga hamda xalqaro huquqning umume’tirof etilgan boshqa
prinsip va normalariga asoslangan holda olib borishini borishi tasdiqlangan.
Hattoki,
Tashkilotga a’zo bo`lmagan davlatlarga nisbatan ham ushbu tamoyil
qo`llaniladi. Chunki Ustavning 2-moddasining 6-
bandiga ko`ra: “
Tashkilotga
o`ziga A’zo bo’lmagan davlatlarning shu prinsiplar asosida harakat qilishlarini
ta`minlaydi, zero bu xalqaro tinchlik va x
avfsizlikni ta’mila
sh uchun zarur bo`lishi
mumkin
”, deb belgilangan
Xalqaro nizolar aslini olib qaraydigan bo`lsak, xalqaro munosabatlar bilan
chambarchas bo`g`liqdir. Sababi shundaki, xalqaro subyektlar qachonki xalqaro
maydonda o`zaro munosabatga kirishsagina, ana shu munosabat yuzasidan turli xil
kelishmovchilik yoki nizolar kelib chiqishi mumkin. Shuning uchun ham ko`plab
huquqshunos olimlar nizolarni hal etish bo`yicha xalqaro munosabatlarning
nazariyalariga tayangan holda o`z fikr va qarashlarini izhor etadilar. Nizolarni hal
etish bo`yicha ko`plab nazariyalar mavjud. Bular
realism, liberalism,
konstruktivizm
kabilar kiradi.
Realizm
nazariyasi davlatni xalqaro munosabatning asosoiy aktori etib belgilaydi.
Aslida ushbu nazariya klassik realism va neoliberalizmning bo’linmasidan iborat.
Nazariyaning ilgari surilishi Ikkinchi Jahon Urushi davrlariga borib taqaladi. Chunki
aynan shu davrdan boshlab, dunyodagi mavjud tartiblarning o’zgarishlarga nisbatn
J
о
urn
а
l
о
f
А
n
а
lytic
а
l Synergy
а
nd
Scientific
H
о
riz
о
n ISSN: 3060-5261 Imp
а
ct f
а
kt
о
r: 9.9
V
о
lume 1, Issue 6
50
berilgan javob sifatida namoyon bo’ldi. Endlikda, “
kuch
” barcha
davlatlar uchun birdek muhim vosita bo’lib qoldi. Ushbu nazariya
asoschilari hsiobalnagan
Hans Morgentau va Kennet Uolts
o`z
izlanishlari natijasida ko`plab tamoyillarni ishlab chiqishgan. Unga
ko`ra, inson tabiatan “
kuch
”ga o`ch hisoblanishi, har qanday vaziyatda faqat kuch
va manfaat ortidan quvishi haqida fikrlar keltirib o`tilgan. Bundan kelib chiqadiki,
xalqaro munosabatlar yuzasidan davlatlar kuchli siyosat olib borish yo`li bilan faqat
manfaat ko`rishni o`z oldiga maqsad qilib olgan. Shu bilan bir qatorda, yuzaga
keladigan kelishmovchiliklarni ham aynan shu kuch yordamida (
urush e’lon qilish)
hal etishni nazarda tutgan.
Keyingi nazariya
liberalizm
deb nomlanib,
u realizmdan avvla tashkil topgan, ya’ni
Birinchi jahon urushidan keyin. Naza
riya asoschilaridan bo’lgan
Jonn Lok, Adam
Smit, Sharl Monsteskye, Volter va Kant
kabi huquqshunos olimlarning fikriga
ko`ra, inson tug`ilgan zahotiyoq yashash erk va baxtli bo’lish kabi daxlsiz
huquqlarga ega bo`lgani kabi xalqaro munosabatlarda davlatlar ham o`z maqomini
saqlash, huquq va majburiyatlar jihatidan tengligini ilgari surganlar. Uning
ahamiyatli jihati shundan iboratki, xalqaro munosabalarda davlatdan xalqaro
tinchlik va hamkorlikni saqlagan holda o`z xatti-harakatlarini amalga oshirishlari
zarurligi va yuzaga keladigan nizolarni ham aynan tinchlik yo`li bilan hal etilishi
lozim ekanligi belgilangan edi. Ushbu maqsadni amalga oshirish maqsadida
keyinchalik Millatlar Ligasi ham tashkil etilgandi. Afsuski, Ikkinchi jahon
urushining boshlanishi ushbu Tashkilotning harakatlarini katta shubha ostida
qoldirdi va natijada realizm nazariyasi keng yoyila boshladi.
Konstruktvizim nazariyasiga
to`xtaladigan bo`lsak, yuqaorida keltirilgan
ikkita nazariydan tubdan farq qiladi. Ushbu nazariya
Aleksard Vent (1958)
tomonidan atroflicha o`rganilgan bo`lib, uning so`zlariga qaraganda,
”
Britaniyaning
500 ta yadro quroli Amerika Qo`shma Shtatlari uchun Shimoliy Koreyaning beshta
J
о
urn
а
l
о
f
А
n
а
lytic
а
l Synergy
а
nd
Scientific
H
о
riz
о
n ISSN: 3060-5261 Imp
а
ct f
а
kt
о
r: 9.9
V
о
lume 1, Issue 6
51
yadro qurolidan ko`ra kamroq tahdid solidi
” degan tushuncha ilgari
surilgan. Ushbu jumla orqali AQSH Buyuk Britaniyani o`zining
do`sti sifati ko`rishi, Shimoliy Koreyani esa dushman sifatida
ko`rishi ularning o`rtasida vujudga keladigan munosabatlarga juda
katta ta’sir o`tkazadi.
Bundan shuni tushunish mumkinki, davlatning o`z
dunyoqarashi va g`oyalaridan kelib chiqqan holda xalqaro munosabatlarni
o`rnatishni nazarda tutadi. Konstruktivizm xalqaro munosabatlarda faqatgina
“kuch” yoki manfaat ustun emas, bal
ki subyektlarning umumiy g`oyalari va tarixiy
qadriyatlari ham muhim ekanligini ilgari suruvchi nazariyadir. Bu yo`l xalqaro
nizolarni hal etish muloqot qilish yo`li bilan bir-birlarini tushunish va umumiy
qadriyatlar asosida nizolarni bartaraf etishga intilishni hosil qiladi.
Endilikda, xalqaro nizolarni hal etishning bir qancha turlariga to`xtalib o`tsak.
Ular haqida
“
Birlashgan Millatalar Tashkiloti Ustaviga muvofiq davlatlar o`rtasida
do`stona munosabatlar va hamkorlik tamoyillari to`g`risida deklaratsiya
”
da
keltirilgan. Ushbu shartnoma Ustavning 6-
bobi “Nizolarni tinch yo’l bilan hal etish”
33-moddasiga muvofiq qabul qilingan. Nizolarni tinch yo`l bilan hal etish vositalari
deganda, xalqaro huquq subyektlari o`rtasidagi nizolarni biror shaklda majburlov
ishlatmay turib, xalqaro huquq prinsiplariga mos ravishda hal etish tartibi
tushuniladi. Ana shu moddada taraflar o`rtasida yuzaga kelgan nizolarni xalqaro
tinchlik va xavfsizlikni saqlagan holda, avvalo, nizoni muzokaralar yordamida
yuritish, tekshirish, vositachilik ( mediatsiya), yarashish, arbitraj, sud yo’
li
bilan hal etish yoki mintaqaviy organlar bilan yoki bitimlarga murojaat qiish
yoki o’z xoshishlariga ko’ra, boshqa tinchlik vositalari
bilan bartaraf etishga
intilishlari lozim ekanligi belgilangan. Demak, xalqaro huquqning subyekti bo`lgan
davlatlar vujudga kelgan barcha nizolarni birinchi navbatda yuqorida keltirilgan
usullardan foydalangan holda hal etishlari shart. Bu yo`l orqali ular ushbu nizolarni
hal etish jarayonidan turli qurolli mojarolar va kelajakda sodir bo`lishi mumkin
J
о
urn
а
l
о
f
А
n
а
lytic
а
l Synergy
а
nd
Scientific
H
о
riz
о
n ISSN: 3060-5261 Imp
а
ct f
а
kt
о
r: 9.9
V
о
lume 1, Issue 6
52
bo`lgan halokatlarni oldini olish majburiyatini olishlarini bildiradi.
Shu bilan birga dunyoda tinchlik va hamkorlikni ta’
minlashga
xizmat qiladi. Bulardan birinchisi
muzokaralar yuritish
bo’lib, unda
taraflar yuzaga kelgan nizolar yuzasidan uchinchi tarafning
aralashuvisiz o`zaro maslahatlashgan holda hal etishni nazarda tutadi. Ushbu
vaziyatda tarfalar o`z huquq va majburiyatlarini vijdonan amalga oshirishlari, hech
qanday ultimatum shartlari, majburlash va tahdidlardan holi olib borilishi kerak.
Yana bir turi esa
tekshiruv
hisoblanadi. unga ko’ra tar
aflar o`rtasidagi
kelishmovchiliklar yuzasidan mavjud vaziyatga aloqador barcha holatlarni
tekshirishni nazarda tutadi.
Bunda tegishli davlatlar ba’zi hollarda esa xalqaro
tashlikotning vakili yoki uchinchi davlatlar ishtirokida teng va maxsus kelishuvga
asoslangan holda xalqaro tergov komissiyasi tashkil qilinib, komissiya tuzish tartibi
muddatlari, vakolatlar doirasi va boshqalar belgilanadi.
Yarashtirish usuli
yuzaga kelgan nizoga nisbatan tegishli bo’lgan barcha faktik
holatlarni aniqlagan holda, taraflarga aniq tavsiyalar ishlab chiqishni ham o`z ichiga
oladi. 1928-yil 26-
sentabr kuni Shveysariyaning Jeneva shahrida “
Xalqaro
nizolarni tinch yo`l bilan hal etish to`g`risida” gi
Umumiy Akt
qabul qilingan bo’
lib,
hujjatning 1-moddasida har qanday nizolar agar diplomatik yo`l bilan hal etib
bo`lmasa, AKTning 39-moddasiga muvofiq (nizolarni yarashtirish yo`li bilan ko`irb
chilishini istisno etuvchi holatlar) ushbu bobda belgilangan shartlar asosida
yarashtirish tartibida ko`rib chilishi belgilangan. Uning 2-moddasida taraflar
o`rtasida yuzaga keladigan har qanday turdagi nizolar ular tomonidan tuzilgan
doimiy yoki maxsus Yarashtiruv Komissiyalarida ko`rib chiqilishi belgilangan.
So`rovnoma o`tkazish (faktlarni aniqlash)
tartibi nizo negizida yotgan faktlarni,
xususan bitim yoki shartnoma yoki unga unga aloqador bo`lgan boshqa turdagi
hujjatlarni haqiqiyligi dahl qiluvchi faktlarni aniqlash zarurati yuzaga kelganda
qo’llaniladigan protseduradir.
Taraflar o`zlari kelishgan holda faklarni tekshirish
J
о
urn
а
l
о
f
А
n
а
lytic
а
l Synergy
а
nd
Scientific
H
о
riz
о
n ISSN: 3060-5261 Imp
а
ct f
а
kt
о
r: 9.9
V
о
lume 1, Issue 6
53
uchun qo’shma komissiya tuzadilar va unda uchinchi taraf yoki
xalqaros tashkilot vakili ham ishtirok etishi mumkin. Bu tartib
yuzasidan
1963-yil 16-
dekabrida “ Faktlarni aniqlash usullari
to`g`risida malasalar” BMT Bosh Assambleyasining Rezolutsiyasi
qabul qilingan.
Yana bir usuli
sud muhokamasi
bo’lib, unda taraflar o`rtasida yuzaga kelgan
nizo ustidan tegishli tartibda xalqaro sudlarga murojaat etishlari mumkin. Odil
sudlovni amalga oshirish maqsadida doimiy tartibda va aniq tarkib asosida tashkil
etiladi. Jumladan, BMT Ustavida keltirilgan Xalqaro sud hham 15 nafar sudyadan
tashkil topgan va doimiy tartibda faoliyat olib boradi. Yana misol qilib, Inson
huquqlari bo’yicha Yevropa Sudi,
Yevropa Hamjamiyati Sudi, Inson huquqlari
bo`yicha Amerika Sudlarini keltirishimiz mumkin.
Xalqaro nizolarni tinch yo’l bilan hal etish mediatsiya turi ham juda samarali
hisoblanadi.
Mediatsiya
bu, xalqaro munosabatlarda taraflar o’rtasida yuzaga
keladigan nizolarni
vositachi
ya’ni
mediator
tomonidan tinch yo`l bilan hal etilishi
tushuniladi. Shunining uchun ushbu atma o`rnida ba’zan
vositachilik
so’z ham
qo`llaniladi. Sacvan Bercovitch
Fikriga ko’ra: “
Mediatsiya nizolarni boshqarish
jarayoni hisoblanadi, ayni paytda muzokalar olib borish tartibidan tubdan farq qiladi.
Bunda nizolashayotgan tomonlar begona bir shaxsdan (individ, tashkilot, davlat yoki
guruh) muammoni hal etish yuzasidan yordam so`raydi. Buni ular jismoniy kuch
yoki qonun vakolatiga ega bo`lganlarga murojaat qilmasdan amalga oshirishlarida
o`z ifodasini topadi”
.
Demak, mediatsiya muzokalar olib borishga o’xshab ketishi
mumkin. Lekin vositachilikda taraflar nizoni hal etish uchun umuman begona
bo’lgan shaxs yoki davlatda
n uni hal etishni maqsadida yordam so`raydilar.
Muzokaralarda esa buning teskarisi sodir bo`ladi, ya’ni taraflar o`zaro kelishgan
holda o`z vakillarni tanlaydilar. Unda Uchinchi shaxslar ishtirok etishmaydi.
Blakening huquqiy lug`atida,
“
mediatsiya _
aralashuv; vositachilik
; ikkita
J
о
urn
а
l
о
f
А
n
а
lytic
а
l Synergy
а
nd
Scientific
H
о
riz
о
n ISSN: 3060-5261 Imp
а
ct f
а
kt
о
r: 9.9
V
о
lume 1, Issue 6
54
bahslashuvchi tomon o`rtasida ularni yaratirish yoki nizolarni hal
qilishga ko`ndirish maqsadida uchinchi shaxsning amalga
oshiruvchi harakati. Xalqaro huquqda bu atama bir davlatning
boshqa davlatlarning nizolariga do`stona aralashuvi, ularning ta’siri
va qiyinchiliklarini bartaraf etish orqali xalqao hamjamiyatda tinchlikni saqlash
maqsadida qo`llanilishi keltirilgan”.
Mediatsiya yo`li bilan nizolarni hal etish ilk bor
“Xalqaro nizolarni tinch yo’l bilan hal qilishdagi 1899
- va 1907-
yillar”dagi Gaaga
Konvensiyasida keltrilgan. Uning 2-moddasida nizolarni qurolli kuch bilan hal
qilishdan avval xayrli xizmatlar yoki
vositachilikka
murojaat etishga rozi
bo’
linganligi belgilangan.
Xalqaro nizolarni mediatsiya yo’li bi
lan hal etishning bir qancha afzalliklari
mavjud. Mediatsiyaning eng muhim afzalliklaridan biri bu nizolarni hal etishda
hamkorlik ta’minlash va qarama
-qarshiliklarni oldini olish
ga xizmat qiladi. Sud
muhokamasi yoki arbitrajdan farqli o`laroq, mediatsiyada o’zaro yechimlar topishga
qaratilgan bo’ladi. Nizo sudda ko’rilganda, natijalar asosan g`olib va mag’lublikdan
iborat bo’lib qoladi. Shunda bir taraf ikkinchi tarafga ma’lum ish
ni bararish
majburiyatini olishini nazarda tutish mumkin. Vositachilik orqali hal qilishda esa,
taraflar o’rtasida do`stona munosbatlarni saqlash va shu bilan birga uz
oq muddatli
hamkorlikni ta’minl
ash imkoni beradi. Chunki ushbu yo`l orqali ikkila taraf uchun
ma’qul bo’ladigan yechimni topishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Ya’ni bunda
ikki taraf ham yutqazmaydi.
Yana bir muhim afzalligi shundaki, mediatsiya nizolarni hal qilishning
tezkorlik
bilan amalga oshirlishini ta’minlaydi. Xalqaro sudlar yoki arbitrajlarda
ularni hal etish uzoq muddatli protseduralarni o`z ichiga qamrab oladi. Natijada, juda
ko`p miqdorda vaqt va mablag` sarflanadi va bu vaqt ichida nizolashyotgan taraflar
hatto boshqa bir masalalar ham yuzasidan kelishmovchiliklarga duch kelishlari ham
mumkin. Ortiqcha vaqt va mag`labni tejash orqali boshqa turdagi masalalarni hal
J
о
urn
а
l
о
f
А
n
а
lytic
а
l Synergy
а
nd
Scientific
H
о
riz
о
n ISSN: 3060-5261 Imp
а
ct f
а
kt
о
r: 9.9
V
о
lume 1, Issue 6
55
etish imkoniga ega bo’ladilar.
Bundan tashqari, mediatsiya
majlislarida olib borilgan ishlar
maxfiylik
ka tayangan holda ish olib
boriladi. Xalqaro sud muhokamalari esa ommaviy va ochiq bo’lishi,
shu bilan bir qatorda bu vaziyat taraflarni noqulay ahvolga solib
qo`yishi ham mumkin. Mediatsiya orqali hal etish tomonlarga o`zlari uchun ma’qul
bo`lgan yechimlarni qabul qilish va xavotirlarini cheklamangan holda ovoz berish
imkoniga ega bo`ladilar. Bu usul orqali ular o`rtasidagi do`stona munosabatlar
saqlash imkoni yaratish mumkin.
Mediatsiya o`ziga xos afzalliklari bilan bir qatorda bir qancha kamchiliklari
ham mavjuddir. Birinchidan, mediatsiya majlislarida qabul qilingan qarorlar
tavsiyaviy xarakterga
ega ekanligi hisoblandi. Sud yoki arbitrajlarda chiqarilgan
qarorlarni bajarmaganlik yuzasidan huquqiy oqibat kelib chiqadigan bo’lsa,
mediatsiyada ushbu holat vujudga kelmaydi. Ushbu qarorlar qat’iy o`rnatilmagan
hisoblanadi. Jumladan, “Xalqaro nizolarni
tinch yo’l bilan hal qilishdagi 1899
- va
1907-
yillar”
dagi
Gaaga
Konvensiyasining
6-moddasida
vositachilik,
nizolashayotgan taraflarning iltimosiga binoan yoki unga aloqador bo`lmagan
boshqa taraflar tashabbusi bilan amalga oshirilgan taqdirda, faqat maslahat
xarakteriga ega bo’l
ishi va hech qandy majburiy kuchga ega emasligi belgilab
qo`yilgan. Bunday vaziyatda vositachilik yo`li bilan hal etilgandan so`ng ham
taraflar o`rtasida nizo davom etishiga olib kelishi mumkinligi xavfini orttiradi.
Ikkinchidan, mediatsiyani amalga oshirishning tartibi alohida
xalqaro huquqiy
hujjat bilan tartibga solinmaganligi
dir. 1899-1907 yillardagi Vena konvensiya ham
faqat xalqaro nizolarni tinch yo`l bilan hal etishga qaratilgan usullar haqida gap
boradi. Lekin ushbu hujjat mediatsiya tuzish tartibi, olib borilishi, ishni olib
boruvchi shaxslarga qo’yilgan talablar, muddat
lari, qabul qilingan qarorlar
yuzasidan yuzaga keladigan oqibatlar haqida hech qanday ma’lumot mavjud emas.
Hozirgi kunda ana shu hujjatdan so`ng, 2019 yil 12-sentabr kuni imzolangan
J
о
urn
а
l
о
f
А
n
а
lytic
а
l Synergy
а
nd
Scientific
H
о
riz
о
n ISSN: 3060-5261 Imp
а
ct f
а
kt
о
r: 9.9
V
о
lume 1, Issue 6
56
“Birlashgan Millatlar Tashkilotining
Mediatsiya bo`yicha xalqaro
kelishuvlar to`g`risidagi konven
siyasi” (Singapur Mediatsiya
to`g`risidagi konvensiya) mavjud. Lekin ushbu konvensiya faqat
xalqaro tijorat va savdo masalalari bo`yicha yuzaga kelgan nizolarni
ko`rib chiqish uchun mo`ljallangan. Lekin, xalqaro maydonda turli xildagi nizolar
mavjud. Agar hududiy nizo kelib chiqadigan bo’lsa, uni bu konvensiya bilan hal etib
bo’lmaydi.
Uchinchidan,
xolislikning xavfi ostida qolishi
. Odatda, tomonlar nizoni hal
etish uchun begona shaxs, davlat yoki tashkilotga murojaat etadilar. Bunda uchinchi
taraf o`z manfaatlarni o`ylab, bir tarafga yon bosishi mumkin bo`lib qoladi. Chunki
vositachi bu yo`l orqali ma’lum bir maqsadga erishishni ko`zlashi ham mumkin.
Ya’ni ishni xolisona amalga oshirish tamoyi
li buzilishiga olib kelishi mumkin.
Natijada,
nizo hal etilishi o’rniga yana kengroq avj olishiga olib kelishi mumkin.
Garchi, mana shunday kamchiliklarga ega bo`lganiga qaramay hozirgi kunga
qadar, mediatsiya bilan bir qancha nizolar hal etilgan. Misol uchun, 1966-yil 10-
yanvar kuni Toshkentda Ikkinchi jahon urushidan keyingi eng yirik mojaro
hisoblangan Hindiston va Pokiston o‘rtasida hududiy nizolar bo‘yicha kelishuv
bitimi imzolangan edi. Mojaro Hindistonning musulmonlarning ko`pchilik qismi
yashaydigan Kashmir shahri ustidan qilgan siyosati sabab bo`ladi. SSSR Vazirlar
Kengashi Raisi Aleksey Kosigin ushbu masalani hal etishda yetakchi ro`l o`ynagan
va bunga taraflar ham rozilik bildirishgan. Muzokaralarni olib borishda juda
qiyinlikka duch kelinadi, taraflar bir-birlarini ayblaydilar. Lekin harakatlar
samarasiz ketmaydi. Natijada, ikki davlat o`rtasidagi nizo barham topadi. Bundan
shuni ko`rishimiz mumkin, vositachilik usuli bila hal etish davlatlar o`rtasidagi
munosabatlarni saqlash bila bir qatorda, nizoni tezkorlik va samarali usulda hal etish
uchun muhim ro`l o`ynaydi.
J
о
urn
а
l
о
f
А
n
а
lytic
а
l Synergy
а
nd
Scientific
H
о
riz
о
n ISSN: 3060-5261 Imp
а
ct f
а
kt
о
r: 9.9
V
о
lume 1, Issue 6
57
Xalqaro maydonda vujudga keladigan nizolarni tinch yo’l bilan
hal etishning yana bir samarali yo’li bu arbitrajdir.
Xalqaro arbitraj
bu nizolashayotgan shaxslarning ixtiyoriy roziliklari bilan nizoni hal
etish maqsadida uchinchi shaxsga hakam qilish uchun topshirish
tushuniladi. Bunda mediatsiyadan farqli ravishda unda qabul qilingan qarorlar
taraflar uchun majburiy hisoblanadi. Xalqaro arbitrajlarning kelib chiqishi 1794-
yildagi Angliya-
Amerika do’stlik, savdo va navigatsiya to`g`risidagi shartnoma
“Djey kelishuvi” uchta aralash komissiya tuzishdan boshlangan.
1899-1907
yillardagi Vena konvensiyasida xalqaro arbitraj keltirilgan bo`lib, uning 16-
moddasiga ko’ra:” huquqiy xususiyatga ega bo’lgan masalala
r, xususan xalqaro
konvensiyalar
ni talqin qilish yoki qo’llashda, imzolash huquqiga ega bo’lganlar
tomonidan diplomatik yo`l bilan hal qilina olinmagan nizolarni hel etishda eng
samarali va ayni paytda eng adolatli
usul sifatida arbitraj tan olinadi”, deb
belgilangan.
Bugungi kunga qadar
arbitrajning tuzilishi, qo’llanilishini
o`rganish natijasida
ko`plab nazariyalar vujudga keldi. Ammo ulardan faqat ayrimlari to`liq shakllandi.
Bularga shartnomaviy nazariya, yurisdiksiyaviy nazariya, gibrid ( aralash) nazariya
kiradi. Birinchi yurisdiksiyaviy (huquqiy)
nazariya ko’ra nizoni k
o`rib chiqishda
milliy qonunchilik juda katta ahamiyatga ega ekanliklari haqida fikrni ilgari
surishadi. Bunda davlat juda katta o`rin egallaydi. Ushbu nazariyga ko
’ra tara
flar
nizoni sud muhokamasi orqali hal etmasdan, arbitraj orqali hal etishni nazarda tutsa
ham, lekin bu huquq ularga davlat tomonidan berilishini anglatadi. Hakamlar davlat
tomonidan berilgan huquqiy asoslarga ko`ra o`z faoliyatlarini amalga oshiradilar.
Bu yo`l orqali davlat arbitraj ustidan nazarat o`rnatishi va hakamlarnng
mustaqilligiga qisman cheklovlar kiritishga huquqiga ega bo`ladi. Keyingi nazariya
shartnomaviy nazariy
a bo`lib, bunda nizolarni hal qilish taraflarning irodasiga
bog`liq bo`ladi. Taraflarning o`zaro kelishuviga asoslangan holda arbitraj qanday
J
о
urn
а
l
о
f
А
n
а
lytic
а
l Synergy
а
nd
Scientific
H
о
riz
о
n ISSN: 3060-5261 Imp
а
ct f
а
kt
о
r: 9.9
V
о
lume 1, Issue 6
58
qonunchilikni qo`llash, tartibi va protsessual qoidalar ustda to`liq
nazorat qilishga huquqiga ega bo`lishadi.
Gibrid nazariyasi
yuqorida kelitirilgam ikki nazariyaga qo`shilishidan hosil bo`lgan.
Unga ko`ra arbitraj bir vaqtning o`zida taraflarning o`zaro kelishuvi
va davlat huquqi va qo`llanilishini amalga oshiriladi. Tomonlar nizolarni hal
etishning o`zlari xohlagan usulini tanlaydilar. Lekin shu bilan bir qatorda arbitraj
tashil etilgan joydagi davlatning qonunchiligi ham inobatga olinadi.
Nizolarni arbitraj yo’li biln etishnig bir qator afzalliklari, shu bilan birga cheklovla
ri
ham bor. Arbitrajda Suddagi kabi nizoni hal etish uchun uning o`tkazilish joyi va
tartibni belgilash uchun bir necha yil kerak bo`lmaydi. Chunki bundan taraflarning
ixtiyoriga asoslangan holda tashkil etish mumkinligini nazarda tutadi. Yana ishi
ko`rib chiqish unchalik ko`p vaqtni olmasligidir. Prosessual jarayonlar ancha tezroq
amalga oshiriladi. Bundan tashqari, arbitrajlar maxfiylikka asoslangan holda tashkil
etiladi. Sud muhokamasida ko`rilayotgan ish yuzasidan ommaviy tartibda olib
boriladi. Ular tomonidan
keltirilgan ma’lumotlar tar
aflar uchun muhi
m bo’lishi,
xalqaro munosabatlari xavf ostida qoldirilishiga olib kelishi mumkin. Yana bir
ahamiyatli jihati shundaki, mediatsiyadan farqli ravishda arbitrajda qabul qilingan
qarorlarnin
g ijrosi ta’minlovchi xalqaro huj
jatning mavjudligi hisoblanadi. 1958-yil
10-iyun
“
Birlashgan Millatlar Tashkilotining xorijiy arbitraj qarorlarini tan olish va
ijro et
ish to`g`risidagi” Nyu
-York Konvensiyasi qabul qilingan. Ushbu
Konvensiyaning 1-
moddasida,”
Ushbu Konvensiya arbitraj qarorlarini tan olish va
ijro etish talab qilinayotgan davlatdan boshqa davlat hududida chiqarilgan hamda
jismoniy yoki yuridik shaxslar o‘rtasidagi kelishmovchiliklardan kelib chiqadigan
arbitraj qarorlarini tan olish va ijro etishga nisbata
n qo‘llaniladi” keltirilgan.
Arbitrajning kamchiliklaridan biri, yuqori xarajatlar sabab bo`lishidir. Ushbu
yo`l bilan hal etish taraflarga qimmatga tushushi mumkin. Hakamlarga haqini
to`lash, arbitrj joyi va boshqa jarayonlar uchun juda ko`p miqdorda mablag` talab
J
о
urn
а
l
о
f
А
n
а
lytic
а
l Synergy
а
nd
Scientific
H
о
riz
о
n ISSN: 3060-5261 Imp
а
ct f
а
kt
о
r: 9.9
V
о
lume 1, Issue 6
59
qilinishi mumkin. Yana bir cheklov bu apellatsiya berish huquqi
mavjud emasligi hisoblanadi. Agar chiqarilgan qaror yuzasidan
taraflar norozi bo`lsalar, uni qayta ko`rib chiqish uchun shikoyat
berish imkoniyati mavjud bo`lmaydi. Bunda taraflar adolatsiz
chiqarilgan qarorlarga nisbatan hech qanday harakatni amalga oshira olmaydilar. Bu
esa yana boshqa nizoni yuzaga kelishiga turtki beradi, xolos. Shuningdek, nizolarni
xalqaro arbitrajlarda ko`rib chiqilish sohalari cheklangandir. Ularda, asosan, xalqaro
tijoratga oid nizolarni ko
’rib chiqiladi. Garchi samara
dorliklarga ega bo`lishiga
qaramay, ma`lum sohalarga nisbatan qo`llanilishi uni ahamiyatini pasayishiga olib
kelishi mumkin. Masalan, qo'shma korxonalar, qurilish loyihalari, sheriklik farqlari,
intellektual mulk huquqlari, shaxsiy jarohatlar, mahsulot majburiyatlari, kasbiy
javobgarlik, ko'chmas mulk qimmatli qog'ozlari, shartnomalarni talqin qilish va
bajarish, sug'urta da'volari va Bank va bankdan tashqari bitimlar bo'yicha nizolar
arbitrajning yurisdiktsiyasiga kirishi keltirilgan. Yana bir misol, Hindiston
qonunchiligiga ko'ra, arbitraj orqali hal qilib bo'lmaydigan nizo turlarianiq
belgilangan. Bularga jinoiy huquqbuzarliklar, nikoh o'rtasidagi nizolar, vasiylik
masalalari, to'lovga layoqatsizligi to'g'risidagi arizalar kiradi.
Shu o’rinda aytishimiz mum
kinki, xalqaro nizolarni hal qilishda mediatsiya va
arbitrajning o`ziga xos afzalliklari mavjud. Lekin yuqoridagi kamchiliklarni hisobga
olgan holda, quyidagicha takliflar keltirish mumkin. Mediatsiyani tashkil etish
tartibi va undagi vositachilarga qo`yiladiga talablar yuzasidan xalqaro konvensiya
qabul qilinshi lozim. Bundan tashqari ana shu konvensiyada mediatsiya orqali
ch
iqarilgan qarorlar barcha uchun majburiy ahamiyatga ega bo’lishi da
rkor.Arbitraj
yuzasidan esa shikoyat qilish huquqi berilishi lozim va shikoyat tartibini ham keltirib
o`tilishi kerak bo`ladi. Agar chiqarilgan qaror yuzasidan taraflar xalqaro sudga
shikoyat qilish huquqi berilsa yanada samarali bo`lishi mumkin. Shuningdek,
arbitrajda hal etiladigan sohalarni ham kengaytirish kerak. Faqat tijorat bilan
J
о
urn
а
l
о
f
А
n
а
lytic
а
l Synergy
а
nd
Scientific
H
о
riz
о
n ISSN: 3060-5261 Imp
а
ct f
а
kt
о
r: 9.9
V
о
lume 1, Issue 6
60
cheklanmasdan, mehnat, fuqarolik, oila va boshqa ko`p sohalarni
qo`shilishi nizolarni tez va samarali yechilishiga olib kelishi
mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXATI:
1.
What
types
of
disputes
can
be
decided
by
arbitration
https://www.theidrc.com/content/adr-faqs/what-types-of-disputes-can-be-decided-
2. Xalqaro ommaviy huquq (Matn): darslik/ A.X.Saidov va boshqalar.-T.TDYU
nashriyoti, 2023.-952b. 575b
3.
Full text of "The Hague conventions of 1899 (I) and 1907 (I) for the pacific
https://archive.org/stream/hagueconventions00inte/hagueconventions00inte_
4. What is a Legal Dispute?-,
Christoph Schreuer,_
https://investmentlaw.univie.ac.at/fileadmin/user_upload/p_investmentlaw/Writing
5. Interpretation of the Peace Treaties with Bulgaria, Hungary and Romania,
Advisory Opinion of 30 March 1950 (fi rst phase), 1950 ICJ Rep. 65, at 74.
6 Xalqaro nizolarni tinch yo`l bilan hal etish vositalari_, Habibullayeva Sadoqat
Baxtiyor qizi_203-bet.
7. General treaty for the renunciation of war (kellogg-briand pact) Paris, 27 August
1928
J
о
urn
а
l
о
f
А
n
а
lytic
а
l Synergy
а
nd
Scientific
H
о
riz
о
n ISSN: 3060-5261 Imp
а
ct f
а
kt
о
r: 9.9
V
о
lume 1, Issue 6
61
8. Xalqaro munosabatlarda liberalism: AQSH xalqaro tizimga kirdi
va
“o`yin
qoidalarini
“
taqdim
etdi_
Sardor
Abdug’aniyev
9.
Xalqaro munosabatlarda realizm: Davlatlarni urushdan nima tiyib
turadi?-
Sardor Abdug’aniyev
10.
Theory
of
Contructivisim
in
International
Relations
https://legalversity.com/theory-of-constructivism-in-international-relations
11.
Resolutions adopted on the reports of the sixth committee_24 october, 1970,
page 123
12.
1928 General Act (Pacific settlement of International Disputes),_ adopted in
Geneva,
Switzerland
on
26
September
28
content/uploads/2019/02/1928-General-Act-of-Arbitration.pdf
13. Mediation-definition-,
Black’s Law Dictionary, Free 2nd ed., and The Law
Dictionary.
https://thelawdictionary.org/mediation/
