J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 4, Series B 2025
13
SHAXSIY MA’LUMOTLAR HIMOYASI VA RAQAMLI
MAXFIYLIK:INSON HUQUQLARI NUQTAI NAZARIDAN
Avazbekova Ruxshona
Toshkent davlat yuridik universiteti
Ommaviy huquq fakulteti 2-kurs
Annotatsiya.
Mavzu doirasidagi asosiy munozaralar shaxsiy ma’lumotlarning
himoyasi va raqamli maxfiylikning mohiyati,ularning inson huquqlari bilan
bog’liqligi, kelib chiqish tarixi, xalqaro huquq orqali tartibga solinganlik darajasi,
milliy qonunchilikdagi normalar va ulardagi bo’shliqlar kabi masalalarni o’z ichiga
oladi. Ushbu maqola shaxsiy ma’lumotlar himoyasi va raqamli maxfiylikning
nazariy asoslari, xalqaro va milliy huquqiy bazasi hamda jamiyat oldida turgan
dolzarb muammolarni inson huquqlari nuqtai nazaridan tahlil qilishga qaratilgan.
Kalit so’zlar:raqamli maxfiylik, shaxsiy ma’lumotlar, inson huquqlari, shaxsiy
daxlsizlik.
Аннотация.
Основные дискуссии по этой теме включают такие
вопросы,как защита персональных данных и природа цифровой
конфиденциальности, их связь с правами человека, История происхождения,
степень регулирования с помощью международного права, нормы в
национальном законодательстве и пробелы в них. В этой статье
рассматриваются теоретические основы защиты персональных данных и
цифровой конфиденциальности, международная и национальная правовая
база, а также анализ текущих проблем, стоящих перед обществом с точки
зрения прав человека.
Ключевые слова:
цифровая конфиденциальность, личные данные, права
человека, конфиденциальность.
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 4, Series B 2025
14
Abstract:
The main discussions on this topic include issues such
as the protection of personal data and the nature of digital privacy,
their relationship to human rights, the history of origin, the degree
of regulation through international law, norms in national legislation
and gaps in them. This article examines the theoretical foundations of personal data
protection and digital privacy, the international and national legal framework, as
well as an analysis of current human rights issues facing society.
Keywords:
digital privacy, personal data, human rights, privacy.
Shaxsiy ma’lumotlar- bu muayyan jismoniy shaxsga taalluqli bo‘lgan yoki uni
identifikatsiya qilish imkonini beradigan, elektron tarzda, qog‘ozda va (yoki) boshqa
moddiy jismda qayd etilgan axborot hisoblanadi. Shaxsiy ma’lumotlar himoyasi
deganda shaxsga tegishli ma’lumotlarni yig’ish, saqlash,qayta ishlash va tarqatish
jarayonlarini nazorat qilish huquqi tushuniladi. Bu huquq nafaqat shaxsiy
ma’lumotlarning uchinchi shaxslar tomonidan ruxsatsiz foydalanishdan himoya
qilish,balki o’z ma’lumotlarini boshqarish imkoniyatini ham o’z ichiga oladi.
Shaxsiy ma’lumotlar himoyasi tushunchasi zamonaviy ko’rinishda XX asrning
ikkinchi yarmida shakllana boshlagan bo’lsa-da, uning ildizlari ancha qadimgi
davrlarga borib taqaladi. Shaxsiy ma’lumotlar himoyasida maxfiylik huquqi g’oyasi
birinchi paydo bo’lgan tushuncha hisobladi. Maxfiylik huquqi(daxlsizlik huquqi)
g’oyasi ilk
bor 1890-yilda amerikalik huquqshunoslar Samuel Uorren va Luis
Brendays
tomonidan “The Rights to Privacy”( Maxfiylik huquqi) nomli maqolada
ilgari surilgan edi.
Raqamli texnologiyalar rivojlanishi bilan maxfiylik huquqi(daxlsizlik huquqi)
yangi ma’no kasb etdi.
Alan Vestin o’zining 1967- yilda chop etilgan “Privacy
and freedom” kitobida daxlsizlikni to’rt asosiy
turga ajratadi,bular
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 4, Series B 2025
15
1.
Shaxsiy daxlsizlik-ijtimoiy va psixologik daxlsizlik
2.
Ijtimoiy daxlsizlik- ijtimoiy munosabatlarda chegaralar
qo’yish
3.
Ma’lumotlar maxfiyligi-shaxsiy ma’lumotlarni yig’ish va
boshqarish daxlsizligi
4.
Kommunikatsiya maxfiyligi - aloqa vositalaridagi xabarlar maxfiyligi
Shaxsiy ma’lumotlar himoyasi va maxfiylik huquqi kabi tushunchalaring keng
ommalashishining sababi bu tahdidlarnining ko’payganligi hisoblanadi. Bu
tahdidlarning asosiy turlari quyidagilar:
⚫
Kiberjinoyatchilik. Ma’lumotlar bazalariga noqonuniy kirish, shaxsiy
ma’lumotlarni o’g’irlash va firibgarlik holatlari raqamli dunyodagi asosiy
xavflardan.
⚫
Ma’lumotlarni tijoratlashtirish. Ijtimoiy tarmoqlar, qidiruv tizimlari va
boshqa raqamli platformalar foydalanuvchilar ma’lumotlarini reklama va marketing
maqsadlarida yig’adi va qayta ishlaydi. Foydalanuvchilar ushbu jarayonning to’liq
ishtirokchisi bo’lmaydilar.
⚫
Phishing. Elektron pochta hujumlarining eng keng tarqalgan usuli.
Statistik ma’lumotlarga ko’ra:
har soatda o’rtacha 97 nafar shaxs
kiberjinoyat
qurboni bo’ladi, 2023-yilda har soniyada ikkita internet
foydalanuvchisining shaxsiy ma’lumotlari tarqalib ketgan,
elektron pochta
tahdidlarining 39.6 foizi
aynan shu usul orqali amalga oshiriladi
Shaxsiy ma’lumotlar himoyasi va fundamental inson huquqlari bir-biri bilan
chambarchas bog’liq. Fundamental inson huquqlari sifatida shaxsiy
huquqlar,ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy huquqlar nazarda tutiladi. Bulardan eng
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 4, Series B 2025
16
asosiysi esa shaxsiy huquqlardir. Raqamli maxfiylk quyidagi
huquqlar bilan bevosita bog’liq:
•
Insonning sha’ni va qadr-qimmati daxlsizligi;
•
Erkinlik va shaxsiy daxlsizlik;
•
Shaxsiy hayotning daxlsizligi, shaxsiy va oilaviy sirga ega
bo‘lish, o‘z sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilish huquqi;
•
So’z va fikr erkinligi;
Inson qadr-qimmati barcha inson huquqlarining asosiy tamal toshi hisoblanadi.
Nemis faylasufi
Immanuel Kant a
ytganidek, “ har bir inson o’zi uchun maqsad
bo’lib, hech qachon faqat vosita sifatida qaralmasligi kerak”. Shaxsiy ma’lumotlar
himoyasi esa insonlarni faqat ma’lumotlar obyekti sifatida foydalanishdan saqlaydi.
Inson huquqlari bo’yicha
Yevropa sudi o’zining 2008-yilgi “S. and Marper v.
United Kingdom”
ishida qabul qilgan qarorida maxfiylik huquqini inson qadr-
qimmati bilan bog’lab “shaxsiy ma’lumotlar himoyasi inson qadr-qimmatini
ta’minlash uchun muhim” ekanligini ta’kidlagan. Shuningdek raqamli huquqlar
harakati faollari maxfiylik va ma’lumotlar himoyasini “raqamli davr uchun yangi
inson huquqlari” sifatida e’tirof etishadi. Bunga quyidagilar kiradi:
⚫
O’z ma’lumotlariga egalik qilish huquqi
⚫
Ma’lumotlar portabilligiga ega bo’lish huquqi
⚫
Unutilish huquqi
⚫
Raqamli identifikatsiyani boshqarish huquqi
Shaxsiy ma’lumotlar himoyasi to’g’risida xalqaro huquqiy hujjatlar, shuningdek
har bir mintaqaning,mamlakatning normativ-huquqiy hujjatlari, ushbu sohani
tartibga soluvchi huquqiy asosi mavjud. Xalqaro huquqning asosiy hujjatlaridan biri
hisoblangan 1
948-yilda qabul qilingan Inson huquqlari umumjahon
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 4, Series B 2025
17
deklaratsiyasida
ham shaxsiy huquqlar daxlsizligi uchnu alohida
modda mavjud,
12-modda
: “Hech kim shaxsiy va oilaviy hayotiga
o’zboshimchalik bilan aralashish,uy-joy daxlsizligi, xat-xabarlar siri
yoki or-nomusi va sha’niga qilingan tajovuzlarga duchor bo’lishi
mumkin emas. Shuningdek
1966-yilda qabul qilingan Fuqarolik va siyosiy
huquqlar
to’g’risidagi
xalqaro
paktning
17-moddasi
Umumjahon
dekloratsiyasining yuqorida keltirilgan moddasidagi qoidalani o’zida takrorlaydi va
uni yanda mustahkamlaydi
Shaxsiy huquqlarning raqamli himoyasida xalqaro hamjamiyat tomonidan
qabul qilingan tamoyillar ham mavjud. Bulardan biri
OECD(The organization for
Economic Co-operation and Development)
Shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish
bo’yicha ko’rsatmalar bo’lib, ular 1980,2013-yillarda yangilangan). Bu ko’rsatmalar
ma’lumotlarni himoya qilishning asosiy tamoyillarini belgilaydi, jumladan:yig’ishni
cheklash,ma’lumotlar
sifati,maqsadini
aniqlashtirish,foydalanishni
cheklash,xavfsizlik va ochiqlik, induvidual ishtirok va hisobdorlik.
BMTning Raqamli davrdagi maxfiylik huquqi bo’yicha rezolyutsiyasi. Ushbu
rezolyutsiya 2013,2016 va 2018 - yillarda qabul qilingan. Bu rezolyutsiyalar
yuqorida keltirilgan Umumjahon deklaratsiyasi va xalqaro paktning tegishli
moddalariga asoslanib ushbu sohani yanada chuqur tartibga solish uchun qabul
qilingan. Rezolyutsiya onlayn va offlayn maxfiylik huquqining bir xil darajada
himoya qilinishi lozimligini ta’kidlaydi. BMT Bosh Assambleyasining 2013-yilda
ushbu masala bo‘yicha birinchi rezolyutsiyasi qabul qilinadi undan so’ng 2016-yil
21-noyabrda qabul qilingan rezolyutsiyada ham shaxsiy daxlsizlik huquqi bilan
bogʻliq xalqaro majburiyatlarga rioya qilish muhimligi eʼtirof etilgan. Shuningdek
mintaqaviy va mahalliy huquqiy normalar ham mavjud bo’lib, ular xalqaro huquq
normalaridan farqli ravishda o’z yo’nalishi bo’yicha torroq doiradagi huquqlarni
tartibga soladi. Ulardan biri 2
018-yilda qabul qiligan Yevropa Ittifoqining
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 4, Series B 2025
18
Ma’lumotlarni himoya qilish umumiy reglamenti(GDPR)
.
GDPR o’zida quyidagi huquqlarni mustahkamlaydi:
✓
Ma’lumotlar bilan tanishish huquqi
✓
Ma’lumotlarni to’g’rilash huquqi
✓
Unutilish huquqi
✓
Ma’lumotlarni qayta ishlashni cheklash huquqi
✓
E’tiroz bildirish huquqi
✓
Avtomatlashtirilgan qaror qabul qilishga e’tiroz bildirish huquqi.
Milliy
qonunchilik
. Dunyoning ko’plab mamlakatlari o’z milliy
qonunchiligida shaxsiy ma’lumotlar himoyasi va maxfiylik huquqini tartibga
soluvchi normalarni qabul qilgan. Shu o’rinda O’zbekiston Respublikasi ham ushbu
sohani normativ-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solgan. Birinchi o’rinda bosh
qomus hisoblangan
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 31-moddasi:
“Har kim o’z sha’ni va obro’siga qilingan tajovuzlardan, shaxsiy hayotiga
aralashishgan himoyalanish va turar joy daxlsizligi huquqiga ega”.
Ushbu sohadagi asosiy hujjatlardan biri bo’lgan “
Shaxsga doir ma’lumotlar
to’g’risida’gi qonuni 2019-yilda qabul qilingan
. Bu qonunda shaxsiy
ma’lumotlarni yig’ish, saqlash, qayta ishlar va tarqatish kabi jarayonlarni tartibga
soladi. Bu qonunning
27-moddasida
shaxsga doir ma’lumotlarni himoya qilish
kafolatlari keltirilgan bo’lib, unga ko’ra:
“Davlat shaxsga doir ma’lumotlarning himoyasini kafolatlaydi. Mulkdor yoki
operator, shuningdek uchinchi shaxs shaxsga doir ma’lumotlarn himoya qilish
bo’yicha quyidagilarni ta’minlaydigan huquqiy, tashkiliy va texnik choralarni
ko’radi:
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 4, Series B 2025
19
subyektning o’z shaxsiy hayotiga aralashuvdan himoya qilinish
huquqini amalga oshirilishini;
shaxsga doir ma’lumotlarning yaxlitligi va but saqlanishi;
shaxsga doir ma’lumotlarning maxfiyligiga rioya etilishini;
shaxsga doir ma’lumotlarga qonunga xilof ravishda ishlov berilishining oldini
olinishini”;
Ushbu modda shaxsiy ma’lumotlarning kafolatchisi sifatida birinchi o’rinda
davlat, undan keyingi o’rinlarda ushbu ma’lumotlar ishonib topshirilgan vakolatli
shaxslarni keltiradi. Shuningdek, qonunning
28-moddasida
shaxsga doir
ma’lumotlarning maxfiyligi tushunchasiga ta’rif berilgan bo’lib shaxsning
roziligisiz yoki boshqa qonuniy asos mavjud bo’lmagan taqdirda muayyan shaxslar
tomonidan ma’lumotlardan foydalanishda rioya etilishi majburiy bo’lgan talablar
shaxsga doir ma’lumotlarning maxfiyligidir. Bundan tashqari
28-moddaning
ikkinchi qismida
shaxsga doir ma’lumotlardan foydalanishga ruxsat olgan boshqa
shaxslar subyektning roziligisiz shaxsga doir ma’lumotlarni uchinchi shaxslarga
oshkor etmasligi va tarqatmasligi majburiyat sifatida belgilab qo’yilgan. Shu bilan
birga O’zbekiston Respublikasi
“Axborotlashtirish to’g’risida”gi va “Elektron
tijorat to’g’risida”gi Qonunlar
i mavjud bo’lib, ushbu qonunlar orqali o’z
sohalaridagi munosabatlar tartibga solinadi va shaxslarning o’sha sohadagi huquqlar
himoya qilinadi. Biroq, O’zbekiston qonunchiligida raqamli maxfiylik va
ma’lumotlarni himoyasi bo’yicha bir qator bo’shliqlar mavjud. Masalan,
ma’lumotlar himoyasi bo’yicha mustaqil nazorat organi mavjud emasligi, aynan
raqamli muhitda maxfiylik himoyasini to’liq qamrab olgan maxsus qonunning
yo’qligi, “Shaxsga doir ma’lumotlar to’g’risida”gi qonun mavjud biroq u aynan
raqamli muhitda maxfiylikni ta’minlashni to’liq qamrab ololmaydi,shuningdek,
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 4, Series B 2025
20
raqamli maxfiylik bo’yicha aholida ma’lumotlar yetishmasligi ya’ni
fuqarolar ushbu yo’nalishda o’z huquqlarini va ularni himoya
qilishni bilmasligidir.
Shaxsiy ma'lumotlar himoyasi – bu zamonaviy jamiyatda shaxs
erkinligi va qadr-qimmatini ta'minlaydigan muhim omildir. Raqamli muhitda
maxfiylik huquqi insonga o'z hayotining ma'lum jihatlarini nazorat qilish imkonini
beradi. Bu huquq insonning erkin fikrlashi, o'z nuqtai nazarini shakllantirishi va
o'zligini anglashi uchun zarur bo'lgan shaxsiy makonni ta'minlaydi. Internet, ijtimoiy
tarmoqlar va sun'iy intellekt tizimlarining keng tarqalishi bilan fuqarolar haqidagi
ma'lumotlar to'planishi, qayta ishlanishi va tahlil qilinishi misli ko'rilmagan darajaga
yetdi. Ma'lumotlardan foydalanish imkoniyatlari cheksiz imkoniyatlar yaratsa-da,
bu jarayon jiddiy xavf-xatarlarni ham keltirib chiqarmoqda: kiberjarimalar, shaxsiy
ma'lumotlarning ruxsatsiz tarqalishi, raqamli nazorat va kuzatuv tizimlari
kengayishi kabi. Hozirgi kunda Yevropa Ittifoqining Ma'lumotlarni himoya qilish
umumiy reglamenti (GDPR), Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi APEC Privacy
Framework va boshqa milliy qonunchilik hujjatlari insonlarning raqamli muhitdagi
huquqlarini himoya qilishga qaratilgan. Ammo texnologiyalar jadal rivojlanib
borayotgan bir paytda qonunchilik ko'pincha orqada qolmoqda. Birgina O’zbekiston
misolida raqamli muhitda shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish bo’yicha maxsus
qonun yo’qligini misol sifatida ko’rdik. Bu ko’plab mamlakatlarning
qonunchiligidagi bo’shliq bo’lishi mumkin. Chunki sun’iy intellekt rivojlanishi
natijasida raqamli dunyoda yangidan-yangi o’zgarishlar bo’lyapti. Bu esa
qonunchilikda ham zamon talabaiga mos o’zgarishlar bo’lishini talab qilmoqda.
Shaxsiy ma’lumotlar himoyasi va raqamli maxfiylikni inson huquqlari yuzasidan
ta’minlashda yuqori natijaga erishish quyidagi chora-tadbirlani amalga oshirish
mumkin:
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 4, Series B 2025
21
✓
Xalqaro standartlarga muvofiq milliy qonunchilikni
takomillashtirish. Xususan, O'zbekiston Respublikasida shaxsiy
ma'lumotlar himoyasi bo'yicha qonunchilikni xalqaro me'yorlarga
moslashtirish, ma'lumotlar himoyasi bo'yicha mustaqil nazorat
organi tashkil etish kerak.
✓
Fuqarolarning raqamli savodxonligini oshirish. Har bir fuqaro o'z
shaxsiy ma'lumotlarini himoya qilish va raqamli maxfiylikni ta'minlash bo'yicha
zarur bilim va ko'nikmalarga ega bo'lishi lozim.
✓
Texnologik yechimlarni rivojlantirish. "Privacy by design"- "Dizayn
tomonidan maxfiylik" atamasi "texnologik dizayn orqali ma'lumotlarni himoya
qilish" dan boshqa narsani anglatmaydi. Buning orqasida ma'lumotlarni qayta
ishlash protseduralarida ma'lumotlarni himoya qilish, agar ular yaratilganda
texnologiyaga allaqachon integratsiya qilingan bo'lsa, eng yaxshi rioya qilinadi
degan fikr mavjud Ushbu amaliyotni O’zbekiston sharoitida qo’llash maqsadga
muvofiq bo’ladi.
✓
Xalqaro hamkorlikni kuchaytirish. Ma'lumotlar trans chegaraviy
harakat qilishi sharoitida, shaxsiy ma'lumotlar himoyasi sohasida xalqaro hamkorlik
va standartlashtirish zarur. Masalan Osiyo mintaqasi uchun alohida shaxsiy
ma’lumotlarni himoya qilish bo’yicha standartlashtirish talablarini joriy qilish
imkoniyasi mavjud.
Xulosa qilib aytganda, shaxsiy ma'lumotlar himoyasi va raqamli maxfiylik
masalalarini hal qilish butun jamiyatning umumiy vazifasi hisoblanadi. Bu masalalar
zamonaviy texnologiyalardan foydalanishning ajralmas qismi bo'lib, inson
huquqlari, erkinliklari va qadr-qimmatini himoya qilishning asosini tashkil etadi.
Raqamli dunyoda har bir inson o'z ma'lumotlari ustidan nazorat qilish huquqiga ega
bo'lishi kerak, davlat esa bu huquqni tegishli qonunchilik mexanizmlari orqali
J
ournаl of Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Horizon ISSN: 3060-5261 Impact faktor: 9.9
Volume 1, Issue 4, Series B 2025
22
kafolatlashi lozim. Faqat shundagina raqamli revolyutsiya nafaqat
texnologik taraqqiyot, balki insoniyat uchun ham haqiqiy yutuq
bo'lishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1.
Samuel Uorren and Luis Brendays “The rihjts to privacy”. 1980
2.
PRIVACY AND FREEDOM. By Alan F. Westin. New York: Atheneum.
1967.
3.
Kibermakonda hayot va mas’uliyat. Maqola. 2025
4.S tanford Encyclopedia of Philosopy
https://plato.stanford.edu/entries/kant/
5.
European
Cour
of
Human
Rights
https://hudoc.echr.coe.int/fre#{%22itemid%22:[%22001-90051%22]}
6.
Inson
huquqlari
umumjahon
dekloratsiyasi
12-modda
https://constitution.uz/oz/pages/humanrights
7. Xalqaro pakt “Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risida” 17-modda
8.
United
Nations
Resolution
“Right
privacy-digital
age”
9. General Data Protection Regulation
10. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
11. O’zbekiston Respublikasi “Shaxsga doir ma’lumotlar to’g’risida”gi
https://lex.uz/docs/-4396419#-4397639
12.
Court
of
Justice
European
Unieon
https://curia.europa.eu/juris/liste.jsf?num=C-311/18
https://gdpr-info.eu/issues/privacy-by-design/
