ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 4, ISSUE 02, APREL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
222
O‘zbekiston davlat jismoniy tarbiya va
sport universiteti Nukus filiali
Sport o‘yinlari kafedrasi PhD, Dotsenti
Ramazanov Medet taqrizi ostida
Paraxatova Aynura Tengelbay qízí
2-kurs Badiiy gimnastika
O‘zbekiston davlat jismoniy tarbiya va sport
universiteti Nukus filiali
TALABALARNING KASBIY-AMALIY JISMONIY
TAYYORGARLIK MUAMMOLARI
Annotatsiya:
Talabalarning kasbiy-amaliy jismoniy tayyorgarligi harakat malakalari va
ko‘nikmalarining individualligi, jismoniy qobiliyatlarni va u bilan bevosita yoki bilvosita bog‘liq
bo‘lgan kasbiy yaroqlilikni boyitadigan ta’lim jarayoni sifatida yoritilgan.
Kalit
so‘zlar:
Jismoniy
tarbiya,
kasbiy-amaliy
jismoniy
tayyorgarlik,
kasbiy faoliyat, kasbiy sifatlar, kasbiy kompetensiya, jismoniy yaroqlilik.
Abstract:
The professional and practical physical training of students is presented as an
educational process that enhances the individuality of motor skills and abilities, physical
capabilities, and directly or indirectly related professional aptitude.
Keywords:
Physical education, professional and applied physical training, professional activity,
professional qualities, professional competence, physical fitness.
Аннотация:
Профессионально-прикладная
физическая
подготовка
студентов
рассматривается как образовательный процесс, обогащающий индивидуальные
двигательные навыки и умения, физические способности и непосредственно или косвенно
связанную с ними профессиональную пригодность.
Ключевые слова:
Физическая культура, профессионально-прикладная физическая
подготовка,
профессиональная
деятельность,
профессиональные
качества,
профессиональная компетенция, физическая пригодность.
Kirish.
Ma’lumki, kasbiy mehnatning ko‘pchilik turlarini natijaviyligi, boshqa masalalar bilan
bir qatorda, inson organizmga kasbiy faoliyat va uning sharoitlari tomonidan qo‘yiladigan
talablarga ma’lum darajada adekvat bo‘lgan jismoniy mashqlar bilan tizimli shug‘ullanish yo‘li
bilan dastlab o‘zlashtiriladigan maxsus jismoniy tayyorgarlikka bog‘liq. Ushbu bog‘liqlik,
individni hayot faoliyati jarayonidagi jismoniy va umumiy rivojlanishini har xil tomonlarini
o‘zaro harakatlanish qonuniyatlari (xususan, u yoki bu faoliyatga surunkali adaptatsion
samaralarni o‘zaro ta’siri, trenirovka qilganlikni olib o‘tilishi, mashg‘ulot va kasbni
o‘zlashtirilishi jarayonida egallanadigan va takomillashtiriladigan harakat malakalari va
ko‘nikmalarini o‘zaro ta’siri qonuniyatlari) to‘g‘risidagi chuqurlashadigan tasavvurlar nuqtai
nazaridan ilmiy tushuntiriladi[2,18].
Jismoniy tarbiyani mehnat faoliyati amaliyoti bilan organik bog‘liqligi tamoyili kasbiy-amaliy
jismoniy tayyorgarlikda aniq gavdalanadi. Ushbu tamoyil jismoniy tarbiyaning barcha ijtimoiy
tizimiga
tarqalsa
hamki,
u,
aynan
kasbiy-amaliy
jismoniy tayyorgarlikda o‘zining spetsifik ifodasini topadi. Kasbiy-amaliy jismoniy tayyorgarlik
(KAJT), jismoniy tarbiyaning o‘ziga xos turi sifatida, ixtisoslashtirilgan jismoniy tarbiyani
tanlangan kasbiy faoliyatda ta’minlanishini pedagogik yo‘naltirilgan jarayoni sifatida ifodalanadi.
Boshqacha aytganda, bu, asosida kasbiy foydali bo‘lgan harakat malakalari va ko‘nikmalarining
individual fondini, jismoniy qobiliyatlarni va u bilan bevosita yoki bilvosita bog‘liq bo‘lgan
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 4, ISSUE 02, APREL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
223
kasbiy
yaroqlilikni boyitadigan ta’lim jarayonidir.
Hozirgi vaqtda, davlatimiz tomonidan jismoniy tarbiyani rivojlantirishga alohida e’tibor
qaratilmoqda. O‘zbekiston Respublikasini 2015-yil 4-sentabrdagi “Jismoniy tarbiya va sport
to‘g‘risida”gi 394-sonli Qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Aholi jismoniy
tayyorgarlik darajasini baholash tizimini joriy etishning tashkiliy chora-tadbirlari to‘g‘risida”
2021-yil 16-iyundagi PQ-5148-son qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 30-
oktabrdagi “Sog‘lom turmush tarzini keng tatbiq etish va ommaviy sportni yanada rivojlantirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni, sog‘lom turmush tarzini shakllantirish bo‘yicha
maqsadga yo‘naltirilgan ishni tashkil qilish va amalga oshirishga, iqtidorli yosh
sportchilarni saralash bo‘yicha ishlarni tizimli tashkil qilishga hamda jismoniy tarbiya va sportni
yanada rivojlantirishga yo‘naltirilgan.
Oliy ta’limning asosiy vazifasi – yuqori malakali mutaxassisni bo‘lajak kasbiy faoliyatga
tayyorlashdan iborat. Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, bitiruvchi bakalavrlar mehnat
faoliyatining
yangi
sharoitlariga
kelishganida
qiyinchiliklarga
uchramoqdalar. Bu, oliy ta’lim muassasasida kasbiy muhim bo‘lgan sifatlarni rivojlantirish
imkoni bo‘lmaganligi natijasi bo‘lishi mumkin [1, 25].
Dolzarbligi.
Mustaqillik yillarida mamlakatmiz korxona va muassasalariga yangi raqamli
texnologiyalarning
kirib
kelishi
tufayli,
kasbiy
yo‘nalganlikka
ega bo‘lgan jismoniy tarbiya yanada dolzarb bo‘lmoqda. Hozirda, ishlab chiqarish tomonidan
bitta
funksiyani
bajaridagan
mutaxassis
emas,
balki
bir
qator
funksiyalar va lavozim vazifalarini bajara oladigan, jismoniy va kasbiy muhim sifatlar
majmualariga ega bo‘lgan universal mutaxassislar talab qilinmoqda [2, 74]. Bunday kadrlarni
tayyorlashda kasbiy yo‘nalganlikka ega bo‘lgan jismoniy tarbiya katta rol o‘ynaydi. Jismoniy
ishchanlik qobiliyati, turli kasalliklarga chidamlilik, diqqatni jamlash, asab tizimining kuch,
umumiy chidamlilik, ko‘ruv xotirasi, mo‘ljalga olish, tashkilotchilik qobiliyati, mustaqillik –
bular, bo‘lajak mutaxassislarga zarur bo‘lgan kasbiy muhim sifatlar hisoblanadi [3, 58].
Shunday qilib, davlat ta’lim standartlaridagi kasbiy kompetensiyalarni hisobga olgan holda,
zamonaviy adabiyotlarda oziq-ovqat texnologiyasi yo‘nalishi bakalavrlarida jismoniy sifatlarni
majmuaviy rivojlantirish mashg‘ulotlari uslubiyatini ishlab chiqish va asoslash muammosi
yuzaga kelgan.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim vazirligining 2018-yil 25-avgustdagi 744-sonli buyrug‘i
bilan
o‘quv
dasturlari
ro‘yxatida
tasdiqlangan
“Jismoniy
tarbiya va sport” fani bo‘yicha namunaviy dasturda kasbiy-amaliy jismoniy tayyorgarlikning
maqsadi
– bo‘lajak muvaffaqiyatli faoliyatga psixofizik tayyorgarlik va kasbiy jismoniy yaroqlilik kabi
belgilangan. Uning vazifalari bo‘lajak kasbning xususiyatlaridan kelib chiqadi va quyidagilardan
iborat;
– maxsus bilimlarni shakllantirish, amaliy malaka va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish;
– jismoniy tarbiya vositalari bilan kasbiy va shaxs sifatlarini tarbiyalash va takomillashtirish;
– hayot faoliyatida o‘quv-trenirovka va jismoniy tarbiya-sog‘lomlashtirish dasturlarini
muvaffaqiyatli
amalga
oshirish
uchun
maxsus
amaliy
psixofizik
sifatlarni tarbiyalash.
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 4, ISSUE 02, APREL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
224
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, oziq-ovqat texnologiyasi yo‘nalishi bakalavrlarida
jismoniy tarbiya jarayoni samaradorligini oshirish bilan kasbiy kompetentlikni hisobga olish
orqali tanlangan amaliy yo‘nalganlikka ega trenirovka vositalari va usullarini optimal nisbatlarini
ilmiy ishlab chiqilganligi muammosini yetarli emasligi o‘rtasida obyektiv qarama-qarshilikning
mavjudligi bu yo‘nalishda tadqiqotlarni olib borishning dolzarbligini belgilaydi.
Tadqiqotning maqsadi.
Oziq-ovqat texnologiyasi yo‘nalishi bakalavrlarida jismoniy sifatlarni
majmuaviy rivojlantirish uslubiyatini ishlab chiqish va samaradorligini tajribalarda asoslashdan
iborat.
Tadqiqotning taxmini.
Oziq-ovqat texnologiyasi yo‘nalishlari bakalavrlarida jismoniy tarbiya
jarayoni quyidagilar amalga oshirilganida samarali bo‘ladi, deb taxmin qilindi:
– jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari jismoniy sifatlarni majmuaviy rivojlantirish asosida tuzilsa;
– jismoniy tarbiya vositalari va usullari davlat ta’lim standartlaridagi kasbiy kompetensiyalari
asosida tanlansa;
–
jismoniy tarbiya dasturi bo‘lajak mutaxassislarning kasbiy kompetensiyalarini hisobga
olish bilan tabaqalashtirilgan holda ishlab chiqilsa.
KAJT metodikasining asosiy muammolaridan biri, kasbiy faoliyat tomonidan organizmning
funksional imkoniyatlariga qo‘yiladigan talablarni adekvat va tizimli modellashtirish zaruratidan
(ushbu talablar darajasini sekin-asta ortishi bilan birgalikda) kelib chiqadi. Bu yerda, o‘ziga
yarasha qarama-qarshilik mavjud. Ushbu talablarni aniq va to‘liq qayta tiklashni, faqat mehnat
harakatlarini kasbiy mehnat uchun xarakterli bo‘lgan rejim va sharoitlarda bajarish yo‘li
bilangina
amalga
oshirish
mumkinligi ravshan, albatta. Lekin, u, jismoniy yaroqlilikka nisbatan jadalligi bo‘yicha uncha
katta bo‘lmagan va tor talablarni o‘zicha qo‘ysa (bu, zamonaviy kasbiy mehnatning ko‘pchilik
turlari uchun xarakterlidir), unda, ularni KAJT jarayonida aniq modellashtirish, modelli
mashqlarni funksional imkoniyatlarni oshiruvchi omillari sifatida zaruriy ta’sirchanligini
ta’minlashga yo‘l qo‘ymaydi. Aynan shu tufayli, KAJTni tuzish paytida kasbiy faoliyat
talablarini modellashtirish, tayyorgarlik vositalari samaradorligi ta’minlaganligi uchun ham
o‘zini oqlaydi va nafaqat kasbiy mehnatga adaptatsiya qilishga, balki uning natijalarini ortishiga
ko‘maklashadigan ma’lum bir variatsiyalar bilan sodir bo‘lishi kerak.
Kasbiy faoliyatning u yoki bu talablarini KAJT jarayonida prinsipial modelli qayta tiklash, uni
natijali amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan, organizmning harakat va boshqa imkoniyatlarini
mobilizatsiya
qilish
darajasi
qanchalik
yuqori
bo‘lsa,
shunchalik katta ahamiyat kasb etadi. Agar, ushbu talablar katta bo‘lsa, unda, ularni dastlab
chegaralangan holda modellashtirishga to‘g‘ri keladi, keyinchalik, modelli-mashg‘ulot
mashqlaridagi yuklamalar, ularga nisbatan o‘ziga xos mustahkamlik zaxirasini yaratish uchun
o‘xshash bo‘lgan kasbiy yuklamalar darajasidan yuqori bo‘lganiga qadar sekin-asta oshiriladi.
Bunday holatlarda, kasbiy faoliyatning ekstremal sharoitlarida mobilizatsiya qilinadigan
organizmni funksional zaxiralarini oshirishning eng samarali vositasi bo‘lib, tizimli
mashg‘ulotlar va bellashuvlarda ishtirok etish shaklida tashkil qilinadigan, sportning mos
ravishdagi
kasbiy-amaliy
turi bilan shug‘ullanish xizmat qilishi mumkin.
KAJT jarayonida kasbiy faoliyatning alohida talablarini tanlab modellashtirish esa, ustuvor
ravishda kasbiy-amaliy gimnastika vositalari bilan, jumladan ixtisoslashtirilgan trenajyorlarda
mashqlarni bajarish bilan erishiladi.
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 4, ISSUE 02, APREL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
225
Ko‘pchilik zamonaviy kasbiy faoliyat turlarida jismoniy kuchlanishlarning jadallik darajasi
nisbatan
uncha
katta
va
barqaror
bo‘lmasa
hamki,
KAJTni tuzish metodikasida trenirovka qilinadigan yuklamalarni sekin-asta oshirish tamoyiliga
rioya qilish kerak, bu, aniq kasbiy mehnat yuklamalariga tayyorgarlik uchungina emas, balki
organizmning funksional imkoniyatlar darajasini oshirish, salomatlikni mustahkamlash va
saqlash uchun ham kerak bo‘lgan darajada bo‘lishi lozim. Bu yerda, huddi umuman jismoniy
tarbiyadagi kabi, barcha holatlarda bir xilda ma’qul bo‘ladigan, yuklamalarni qandaydir
universal miqdoriy me’yorlari bo‘lishi mumkin emas, chunki ularning maqsadli oshirilishi
chegaralari va dinamikasi ko‘p sonli o‘zgaruvchan holatlarga bog‘liq, jumladan real ravishda
yig‘iladigan yuklamaning xajmiga va individual turmush tarzida jismoniy mashqlar
bilan shug‘ullanish rejimiga bog‘liq (masalan, ayrim shug‘ullanuvchilar KAJT bilan parallel
ravishda sportning u yoki bu turi bilan chuqur shug‘ullanishga ko‘p vaqt va kuch sarf qilishadi,
boshqalarda esa, jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish asosan ustuvor ravishda yoki faqat KAJT
doirasida bo‘ladi).
KAJT bo‘yicha mashg‘ulotlar tizimi umumiy ko‘rinishda, ularni rasmiy tartibda tashkil qilinishi
paytida,
odatda,
turdosh
kasblar
guruhlari
yoki
alohida kasblar uchun ishlab chiqiladigan unifikatsiyalangan dasturlar bilan chegaralanadi.
Bunda, mashg‘ulotlarning asosiy shakllari bo‘lib, qoidaga ko‘ra, jismoniy tarbiyada
mashg‘ulotlarning mazmuni va tuzilishi shartlarini xususiyatlariga bog‘liq ravishda variatsiya
qiladigan tipik strukturaga ega bo‘lgan dars shakllari xizmat qiladi[4, 18].
Ta’lim muassasalarida, ayniqsa, majburiy jismoniy tarbiya va sport fani doirasida, KAJT
materiallarini o‘z ichiga olgan dars mashg‘ulotlari, ko‘pincha, kombinatsiyalangan hisoblanadi
va
ulardagi
kasbiy-amaliy
jismoniy
tayyorgarlik
umumiy jismoniy tayyorgarlik vositalari sifatida qo‘llaniladigan mashqlar bilan bir qatorda
bajariladi, bu, o‘quv vaqtining yetishmasligi bilan ham belgilanadi. Bunday holatlarda,
mashg‘ulotning har xil tarkibiy tuzilmalarini ratsional tuzish, majmuaviy darsni tuzish qoidalari
bo‘yicha belgilanadi. Murakkab kasbiy-amaliy harakat ko‘nikmalarini shakllantirish yoki kasbiy
jihatdan muhim bo‘lgan jismoniy sifatlarning rivojlanishiga tanlab ommaviy ta’sir qilish
bo‘yicha vazifalarni yechishdagi qiyinchiliklar katta bo‘lgan paytda, nafaqat alohida
mashg‘ulotlarni, balki ularning seriyalarini ham bitta predmetli, asosiy qismda konsentratsiya
qilingan sifatida, bunday vazifalarning bittasini amalga oshirish afzal bo‘ladi. KAJT
materiallarini o‘z ichiga olgan “Jismoniy tarbiya va sport” fani bo‘yicha bitta predmetli va
kombinatsiya qilingan mashg‘ulotlarning nisbati, ushbu fanga ajratiladigan vaqtning umumiy
byudjetiga va yechiladigan vazifalarning murakkabligiga bog‘liq. Vaqt qanchalik katta va vazifa
qanchalik murakkab bo‘lsa, bitta predmetli mashg‘ulotlarni shunchalik ko‘proq amaliyotga
kiritish kerak; agar, vaqt byudjeti kichkina bo‘lsa, bir xildagi boshqa sharoitlar bilan birgalikda,
mashg‘ulotlarning ko‘proq qismini kombinatsiyalashgan holda tashkil qilish kerak.
KAJT bo‘yicha mashg‘ulotlarni tashkil qilish va jadallashtirishning samarali shakllaridan biri
sifatida kasbiy-amaliy mashqlarda musobaqalashish amalga oshiriladi. Mashg‘ulotlarning
musobaqa shakllari, tabiiyki, sportning tanlangan kasbiy amaliy turida chuqur ixtisoslashgan
holatida ko‘p tarqalgan. Bunda, mashg‘ulotlarning tizimi, ixtisoslashgan sport trenirovkasi va
bellashuvlarda muntazam ishtirok etish xarakteriga ega bo‘ladi, bu, sport, amaliy-ta’lim va
mehnat faoliyatini ratsional balanslashtirish muammosini alohida ilgari suradi. Yuqori sport
yutuqlari sohasiga o‘tmaydigan sportchilar uchun, ochig‘ini aytganda, sport manfaatlari ustuvor
bo‘lmasligi lozim, albatta.
KAJTni amalga oshirishda, sport mashg‘ulotlari bo‘lmagan, kundalik turmush va uzaytirilgan
faol
dam
olish
rejimidagi
jismonan
o‘zini
o‘zi
tarbiya
qilishning boshqa (xususan, kundalik individual badantarbiya, sayyohlik yurishlari shaklidagi)
vositalari bilan bir qatorda, jismoniy madaniyat mashg‘ulotlari ham muhim rol o‘ynashi mumkin.
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 4, ISSUE 02, APREL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
226
Bunday mashg‘ulotlarni KAJTga qo‘shadigan haqiqiy ulushi, jismoniy madaniyat bilan
shug‘ullanish darajasiga, KAJTning mohiyatini tushunish va uning vositalari va usullarini
mustaqil qo‘llashga metodik jihatdan tayyor bo‘lish darajasiga bog‘liq ekanligi tushunarli,
albatta. KAJTda nazarda tutilgan ayrim vazifalarni yechish uchun yuqorida keltirilgan
shakllardan tashqari, ishlab chiqarish jismoniy madaniyati doirasida amaliyotga kiritilgan kichik
mashg‘ulot shakllari ham qo‘llanilishi mumkin. Bunda, ularning imkoniyatlari nisbatan tor
bo‘lib, ularni nazarga olmaslik noto‘g‘ri, xususan, mehnat faoliyati jarayonida operativ
ishchanlik qobiliyatini maqsadli mustaqil boshqarish malakasini ishlab chiqarishni nazarda
tutgan vazifalarni va KAJT natijasida spetsifik trenirovka qilganlikda erishilgan darajani regress
bo‘lishini oldini olish bo‘yicha vazifalarni yechish paytida nazarga olmaslik noto‘g‘ri.
Xulosa, amaliy tavsiyalar.
Jismoniy tarbiya tizimida qabul qilingan mashg‘ulotlar shakllarining
ko‘pchiligi, u yoki bu darajada KAJT maqsadlarida qo‘llanilishi mumkin. Shu bilan birga,
ularning mazmuni nafaqat kasbiy faoliyatning talablari bilan belgilanadi va unda to‘xtab
qolmaydi. KAJTni, so‘zsiz, tarbiyaning bir butun tizimini boshqa tarkibiy tuzilmalari bilan
birgalikda ko‘rib chiqish kerak va ularning xarakteriga bog‘liq ravishda individual aniq
ifodalanishida, u yoki bu bosqichda, mashg‘ulotlarning shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega
bo‘lgan maqsadlarini amalga oshirishga imkon beradigan har xil shakllarining o‘zini
oqlaganlarini topish kerak. Oziq-ovqat texnologiyasi yo‘nalishi bakalavrlarida jismoniy sifatlarni
majmuaviy rivojlantirish uslubiyatini kasbiy kompetensiya asosida ishlab chiqish talabalarning
salomatligi darajasini, organizmining adaptatsion imkoniyatlarini, jismoniy tayyorgarligi
darajasini, jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishga motivatsiyasini oshirish, kasbiy jihatdan
muhim bo‘lgan sifatlarini rivojlantirish, “Jismoniy tarbiya va sport” fani bo‘yicha namunaviy
dasturning mazmunini sportning qo‘shimcha turlarini kiritilishi bilan o‘zgartirish imkonini
beradi.
Foydalanilgan adabiyaotlar ro‘yxati
1.
Sh.Xonkeldiyev, Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi (Sport mashg‘ulotlarining
nazariy asoslari). Darslik // “O‘ZKITOBSAVDONASHRJYOT” Toshkent-2023, 312 bet.
2.
Матвеев Л. П. // Теория и методика физической культуры (общие основы теории и
методики физического воспитания; теоретикометодические аспекты спорта и
профессиональноприкладных форм физической культуры): Учеб. для интов физ. культуры.
— М.: Физкультура и спорт, 1991. — 543 с, ил.
3.
З.Султонов особенности проведения занятий по физическому образованию в
школе // Herald pedagogiki. Nauka i Praktyka, 2023 - ejournals.i
