INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
97
SHARTNOMA , UNING TURLARI VA UNING MUHIM JIHATLARI
Allayorova Muattar Choriyorovna
Termiz davlat universiteti
“ Jinoyat huquqi va Fuqarolik protsessi “ kafedrasi katta o`qituvchisi
Abdurofiyeva Nodirabonu Avaz qizi
Termiz davlat universiteti
Yuridik fakulteti Yurisprudensiya
(fa`oliyat turlari bo`yicha) yo`nalishi
2-bosqich 123-guruh talabasi
ANNOTATSIYA:
Taraqqiy etgan fuqarolik jamiyatida istiqomat qiladigan har bir shaxs
hayoti davomida zaruriyatdan kelib chiqib, turli mazmundagi shartnomalar tuzadi,kelishadi
hamda imzolaydi. Huquqiy jihatdan zamon o`zgarib , rivojlanib borar ekan , shunga
mutanossib ravishda Fuqarolik jamiyatini bir bo`lagi bo`lgan shartnomalarga ham shaxslarning
ehtiyojlari ham ortib boraveradi. Zero Shartnoma –bu ishonchlilik, xavfsizlik garovidir. Hattoki
og`zaki keishuv ham shartnoma hisoblanadi. Ushbu maqolada shartnoma, uning kelib chiqish
tarixi, uning talab etiladigan xususiyati va vazifasiga ko`ra turlari, shartnomani tuzish asoslari
va sabablari,shartnomani bekor bo`lishi , shartnoma taraflariga hamda shartnomaga oid umumiy
tushunchalar, huquqiy ma`lumotlar keng yoritib o`tilgan.
KALIT SO`ZLAR:
Shartnoma ,shartnomaning turlari, ijara shartnomasi, mehnat shartnomasi,
shartnoma tomonlari, Forse-major, kafolat, javobgarlik,oferenent, akseptant ,ijara shartnomasi,
Shartnomavujutga keltirish, Oferta, Aksept, shartnomani haqiqiy emas deb topish va boshqalar.
KIRISH
Shartnoma - bu
ikki yoki bir necha shaxslar o`rtasida tuziladigan, shartnoma tarafalarining
fuqarolik huquq va burchlarini vujutga keltiradigan, ularni o`zgartiradigan va bekor qiladigan
huquqiy kelishuvdir.
Ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi vositalar ichida shartnoma alohida huquqiy qiymatga
ega hamda alohida o`rin egallaydi. Fuqarolik jamiyatida yashar ekanmiz , shartnomalarsiz
hayotimizni tasavvur qila olmaymiz, chunki shaxsda muomila layoqati bor ekan, u o`zining
harakatlari bilan huquqga ega bo`ladi va burchlarni hamda majburiyatlarni yaratadi. Demak
shartnoma ham muomala layoqatigaega bo`lgan har bir shaxsni o`z harakatlari bilan tashkil
etadigan huquq va majburiyatlariga misol bo`la oladi . Har bir inson o`ziga xos bo`lgan
ehtiyojlarga egadir hamda ushbu ehtiyojlarni bajo keltirish uchun shaxslar, tashkilotlar,
korxonalar, muassasalar , umumiy qilib aytadigan bo`lsak yuridik shaxslar bilan
munosabatlarga kirishadi va turli xil shartlar asosida kelishishadi.Eng rivojlangan
mamlakatlarda deyarli barcha huquqiy munosabatlar, tovarlar almashinuvi , oldi-sotdi
harakatlar shartnomalar asosida rasmiylashtiriladi. Chunki shartnomalarda boshqa yuridik
faktlarga qaraganda , taraflarning erk-irodasi to`la ifodalanadi. Shartnomaga kirishuvchi
shaxslar kim bilan, qachon shartnoma tuzishni u tufayli yetkazib berilishi lozim bo`lgan pul,
tovar, ashyolarni qaysi muddatlarda, qanday transportlarda yetkazilishini , to`lov amaldagi
qanday shakllarda bo`lishini mutlaqo o`zi mustaqil hal qiladilar. Taraflar shartnoma tuzishda
erkindirlar va shartnomada munosabatlarga kirishuvchilarni majburlashga yo`l qo`yilmaydi.
INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
98
SHARTNOMA TARIXI
Shartnoma juda uzoq davrni boshdan kechirgan va zamonning takomillashuvi, insonlar
ongining rivojlanishi, shaxslarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyati o`sishi natijasida
shartnoma ham takommilashib, qulaylashib, fuqarolik huquqining katta bir institutini vujutga
keltirgan. Shartnomaning kelib chiqish tarixi juda uzoq davrlarga borib taqaladi .
Shartnomaning qanday vujutga kelgani hech birimizni diqqatimizni tortmay,qiziqtirmay
qolmaydi.
O`rta asrlarda shartnomalar savdo , diplomatiya va boshqa sohalarda keng qo`llanilgan. Ilk
shartnomalarning tuzilish asoslari milloddan avvalgi 3-ming yillikga borib taqaladi. Qadimgi
Mestopotamiyada dastlabki tuzilgan shartnomalardan ekspanatlar topilgan.Bu shartnomalarning
asosiy mazmuni mol-mulk almashinuvi, yer ijarasi, mehnat bo`yicha bitimlar bo`lgan. Qadimgi
Bobilda qonuniy shartnoma normalari Hamurappi qonunlarida (milloddan avvalgi 1754-yil)
qayd etilgan. Ushbu qonunlar savdo va qarz munosabatlarini tartibga solgan.
Qadimgi Bobilning Hamurappi nomli podshosi huquqiy jihatdan juda bilimli shaxs bo`lgan va
o`zi shartnomaga oid tushunchalarni, shartnoma tuzish talablarini o`zining “Hamurappi
qonunlari”ga batafsil kiritgan. Ulardan bir nechta moddalarni misol tariqasida keltirib o`tsak
maqsadgs muvofiq bo1lgan bo`lardi.Hamuappi kodeksiga ko`ra:
Agar biror kishi qarz evaziga boshqa kishidan omonatga oltin, kumush yoki boshqa
qimmatbaho narsalaar bersa va omonatni saqlovchi omonatni yuqotib qo`ysa, yoki nobud
qilsa , omonat shartnomasiga ko`ra omonatni saqlovchi uni to`lashga majbur
. 122-modda
Agar ikki tomon o`rtasida qarz olish yoki berish bo`yicha yozma shartnoma tuzilgan bo`lsa,
tomonlar bu shartnomaga qat`iy rioya qilishlari shart va taraflar shartnoma shartlarini buzishsa
qatiy javobgarlikka tortiladilar.
124- modda .
1
HAMURAPPI QONUNLARI
2
https://www.britannica.com/topic/Hammurabis-Code
3
https://www.britannica.com/topic/Hammurabis-Code
INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
99
Qadimgi davrlarda shartnomalar og`zaki kelishuv asosida amalga oshirilgan hamda agar o`rtada
kelishmovchiliklar yuzaga keladigan bo`lsa guvohlar asosida hal etilgan.
Shartnoma keng tushuncha bo`lib, u mamlakatimizning Fuqarolik qonunchiligida salmoqli
o`rin egallagan hamda kodeksning 370- moddadan 419-moddasigacha
bo`lgan qismi
shartnomaga oid moddalar hisoblanadi.
Shartnoma taraflari huquqiy munosabatga kirishuvchi subyektlardir.Shartnoma taraflari –bular :
Jismoniy shaxslar (fuqarolar), Yuridik shaxslar (korxonalar, tashkilotlar, muassasalar), davlat
va davlat organlari bo`lishi mumkin.Shartnoma taraflari huquqiy va muomala layoqatiga ega
bo`lishlari kerak. Shartnoma taraflari teng huquqlidirlar hamda o`zaro rozilik asosida
munosabatlarni belgilaydilar. Shartnoma taraflari hech qanday majburlovlarsiz, tashqi
ta`sirlarsiz munosabatlarga kirishadilar.
Shartnomada quyidagilar ko`rsatib o`tiladi:
Shartnomaning asosiy predmeti;
Belgilangan mahsulotning nomi;
Shartnomaning assortimenti;
Mahsulotning miqdori;
Mahsulotning sifati;
Mahsulotning belgilab qo`yilgan narxi;
Shartnomaning umumiy summasi;
Tomonlarning huquq va majburiyatlari;
Mahsulotlarni yetkazib berish tartibi va shartlari;
Va boshqalar.
Shartnoma o`zining xossalari va xususiyatlariga ko`ra bir necha turlarga bo`linadi. Shartnoma
unga ishtirok etayotgan taraflar o`rtasida huquq va majburiyatlarning taqsimlanishiga ko`ra :
I.
Bir tomonlama shartnoma;
II.
Ikki tomonlama shartnoma;
III.
Ko`p tomonlama shartnomalardir.
Bir tomonlama sharnomada – shartnoma taraflarining birida
huquq, ikkinchi tarafida
majburiyat bo`ladi. Masalan qarz shartnomasida qarzdor kreditordan olgan qarzini belgilangan
holda qaytarish majburiyatini oladi, kreditor esa bergan qarzini qarzdordan talab qilish
huquqiqa egadir.
Ikki tomonlama shartnomada- shartnoma taraflarining har birida ham huquq, ham majburiyat
vujutga keladi. Bunday shartnomada oldi-sotdi shartnomasi misol bo`la oladi. Unga ko`ra
Shartnomaning taraflaridan biri bo`lgan sotuvchi xaridordan Tovar summasini talab qilish
huquqiga ega, tovarni topshirishga majburdir.
Ikkinchi taraf, ya`ni xaridor sotib olgan mahsulotni talab qilish huquqiga ega, Tovar summasini
to`lashga majburdir.
Ko`p tomonlama shartnomada taraflar uch va undan ortiq taraflar bo`ladi.Bunda har bir taraf
teng ravishda mustaqil huquq va majburiyatlarga ega bo`ladi. Bunday shartnomalarga shirkat
shartnomasi, ta`sis shartnomalari misol bo`la oladi.
Shartnoma tuzilish paytiga va mazmuniga qarab konsensual va real shartnomalarga bo`linadi.
INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
100
Konsessual shartnoma lotin tilidan olingan bo`lib, “tuzilish “degan ma`noni anglatadi. Ushbu
shartnomaga ko`ra taraflar o`rtasida kelishuv bo`lib, qonun talab qilgan shaklda
rasmiylashtirilsa bu konsessual shartnoma bo`la oladi. Konsessual shartnoma quyidagi
shartnomalar kiradi;
-
Oldi- sotdi shartnomasi;
-
Mahsulot yetkazib berish shartnomasi;
-
Pudrat shartnomasi ;
-
Mulkni ijaraga berish shartnomalari kiradi.
“Real” so`zi lotin tilidan olingan bo`lib, “ashyo” degan ma`noni anglatadi. Unga ko`ra
Shartnoma narsasi taraflardan biriga topshirilgan paytdan boshlab vujutga keladi. Ushbu
shartnomaga quyidagi shartnomalar misol bo`la oladi:
-
Qarz shartnomasi;
-
Omonat shartnomasi;
-
Hadya shartnomasi;
-
Tekin foydalanish shartnomalari kiradi.
Shartnoma bo`yicha taraf o`z burchlarini bajarganligi uchun haq olish yoki unga muqobil
to`lov to`lanishiga qarab :
I.
Haq evaziga tuziladigan shartnoma;
II.
Tekinga tuziladigan shartnomalarga bo`linadi.
Rivojlangan mamlakatlardan biri bo`lgan Amerika qo`shma shtatlari hukumati o`zining alohida
Fuqarolik kodeksiga ega emas, chunki AQSH anglo-sakson huquqiy oilasiga kiradi va bunday
mamlakatlarda Sudning chiqaradigan normativ-huquqiy hujjatlari majburiy hisoblanadi. Biroq
AQSh hukumati Shartnoma tuzishga oid munosabatlarni tartibga solish uchun belgilangan
tarzda qabul qilingan qonunchilik normative-huquqiy hujjatlariga egadir. Eng ajablanarlisi har
bir shtat har bir huquqiy munosabatga doir bo`lgan alohida qonunchiligiga egadir.
XULOSA
O`zbekiston Respublikasining birinchi prezidenti Islom Abdug`aniyevich.Karimov Hech bir
shartnomadan xo’jalik zarar ko’rmasligini, har bir shaxs o’zi uchun manfaat topishini,
shartnoma taraflariga shartnoma tuzishda erkinlik berish kerakligini juda o’rinli takidlagan
edilar.
Hozirgi rivojlangan davrda biz yoshlar markaziy rejalashtirish, buyruqbozlik, majburlash
tizimidan voz kechib, bozor iqtisodiyoti sharoitida erkin shartnomalar tuzishda ishtirok etib
kelmoqdamiz..
Bu
dasturga
ko`ra
shartnomalar
turli
mulk
shaklidagi
korxonalar,muassasalar,tashkilotlar shuningdek, fuqarolar hisoblangan tadbirkorlar hamda
boshqaruv organlari o’rtasidagi iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy munosabatlarni tartibga soluvchi
asosiy,zaruriy,ishonchli va xavfsiz huquqiy hujjat hisoblanadi. Shu sababli biz turli xil xalqaro
miqyosdagi shartnomalarni milliy qonunchiligimizga olib kirib, uni ratifikatsiya qilib yanada
takomiillashtirishimiz hamda shartnoma tuzishda yengillik yaratish maqsadida fuqarolar va
jamiyat o`rtasida har qanday shartnoma tuzishidan qat`iy nazar elektronlashgan,
raqamlashtirilgan tizimga yanayam ildamroq harakat asosida o`tmog`imiz lozimdir.
Shartnomalar tuzishda jahon tajribalridan foydalanilsa maqsadga muvofiq bo`ladi. Unga ko`ra
har bir shaxsning electron imzosi bo`lishi zarur. Agar shaxs uzoq safarda bo`lsa shartnoma
tuzishda electron shartnomalar qo`l keladi.
4
INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
101
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:
1.
.
Mualliflar jamoasi. Fuqarolik huquqi. Darslik. T.: 2008
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Shartnoma va uning turlari - sarbon.ru
10.
O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi
11.
“Fuqarolik huquqi” darsligi.V.R.Topildiyev.2022-Toshkent
