J
оurnаl оf Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Hоrizоn ISSN: 3060-5261 Impаct fаktоr: 9.9
Vоlume 1, Issue 4, Series А 2025
83
TOG‘AY MUROD QISSALARIDA XALQ
QO‘SHIQLARINING POETIK IFODASI
Sharipova Ma’mura Sharif qizi,
ToshDOʻTAU Adabiyotshunoslik:
adabiyotshunoslik nazariyasi 1-kurs magistranti
+998912475440
Ilmiy rahbar: F.f.d., Prof, Umida Rasulova
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Tog‘ay Murodning uch qissasi: “Oydinda
yurgan odamlar”, “Yulduzlar mangu yonadi” va “Ot kishnagan oqshom” qissalari
tarkibidagi xalq qo‘shiqlarining mohiyati yoritiladi. Xalq qo‘shiqlarining qahramon
ruhiyatini obrazli ifodalashdagi o‘rni belgilanadi. Uning qanday vaziyatda, qaysi
o‘rinlarda keltirilgani izohlandi. Qo‘shiqlarni qo‘llash qanday vazifalarni o‘tashi,
uning poetik xususiyati ochiqlandi. Shuningdek, qo‘shiqlarning turlari keltirilib,
asarda mehnat bilan bog‘liq qo‘shiqlar ko‘proq qo‘llangani aniqlandi
.
Kalit soʻzlar:
Lirik tur, qo‘shiq, mehnat qo‘shiqlari, badiiy maqsad, poetik
ifoda.
Аннотация.
В этой статье будет освещена сущность народных песен в
составе трех рассказов Тогая Мурада: “люди, идущие по Луне”, “Звезды горят
вечно” и “вечер в наручниках”. Определяется роль народных песен в образном
выражении психики героя. Объяснялось, в каком положении он находится, в
каких местах. Раскрыты задачи, которые выполняет использование песен, ее
поэтический характер. Также были перечислены типы песен, и было
обнаружено, что в произведении больше используются песни, связанные с
трудом.
J
оurnаl оf Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Hоrizоn ISSN: 3060-5261 Impаct fаktоr: 9.9
Vоlume 1, Issue 4, Series А 2025
84
Ключевые слова:
Лирический тип, песня, трудовая песня,
художественное назначение, поэтическое выражение.
Abstract.
In this article, the meaning of folk songs contained
in three stories of Grandfather Murad: "People walking on the
moon", "Stars burn forever" and "The evening of a neighing horse" is explained. The
role of folk songs in figurative expression of the hero‘s psyche is determined. It was
explained in what situation and in which places it was presented. What are the tasks
of using songs, its poetic nature has been revealed. Also, the types of songs were
given, and it was found that songs related to work are used more in the work.
Keywords
: Ltype, song, labor songs, artistic goal, poetic expression.
Lirik turning eng faol, ommabop turlaridan biri bu qo‘shiq hisoblanadi. Qo‘shiq
atamasi ilk bor Mahmud Qo‘shg‘ariyning “Devoni lug‘oti turk” asarida keltiriladi.
Lirik asarlarda inson hayoti, uning turmush lahzalari inson ko‘nglidan kechirayotgan
tuyg‘ularnni kuylaydi. Qo‘shiqlar folklorda odatda xalq marosimlari, urf-
odatlatlarini o‘zida namoyon etadi. Qo‘shiqlarning esa bir necha turlari mavud:
1.
Mehnat qo‘shiqlari;
2.
Tarixiy qo‘shiqlar;
3.
Termalar;
4.
Bolalar qo‘shiqlari;
5.
Lirik qo‘shiqlar.
Mehnat qo‘shiqlari xalq she’riyatining eng avvalgi turlaridan biri bo‘lib,
ularning yaratilishi va ijro etilishi kishilarning mehnat jarayoni bilan bog‘liqdir.
1
Mahmud Ko’shg’ariy
. (1960
) “Devoni lug’oti turk”. (203
-bet)
. O’zbekiston SSR Fanlar
akademiyasi.
2
Mirzayev.T, Turdimov.Sh, Jo‘rayev. M, Eshonqulov.J, Tilavov.A. (2020). O‘zbek folklori, (205
-219-
bet). “Tafakkur
-
bo‘stoni” .
J
оurnаl оf Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Hоrizоn ISSN: 3060-5261 Impаct fаktоr: 9.9
Vоlume 1, Issue 4, Series А 2025
85
Dehqonlar, hunarmandlar ishlab turib qo‘shiq aytganlar. Qo‘shiq
ularning mehnatlarini yengillatgan, ayrim so‘zlari, undov nidolari
ko‘pchilikni baravar harakat qilishini uyushtirgan. Shu sababdan
qo‘shiqdagi so‘zlar, vazn, qofiya ixcham, aniq bo‘lgan. Ayrim
so‘zlar vaqti-vaqti bilan takrorlanib, hayqiriq, chaqiriq, shikoyat va mamnunlikni
bildiruvchi nidolar alohida ohangda aytilib turilgan. Mehnat qo‘shiqlari mazmunan
dehqonchilik, bog‘ va bog‘dorchilik, chorvachilik, ovchilik, hunarmandchilik va
boshqa kasblarga xos xususiyatlarni aks ettiradi. Mehnat turlari xilma- xil
bo‘lganidek, mehnat qo‘shiqlari ham turli-tumandir. Dehqonchilik bilan bog‘liq
qo‘shiqlarga qo‘shchi, o‘rim, xirmon, yanchish, yorg‘ichoq qo‘shiqlari kiradi.
Tog‘ay Murod qissalarida folklor janrlaridan o‘rinli va unumli foydalangan. Adib
asarlarining aksariyati folklor bilan chambarchars bog‘liq. Xususan, “Oydinda
yurgan odamlar” qissasida Oymomo sovliq sog‘ganda qo‘shiq aytib sog‘adi:
Qo‘y sog‘aman qo‘shoqda, turey-turey,
Qo‘y ishqi menga yoqqan, turey-turey,
Qo‘y sutini ichganlar, turey-turey,
Kundan kun shifo topgan, turey-turey.
Chorvachilik bilan bog‘liq qo‘shiqlar ichida sog‘im qo‘shiqlari keng tarqalgan.
Sog‘im qo‘shiqlari: sigir, qo‘y, echki, biya, tuyalarni sog‘ishda erkalash ohangida
aytiladigan qo‘shiqlarni sog‘im qo‘shiqlari deyiladi.
qo‘shiqlar “xo‘sh-xo‘sh” yoki “xo‘shim” deyiladi. Qo‘ylarni sog‘ish va qo‘zilarni
emdirish aytiladigan qo‘shiqlarni “turey-turey qo‘shiqlari” yoki “furr-xaypuy”
deyiladi. Ularda odatdagidek sovliqqa murojaat etish asosiy o‘rin tutadi.
Qo‘shiqlarni chorvadorlari hayoti qo‘ylarni bo‘rilardan omon saqlaydigan itlardan
3
Mirzayev.T, Turdimov.Sh, Jo‘rayev. M, Eshonqulov.J, Tilavov.A. (2020). O‘zbek folklori,
(205-219-
bet). “Tafakkur
-
bo‘stoni” .
J
оurnаl оf Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Hоrizоn ISSN: 3060-5261 Impаct fаktоr: 9.9
Vоlume 1, Issue 4, Series А 2025
86
tortib, kuy boquvchilarning ruhiy olami, yam-yashil dalalar
tasvirigacha ona qo‘ylarni erkalash yo‘li bilan beriladi. To‘rtliklarni
har bir satrida “turay-turay” yoki “turey-turey”, “pufey-pufey”
so‘zlari qo‘shib aytiladi. Bu esa uni ma’lum ohangda cho‘zib
aytishga imkon beradi:
Tog‘larga bor, quv olma, turey-turey,
Sovdi bo‘lgin, suv olma, turey-turey,
Bolangning yo‘qligini. turey-turey,
Ko‘nglingga og‘ir olma, turey-turey.
Insonning yashashi, hayot kechirish tarzi, urf-odatlari marosimlar bilan
bog‘liq tarzda qo‘shiqlarda juda ko‘p namoyon bo‘ladi. “Yulduzlar mangu yonadi”
asarida esa mehnat qo‘shiqlari bir necha o‘rinlarda foydalanilgan. “Yulduzlar mangu
yonadi” qissasidagi mazkur lavhada ham xalq qo‘shiqlari qahramon ruhiyati qay
tarzda yoritishga yo‘naltirgani kuzatiladi:
Esli molim, oqilim, churiya-chur-ey,
Yelkamdagi kokilim, churiya-chur-ey,
Shuncha molning ichida, churiya-chur-ey,
Bogʻda ochilgan gulim, churiya-chur-ey.
Togʻlarda bor gulxayr, churiya-chur-ey,
Oq sutingni qil xayr, churiya-chur-ey,
Kelar yili tuqqaning, churiya-chur-ey,
Boʻlsinda Zuhra-Tohir, churiya-chur-ey.
Ushbu lirik qo‘shiqni badiiy asarda qo‘llash ,birinchidan, o‘quvchida sof
qishloq hayoti manzarasini gavdalantiradi, ikkinchidan, nasriy asarda she’riy ohang
jilolalari o‘ynoqi bir kayfiyat, shiddatni beradi. Misralarga nazar tashlasak, Tog‘ay
J
оurnаl оf Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Hоrizоn ISSN: 3060-5261 Impаct fаktоr: 9.9
Vоlume 1, Issue 4, Series А 2025
87
Murod ertak qahramonlari nomi: ”Tohir va Zuhra” ni ham tilga olib
ketyapti. Xuddi shu tarzda sof qaynagan qishloq hayotini aks ettirish
uchun yana bir o‘rinda qizlarning bug‘doy o‘rish bilan bog‘liq
qo‘shig‘i keladi:
Gʻujmoqi bugʻdoy,
Donginang toʻq-ay,
Toʻp boʻl, oʻraylik,
Xoʻpda koʻrayik.
O‘rim qo‘shiqlari hosilni yig‘ib olishda aytiladi, ushbu asarda qo‘llangan
qo‘shiq doimgi qo‘llanadigan naqorat qism hisoblanadi va mehnakash insonning
ulug‘ligi, halol mehnati qadrlanadi. Ko‘pincha folklorda ushbu qo‘shiq dehqon
tomon aytiladi. Asarda esa qizlar tomonidan aytilgan. Shuningdek asarda “Xo‘p
hayda” xirmon yanchishda dehqonlar tomonidan aytiladigan qo‘shiq ham
keltirilgan:
Yoʻrtib-yoʻrtib haydagin-a, mayda-yo, mayda-yo,
Don somondan arisin-a, mayda-yo, mayda-yo,
Ayni sahar boʻlganda-yo, mayda-yo,
Xoʻjayi Xizr dorisin-a, mayda-yo, mayda-yo
Bu qo‘shiq bilan dehqonning g‘or atalmish ro‘zg‘orni tezroq to‘ldirishga
intilishi, dehqonning asosiy ishchi kuchi bo‘lgan, uning muhabbati bo‘lgan ho‘kizni
ta’rif-u tavsiflashdan boshlanadi. Yozuvchi bundan qo‘shiqlarni asarga kiritishda
turli xil maqsad ham yotadi. Birinchidan, kitobxonga mehnatkash, jaydari xalqni
ko‘z o‘ngida gavdalantiradi, nasriy yo‘sinda o‘qib kelayotgan inson qo‘shiq o‘qib
J
оurnаl оf Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Hоrizоn ISSN: 3060-5261 Impаct fаktоr: 9.9
Vоlume 1, Issue 4, Series А 2025
88
tom ma’noda madaniy hordiq oladi. Ikkinchidan, o‘qiguvchini xalq
og‘zaki ijodi bilan hamnafas qilib boradi.
Shuningdek, adibning yana bir qissasi “Ot kishnagan
oqshom” da ham qo‘shiq janri o‘z aksini topgan. Jumladan,
Ziyodulla chavandozning ayoli tilida o‘z bolasini tinchlantirish maqsadida quyidagi
qo‘shiqni aytadi:
Kelgin, bolam, tizzamga,
Yol bo‘larsan o‘zimga,
Quloq solgin so‘zimga,
Huyyo, bolam, huyyo!...
Qo‘shiq vositasida o‘z orzu-umidlarini o‘z farzandiga kuylayotgan ona obrazi
gavdalanadi. U bolasiga tilaklarni qo‘shiqqa solib unga aytadi:
Jonim, bolam, ot chopsin,
Otiga baxmal yopsin,
Huyyo solsin otasi
Orqasidan yol topsin.
Huyyo, bolam, huyyo!...
Xuddi shu kabi Tog‘ay Murod asarlarining ildizi, tub mohiyati xalq o‘gzaki
ijodiga borib taqaladi. Asarlarini mutolaa qilar ekanmiz, xalq marosimlari, urf-
odatlari, an’analari jonli kartinadek gavdalanadi. Tog‘ay Murodning uch qissasidagi
xalq qo‘shiqlarining o‘rni va ahamiyati tilga olindi. Aslida, adibning har bir asarida
o‘zbek xalqining milliy g‘ururini, iftixorini, sha’nini tarannum etadigan, urf-
J
оurnаl оf Аnаlyticаl Synergy аnd
Scientific
Hоrizоn ISSN: 3060-5261 Impаct fаktоr: 9.9
Vоlume 1, Issue 4, Series А 2025
89
odatlarini ko‘rsatadigan o‘rinlar talaygina. Uning asarlarining tub
mohiyatini o‘rganish folklorga bo‘lgan muhabbatni uyg‘otadi, har
tomonlama xalq merosini chuqurroq o‘rganishga ko‘maklashadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.Mahmud Ko‘shg‘ariy. (1960) “Devoni lug‘oti turk”. (203-bet). O‘zbekiston
SSR Fanlar akademiyasi.
2.Mirzayev.T, Turdimov.Sh, Jo‘rayev. M, Eshonqulov.J, Tilavov.A. (2020).
O‘zbek folklori, (205-219-bet). “Tafakkur-bo‘stoni” .
3.Tog‘ay Murod,(20220. Oydinda yurgan odamlar. (191-bet). “Nurafshon”.
4.Tog‘ay Murod, (2022). Ot kishnagan oqshom, (172-bet). “Nurafshon”
5. Tog‘ay Murod, (1994). Yulduzlar mangu yonadi, (180-bet). “Sharq”.
