ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 4, ISSUE 02, APREL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
218
O‘zbekiston davlat jismoniy tarbiya va
sport universiteti Nukus filiali
Sport o‘yinlari kafedrasi PhD, Dotsenti
Ramazanov Medet taqrizi ostida
Paraxatova Aynura Tengelbay qízí
2-kurs Badiiy gimnastika
O‘zbekiston davlat jismoniy tarbiya va sport
universiteti Nukus filiali
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINING JISMONIY SIFATLARINI
TARBIYALASHDA AYLANMA TRENIROVKA METODI
Annotatsiya:
Ushbu maqolada boshlang’ich sinf yoshidagi o’quvchilarning jismoniy sifatlarini
oshirishda aylanma trenirovka metodidan foydalanishning ustuvor yo’nalishi o’rganilgan.
Boshlang’ich sinf yoshidagi o’quvchilarni ham jismonan, ruhan, fiziologik jihatdan ham
rivojlanishida mashqlardan unumli foydalanish haqida ma’lumotlar berilgan.
Kalit so‘zlar:
Jismoniy sifat, sport, jismonan sog’lom, tezkorlik, chidamlilik, egiluvchanlik,
aylanma trenirovka mashq usuli, koordinatsion-harakat, qobiliyat.
Annotation:
In this article, the priority direction of using the circular training method in
improving the physical qualities of primary school students is studied. Information on the
effective use of exercises for the physical, mental, and physiological development of elementary
school students is provided.
Key words:
Physical quality, sports, physically healthy, quickness, endurance, flexibility,
rotational training method, coordination-movement, ability.
Аннотация:
В данной статье исследовано приоритетное направление использования
метода круговой тренировки в совершенствовании физических качеств учащихся
начальных классов. Приведены сведения об эффективном использовании упражнений для
физического, умственного и физиологического развития учащихся младших классов.
Ключевые слова:
Физические качества, спорт, физическое здоровье, быстрота,
выносливость, гибкость, ротационный метод тренировки, координация-движение,
способности.
Kirish.
Dunyoning barcha davlatlarida o‘quvchi yoshlar orasida sog‘lomlashtirish masalasiga
katta e’tibor qaratilmoqda. Biroq so‘nggi yillarda o‘sib kelayotgan yosh avlodning jismoniy
rivojlanishi hamda jismoniy tayyorgarlik holati pasayib borishi kuzatilmoqda. Buning asosiy
sabablaridan biri umumta’lim maktablaridagi jismoniy tarbiya jarayonining past samaradorligi,
jumladan, jismoniy tarbiya darslarida o‘quvchilarning jismoniy holatiga nisbatan individual
yondashuvning yetarli darajada olib borilmayotganligi hisoblanadi. Jismoniy tarbiya va sport
faoliyati ko‘pgina maktab o‘quvchilari uchun salomatlikni saqlash va mustahkamlashda hamda
jismoniy tayyorgarlikni oshirishda zarur ehtiyojga aylanmagan.
Respublikamizda jismoniy tarbiya o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil qilish va o‘tkazishni
takomillashtirish masalalariga katta e’tibor qaratilmoqda, biroq ilmiy-uslubiy adabiyotlarda
bolalarda koordinatsion qobiliyatini shakllantirish hamda bolalar organizmi shakllanishining
turli yosh davrlarida uni takomillashtirish xususiyatlari yetarlicha yoritilmagan. Mamlakatimiz
ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohatlar tufayli o‘sib kelayotgan yosh avlodning
jismoniy rivojlanishi va malakalarini shakllantirish hamda barkamol shaxsni tarbiyalash uchun
barcha shart sharoitlarni tubdan yaxshilash, ilg‘or xorijiy tajribalar asosida umumta’lim
maktabida ta’lim sifatini oshirish uchun salmoqli ishlar amalga oshirilib kelinmoqda.
Yuqorilardan kelib chiqib, koordinatsion qobiliyatni shakllantirish uchun maktablarda jismoniy
tarbiya darslarining o‘quv jarayonida ilmiy asoslangan holda yangi texnologiyalardan
foydalanish zaruriyati paydo bo‘lmoqda.
Keyingi vaqtlarda bir qancha olimlar tomonidan maktab yoshidagi bolalarning harakat
faolligini oshirish muammolari tadqiq qilinmoqda. Ushbu ishda Bogen M. M., Germanov G.N.,
Zemsova I. I., Ignatov S.N.,Imas E., Mingazova Y.G., Mixaylov N.G., Muxanova N.V.,
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 4, ISSUE 02, APREL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
219
Sokolov E.S., Solodkov A.S. kabi mualliflarning ishlari o’rganildi. Bolalarning jismoniy
tarbiya mashg‘ulotlarida koordinatsion qobiliyatini shakllantirish masalalari O‘zbekistonlik
olimlardan Z.S. Artiqov, M.A. Aslanova, B.G‘. Boybobayev, F.A.Kerimov, R.S.Salomov, T.S.
Usmonxodjayev, N.K.Ro‘zmetovlar ishlarida, shuningdek, bolalik yoshida koordinatsion
qobiliyatni shakllantirishda tayanch-harakat apparatining anatomik, fiziologik va funksional
xususiyatlari R.D.Xalmuhamaedov, D.D. Sharipova, A.K. Eshtayev va boshqa olimlarning
ilmiy izlanishlarida o‘z aksini topgan.
Jismoniy tarbiya jarayonida hal qilinadigan asosiy vazifalardan biri insonga xos jismoniy
sifatlarni to‘laqonli rivojlanishini ta’minlash hisoblanadi.
Jismoniy sifatlar deb, insonning jismoniy faolligi shakllanishidagi maqsadli harakat faoliyati
zamiridagi (irsiy) tug‘ma morfofunksional sifatlarga aytiladi. Asosiy jismoniy sifatlarga
mushaklar kuchi, tezkorlik, chidamlilik, egiluvchanlik va epchillik kiradi[5].
Jismoniy sifatlarning dinamik o‘zgarishlariga xos “rivojlanish” va “tarbiya” kabi atamalar
ishlatiladi. Rivojlanish atamasi jismoniy sifatlarni tabiiy o‘zgarishini tavsiflasa, tarbiya atamasi
jismoniy sifat ko‘rsatkichlarining o‘sishiga faol va yo‘naltirilgan ta’sirini nazarda tutadi.
Zamonaviy adabiyotlarda “jismoniy sifatlar” va “jismoniy (harakat) qobiliyatlar” atamalaridan
foydalaniladi. Ammo ularning ma’nolari bir xil emas. Harakat qobiliyatlarini umumiy
ko‘rinishda inson harakat imkoniyatlarini aniqlovchi yakka xususiyatlar deb tushunish mumkin
[3].
Inson harakat qobiliyatlarining asosini jismoniy sifatlar, shakllanishi harakat
ko‘nikma va malakalar tashkil qiladi. Harakat qobiliyatlariga kuchlilik, tezkorlik, tezkor-kuch,
koordinatsion-harakat qobiliyatlari, umumiy va maxsus chidamlilik kiradi. Har bir insonda
harakat qobiliyatlari o‘zgacha rivojlangan. Qobiliyatlarning turlicha rivojlanish asosida xilma-
xil tug‘ma (irsiy) anatomik-fiziologik belgilar ierarxiyasi yotadi:
- miya va asab tizimining anatomik-morfologik xususiyatlari (asab jarayonlari xususiyatlari -
kuch, harakatchanlik, vazminlik; po‘stloq tizimining yakka variantlari);
- fiziologik xususiyatlar (yurak-qon tomir, nafas tizimlarining xususiyatlari);
- biologik (biologik oksidlanish, moddalar almashinuvi, mushak qisqarishlari
quvvatiga xos) xususiyatlar;
- tana tizimiga xos xususiyatlar (tana uzunligi va og‘irligi, mushak va yog‘
to‘qimalari massasi);
- xromosomalar (genlar)ga oid xususiyatlar.
Harakat qobiliyatlarining rivojlanishiga psixodinamik belgilar (temperament, harakter yoki
fe’l-atvor, psixik jarayonlarni boshqarish va o‘z-o‘zini boshqarish xususiyatlari) ta’sir ko‘rsatadi.
Bugungi kunda aylanma trenirovka mashq metodi universal kiritish maqsadga muvofiqligi
haqida savol paydo bo’ladi. Bu boshlang’ich maktab yoshidagi o’quvchilar bilan jismoniy
tarbiya mashg’ulotlarini o’qitish usuli kichik maktab yoshini inobatga oladi. Uning
komplekslari uy vazifasi sifatida ham mavjud, keyin bu vazifalarni sinfda tanlab va umumiy
sinovdan o’tkazish jismoniy tarbiya darslarining samaradorligini oshiradi. Aylanma trenirovka
mashq usuli mashqlardan foydalanadi yosh organizmni takomillashtirish va rivojlantirish,
salomatlikni mustahkamlashda hamda jismoniy sifatlarni tarbiyalashda katta axamiyatga ega
ekanligi adabiy manbalarda keltirilgan.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida aylanma trenirovka mashq usuldan foydalanib, yosh
organizmning rivojlanish samaradorligini topish, vosita usullarini jismoniy tarbiya
mashg’ulotlarida qo’llash.
Boshlang’ich maktab yoshidagi o’quvchilar uchun jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida aylanma
trenirovka mashq metodini qo’llash orqali jismoniy sifatlarni rivojlantirish.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:
1. Boshlang’ich sinf o’quvchilarni o’rganish bo’yicha adabiyot manbalarini
o’rganish, taxlil qilish va mushohoda yuritish.
2. Umumta’lim maktabning 1-4-sinf o’quvchilarida jismoniy sifatlarining
rivojlanish ko’rsatkichlarini aniqlash.
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 4, ISSUE 02, APREL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
220
3. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida aylanma trenirovka mashq metodidan
foydalanishning eksperimental-tajriba usulini ishlab chiqish, 1-4-boshlang’ich sinf
o’quvchilarining harakat sifatlarini rivojlantirish.
Boshlang’ich tadqiqot ishlari davomida tadqiqot farazi shakllantirildi: jismoniytarbiya
mashg’ulotlarida aylanma trenirovka mashq usul sezilarli darajada boshlang’ich maktab
yoshidagi bolalarning jismoniy fazilatlarini rivojlantiradi deb taxmin qildik. Kichik maktab
yoshidagi bolalar bilan ishlaydigan jismoniy tarbiya o’qituvchisi ularning anatomik, fiziologik va
psixologik o’ziga xos xususiyatlarini yaxshi bilishi kerak. 1-4-sinf o’quvchining organizm
xususiyatlarini to’liq bilmaslik jismoniy tarbiya mashqlarini qo’llash usullarida xatolarga olib
keladi va natijada bolalar organizmiga ortiqcha yuklama berishi ularning sog’lig’iga zarar
yetkazish mumkin.
Organizm tuzilishi va funksional holatida sodir bo’ladigan o’zgarishlar bolalar tanasi, nafaqat
tizimli ta’siridan kelib chiqadi jismoniy mashqlar, balki yoshga bog'liq xususiyatlar bo’lib u
boshlang'ich maktab yosh chegaralari, davrga to’g’ri keladi. Boshlang’ich maktabda o’qitish,
hozir kunda 6-7-yoshda 9-10-yoshlarni qamrab oladi. Bu vaqt oralig’ida yanada psixo-fiziologik
va bolaning jismoniy rivojlanishi, imkoniyatni ta’minlash maktabda ta’limda tizimi mukammal
tashkil etilishi kerak.
Yetti yoshdan boshlab o’g’il bolalarda taxminan ikki yil davomida yetuk tizimlarda organizmi
va yuqori nerv faoliyatining rivojlanishi qizlardan orqada qoladi. Bu yoshda asosiy nerv
faoliyatlarining qo’zg’alish jarayoni va differensial sezilarli kuchga, harakatchanlikka ega,
muvozanat va shartli reflekslar - zarur va yetarli darajada barqaror bo’ladi.
Aylanma trenirovka mashq usuli boshlang’ich sing o’quvchilarni o’qitish jarayonida har
tomonlama va o’zaro bog’liqlikda turli xil sog’liqni saqlash, ta’limiy va tarbiyaviy vazifalarni
bajaradi. Aylanma trenirovka mashq metodlarini qo’llash vazifalarni hisobga olish motorli
ko’nikmalar va bolalarning fazilatlarini ishlab chiqish talab qilinadi. O’rgatish va
takomillashtirish bilan bog’liq bo’lgan rivojlantirish boshlang’ich maktab yoshida mashqlarni
tanlash, shuningdek ularning fiziologik o’zgarishlariga ham ta’sir qiladi.
Aylanma trenirovka mashq metodining mazmuni juda oddiy, har tomonlama qamrab oladigan
barcha turdagi mashqlarni o’z ichiga olishi kerak, texnik jihatdan ham yosh bolaning asosiy
mushak guruhlariga yaxshi ta’sir qilishi kerak. Jismoniy tarbiya dasturlarini ishlab chiqqanda
chuqur tahlil qilib, ularning mazmuni bilan aloqasini o’rnatish bolalarning yosh imkoniyatlariga
muvofiqligini aniqlash zarur.
Xususan, umumiy rivojlanishi bilan birga kichik maktab yoshidagi bolalar uchun jismoniy
tarbiya darslarida umumrivojlantiruvchi mashqlari asosiy ahamiyatga ega. Maktab o’quvchilari
uchun asosiy harakatlar deb ataladigan mashqlarni kiritish tavsiya etiladi - toqqa chiqish,
sakrash, emaklash, to’p bilan harakatlanish mashqlari dastur mazmuniga qarab bunda ularning
harakatlari (tashlaydi, qaytaradi va ushlaydi) va hokazo materiallardan foydalanish. Har xil
turdagi mashqlarni keng qo’llash kerak. Jismoniy mashqlari uchun kerakli anjomlar (halqa, to’p,
arqon va boshqalar), shuningdek mashqlar; turli xil inventarlar va mashqlar uchun anjomlari
(skameyka,
gimnastika devori, egiluvchan taxta va boshqalar).
Aylanma trenirovka mashq uslubida o’quv majmualari amalga oshiriladi
mashqlar birinchi navbatda bolalar tomonidan yaxshi tushunilishi kerak maktab o’quvchilari,
bolalar ularni juda oson amalga oshirishlari uchun erkin, mustaqil va xohish bilan bajarishi
kerak bo’ladi.
Xulosa qilib aytganda Jismoniy sifatlarning o’zaro ta’sirini bog’liqlikda tahlil etish pedagogik
tajriba natijasida yuz bergan o’zgarishlar mohiyatini chuqurroq anglashga imkon yaratdi. Agar
mazkur tadqiqotlar ostiga to’g’ri chiziq tortsak, pedagogik tajriba tufayli kichik maktab
yoshdagi bolalarning jismoniy rivojlanish sifatlari orasidagi ishonchli bog’liqliklar miqdorini
jiddiy oshirish mumkin bo’lgani haqida yuksak ishonch bilan gapira olamiz.
Jismoniy tarbiya darslarida aylanma mashq qilish usuli barcha bolalarning bir vaqtning o'zida
ishtirok etishi bilan mashqlarni bajarishda etarli asbob-uskunalardan foydalanishni o’z ichiga
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 4, ISSUE 02, APREL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
221
oladi va yuqori harakat mahoratini yaratish imkoniyatini beruvchi asbob-uskunalar darsning
mator zichligini oshiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
l . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada
rivojlantirish chora tadbirlari to‘grisida”gi PQ-3031-son qarori. “Xalq so‘zi” gazetasi №
111(6805) 2017-yil 6-iyun.
2. Salomov R. S. Jimoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati. Darslik, 1-jild.T.: “ITA PRESS”,
2015-9 b.
3. Jammatov J., Ro‘zmetov N. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi (Jismoniy
qobiliyatlar). Olquv qo'llanma. “Barkamol fayz media”, 2020.
4. Kerimov.F, Umarov.M. Sportda prognozlashtirish va modellashtirish.
Darslik. T. 2005 yil.
5. B.B.Ma’murov. Bolalar rivojlanishida jismoniy tarbiya nazaryasi va metodikasi. Toshkent
“Turon zamin ziyo” 2014.
