ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 4, ISSUE 02, APREL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
227
Qashqadaryo viloyati Shahrisabz davlat
pedagogika instituti, pedagogika kafedrasi,
magistr Eshmuratova Dildor taqrizi ostida
Daminova Go'zal Vaydulla qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti ,
pedagogika fakulteti, 2-bosqich 2-23-guruh
talabasi
Email:
servesserves87@gmail.com
ABDULLA AVLONIYNING “TURKIY GULISTON YOKI AXLOQ” ASARIDA
AXLOQIY TARBIYA VA MA’NAVIY RIVOJLANISH
“Axloq Insonlarni yaxshilikg'a chaqirguvchi, yomonlikdan qaytarguvchi bir ilmdur.Yaxshi
xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va misollar ila bayon qiladurgan
kitobni axloq deyilur.”
Abdulla Avloniy
ANNOTATSIYA:
Ushbu maqola Abdulla Avloniyning "Turkiy Guliston yoki Axloq" asarini
tahlil etadi. Avloniy, o‘z asarida axloqiy qadriyatlar, ilm-fan, ma'naviy rivojlanish va ijtimoiy
mas'uliyatni qanday shakllantirishni o‘z zamonining jamiyatiga taqdim etgan. Asar orqali
Avloniy odamlarni faqat ilm olishga emas, balki ularning axloqiy fazilatlarini ham
rivojlantirishga chaqiradi. Yaxshi axloq, do'stlik, sadoqat, mehnatsevarlik va halollik kabi
qadriyatlar orqali insonlar o‘z hayotini yuksaltirishi mumkin. Maqola, Avloniyning asarini
nafaqat tarbiyaviy, balki ijtimoiy jihatdan ham muhim manba sifatida ko'rib chiqadi va uning
bugungi jamiyat uchun ahamiyatini tahlil qiladi. "Turkiy Guliston yoki Axloq" asarining
metodologiyasi, yondashuvlari va uning o‘quvchilarni qanday tarbiyalashga yordam berishini
ko‘rsatadi.
KALIT SO’ZLAR:
Abdulla Avloniy, Turkiy Guliston, Axloq, axloqiy tarbiya, ma'naviy
rivojlanish, jamiyat, adabiyot, ilm-fan, axloqiy qadriyatlar.
KIRISH
Abdulla Avloniy (1878–1934) – o‘zbek jadidchilik harakatining yirik vakillaridan biri,
ma’rifatparvar, pedagog, shoir va dramaturg. U o‘z hayoti va ijodini xalqni ilm-ma’rifatga
chorlashga, yosh avlod tarbiyasiga bag‘ishlagan. Avloniy millat taraqqiyotini ta’lim va axloq
bilan bog‘lagan holda, yoshlarni komil inson sifatida voyaga yetkazish kerakligini ta’kidlagan.
Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” asari uning pedagogik va ma’rifiy qarashlarining
eng yorqin namunasidir. Avloniy, o‘z asarida insonning axloqiy jihatdan yuksalishini, bilim va
mehnatning jamiyatdagi o‘rnini, shuningdek, ijtimoiy adolatni ta'minlashning yo‘llarini
ko‘rsatadi. Uning fikricha, bilim faqat ilm olish uchun emas, balki jamiyatda axloqiy
qadriyatlarni rivojlantirish uchun ham muhimdir. Asar ijtimoiy mas'uliyatni anglash va axloqiy
fazilatlarni o‘zlashtirishni targ‘ib etadi. Avloniyning "Turkiy Guliston yoki Axloq" asari,
shuningdek, jamiyatdagi turli ijtimoiy guruhlarning o‘zaro hurmat va adolat asosida yashash
zarurligini ko‘rsatadi. Asar, nafaqat ilm olishni, balki axloqiy fazilatlarni rivojlantirishni va
jamiyatda o‘z o‘rnini topishni o‘rgatadi.
MATERIALLAR VA USLUBLAR
Avloniyning "Turkiy Guliston yoki Axloq" asari didaktik va ma'rifatparvar uslubda yozilgan. U
asarida o‘quvchilarni axloqiy jihatdan tarbiyalashga chaqiradi va bu borada juda ko‘plab hikoya,
maqola va darslardan foydalanadi. Asarda keltirilgan misollar va darslar orqali Avloniy axloqiy
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 4, ISSUE 02, APREL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
228
qadriyatlarni faqat so‘zlar bilan emas, balki hayotiy tajribalar orqali ham o‘rgatadi. U asarida
nafaqat axloqiy xulq-atvorni, balki ilm olish va mehnatning ijtimoiy muhimligini ham ta'kidlaydi.
Avloniy asarida turkiy xalqlarning qadriyatlarini o‘z zamonining ehtiyojlari asosida tahlil qilib,
ularga ma'naviy rivojlanish uchun yangi yondashuvlarni taklif etadi. U nafaqat axloqni, balki
ilmni ham jamiyatda keng targ‘ib qilishni istaydi. Shuningdek, asar orqali o‘quvchiga ilm olish
va axloqni bir-biriga bog‘lab, har bir insonning o‘z axloqiy mas'uliyatini tushunishi kerakligini
ko‘rsatadi.
“Fikr agar yaxshi tarbiyat topsa,
Xanjar, olmosdan bo'lur o'tkur.
Fikrning oyinasi olursa zang.
Ruhi ravshan zamir o'lur benur”. [1]
Ushbu she’r shunday adolatli mulohaza bildiradiki, insonning tarbiyasi va ruhi yuksakligi uning
fikrini nafaqat o'tkir, balki betakror qiladi. Tarbiya yo‘lida shakllangan sog‘lom fikr – xanjar
yoki olmos kabi keskin va qimmatbaho bo‘lib, tarbiyalarsiz esa uning tajovuzkor va sust holga
kelishi mumkin. Shuningdek, she’r tilining nozikligi, obrazlar va uyg‘unlik orqali Avloniyning
axloqiy ta'limotlariga singdirilgan ustuvor qadriyatlarni ifodalaydi:
Fikrning tarbiyasi: Axloqiy tarbiya va ilm-fanning uyg‘unligi inson ongining chuqurligini
oshiradi.
Ruhi yuksaklik: Fikrni tarbiyalash orqali inson o‘z zamonasiga mos keluvchi, ijtimoiy va
ma'naviy fazilatlarni rivojlantiradi.
Adabiy ifoda: Til va uslubning mohirona tanlovi nafaqat ma’noni chuqurlashtiradi, balki
o‘quvchiga estetik zavq bag‘ishlaydi.
NATIJALAR VA MUHOKAMALAR
Avloniyning "Turkiy Guliston yoki Axloq" asarini o‘rganish orqali, uning axloqiy qadriyatlar va
ilm-fan orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni qanday ifodalaganini ko‘rish mumkin. Asar orqali Avloniy
nafaqat ilm olishni, balki axloqiy fazilatlarni rivojlantirishni ham o‘rgatadi. U, shuningdek, ilm-
fan va mehnatning jamiyatda ijtimoiy mas'uliyatni anglash va axloqiy qadriyatlarni
shakllantirishdagi o‘rnini ko‘rsatadi. Asar, yoshlarni ma'naviy va axloqiy jihatdan tarbiyalashga
chaqiradi, shuningdek, ular o‘z jamiyatida o‘z o‘rnini qanday topishi kerakligini tushuntiradi.
Avloniy, ilm va axloqning bir-biriga ta'sirini ko‘rsatar ekan, jamiyatdagi ijtimoiy adolatni
ta'minlash uchun har bir insonning axloqiy mas'uliyatini anglashiga urg‘u beradi. Shuningdek,
asar jamiyatda tenglik va adolatni ta'minlashda har bir kishining o‘z vazifasini qanday bajarishi
kerakligini yoritadi. Uning axloqiy qadriyatlarni rivojlantirishdagi yondashuvi, hozirgi kunda
ham dolzarb bo‘lib qolmoqda. Asarda Avloniy insonning axloqiy qarashlarini faqat tashqi xulq-
atvor bilan chegaralanmasligini, balki uning ichki ruhiy holati va aqlli idrok orqali o‘lchanadigan
fazilatlarini ham hisobga olish kerakligini ta'kidlaydi. U shunday deydi: "Ammo nafsning surati
ko‘zga ko‘rinmaydurgan, aql ila oʻlchanadurgan bir narsadurki, buni xulq deb atalur". [1] Bu
ibora insonning ichki fazilatlari va ruhiy dunyosining axloqiy o‘lchovda qanday namoyon
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 4, ISSUE 02, APREL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
229
bo‘lishini yanada chuqurroq yoritadi va o‘quvchiga axloqiy xulq-atvorning faqat tashqi holatda
emas, balki ichki ruhiy darajada ham o‘lchanishini tushuntiradi.
XULOSA
"Turkiy Guliston yoki Axloq" asari, Avloniyning axloqiy va ma'naviy qarashlarini aks ettiruvchi
eng muhim asar bo‘lib, o‘z zamonining jamiyatidagi axloqiy qadriyatlarni mustahkamlashga
katta hissa qo‘shgan. Asar, ilm olishni, axloqiy fazilatlarni rivojlantirishni va ijtimoiy adolatni
ta'minlashni bir butun sifatida ko‘rsatar ekan, Avloniy o‘z zamonasidagi ijtimoiy ehtiyojlarga
javob beradigan bir yondashuvni taklif etadi.
Bugungi kunda, "Turkiy Guliston yoki Axloq" asari yoshlarni ma'naviy va axloqiy jihatdan
tarbiyalashda muhim manba sifatida xizmat qilmoqda. Avloniy nafaqat ilmni, balki axloqni va
mehnatni jamiyatda rivojlantirishni muhim deb bilgan. Bu asar, shuningdek, ijtimoiy adolatni
ta'minlashda axloqiy qadriyatlarning qanday o‘rni borligini tushunishga yordam beradi.
Avloniyning fikrlarini amalga oshirish, bugungi kunda jamiyatni yanada ma'naviy jihatdan
rivojlantirishga olib kelishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Abdulla Avloniy. Turkiy guliston yohud axloq. – Toshkent: Yoshlar nashriyoti uyi, 2018. – 96
b. 5-15-betlar.
2. Jadidchilik harakati tarixi va ta’siri. Ilmiy maqolalar to‘plami. – Toshkent: Fan, 2015.
3. Odob-axloq kitobi / Jadid adabiyoti namoyandalari: M. Behbudiy va boshq. – Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2020. – 192 b. (62-bet)
4. O. Hasanboyeva, J. Hasanboyeva, H. Hamidov. Pedagogika tarixi. – Toshkent: G‘. G‘ulom
nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2004. – 312 b. (82, 118, 213-betlar)
5. Q. Karimov. Abdulla Avloniy hayoti va ijodi. – Toshkent: Fan, 1986.
6. S. Qosimova. Milliy taraqqiyot va ma’naviyat: Abdulla Avloniy asarlari asosida. – Toshkent:
Ma’naviyat, 2002.
7. N. Jo‘rayev. O‘zbek ma’rifatparvarlari merosi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1999.
8. Ma’rifat yo‘lida: Abdulla Avloniy tavalludining 140 yilligiga bag‘ishlangan ilmiy maqolalar
to‘plami. – Toshkent: Fan, 2018.
9. G‘. G‘aniyev. Avloniy asarlarida axloq va tarbiya masalalari. – Toshkent: TDPU nashriyoti,
2010.
