INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
48
MALUMOTLAR BAZASI
Zavqiyev Suxrob Sunnatullo o’g’li
Muhammad al Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari Universiteti
Kiberxavfsizlik fakulteti Axborod xavfsizligi yonalishi 3-bosqich Talabalari
Annotatsiya:
Ushbu maqolada ma’lumotlar bazasi tushunchalari, ularning turlari, ma’lumotlar
bazasini boshqarish tizimlari (DBMS) hamda SQL so‘rovlar tilining asosiy xususiyatlari
yoritilgan. Maqolada zamonaviy axborot tizimlarida ma’lumotlarni samarali saqlash va
boshqarish muhimligi ta’kidlangan. Shuningdek, ma’lumotlar bazalarining turli shakllari va
ularning amaliy qo‘llanilishi haqida ma’lumot berilgan.
Kalit so‘zlar:
Ma’lumotlar bazasi, Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (DBMS), SQL,
So‘rovlar, Indekslash, Relatsion ma’lumotlar bazasi, NoSQL, Ma’lumotlarni boshqarish,
Axborot texnologiyalari.
Kirish
Hozirgi raqamli davrda ma’lumotlar hayotimizning har bir sohasiga singib ketgan. Biz kundalik
hayotimizda smartfonlar, kompyuterlar, onlayn xizmatlar va ijtimoiy tarmoqlardan faol
foydalanamiz. Shu jarayonda juda katta hajmdagi ma’lumotlar yaratiladi, saqlanadi va tezda
kerakli paytda qo‘llaniladi. Ushbu ma’lumotlarni tartibga solish, samarali boshqarish va himoya
qilish uchun maxsus tizimlarga ehtiyoj tug‘ildi — aynan shunday tizimlardan biri bu
ma’lumotlar bazasi.
Ma’lumotlar bazasi
— bu ma’lumotlarni tuzilgan shaklda saqlash, boshqarish va ulardan
samarali foydalanish imkonini beruvchi tizim yoki platforma. Ular kundalik hayotimizda
ko‘plab sohalarda, jumladan bank ishi, sog‘liqni saqlash, savdo, ta’lim va davlat boshqaruvida
keng qo‘llaniladi. Masalan, siz bankomatdan pul olganingizda yoki onlayn buyurtma
berganingizda, orqa fonda ma’lumotlar bazasi sizning ma’lumotlaringizni qayd etadi va
operatsiyani amalga oshiradi.
Bu tizimlar ma’lumotlar oqimini samarali boshqarish, tezkor qidiruv va yangilashni ta’minlash
bilan birga, ma’lumotlarning ishonchliligi va xavfsizligini ham kafolatlaydi. Shuning uchun
ma’lumotlar bazasi texnologiyalari sohasidagi bilimlar zamonaviy IT mutaxassislari, biznes
rahbarlari va oddiy foydalanuvchilar uchun ham muhim ahamiyatga ega.
Ushbu maqolada biz ma’lumotlar bazasining nima ekanligi, ularning turlari, asosiy funksiyalari
va ishlash prinsiplari haqida keng qamrovli tushunchalar beramiz. Bundan tashqari,
ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (DBMS) va ularning zamonaviy yondashuvlari ham
ko‘rib chiqiladi. Maqsad — o‘quvchiga ma’lumotlar bazasi sohasining asoslarini tushuntirish
va ularning kundalik hayotdagi ahamiyatini ochib berish.
Ma’lumotlar bazasining asosiy tushunchalari
Ma’lumotlar bazasi — bu ma’lumotlarni saqlash, tashkil etish va boshqarish uchun
mo‘ljallangan tizim. Uning asosiy maqsadi — katta hajmdagi ma’lumotlarni samarali saqlash
va kerakli vaqtda tezkor qidiruvni ta’minlashdir. Ma’lumotlar bazasining asosiy elementlari
quyidagilar:
Ma’lumotlar
Ma’lumotlar — bu tizimda saqlanadigan faktlar, raqamlar, matnlar yoki boshqa
axborot shakllari. Masalan, mijozning ismi, telefon raqami yoki buyurtma sanasi.
INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
49
Jadval (Table)
Ma’lumotlar odatda jadvallar ko‘rinishida saqlanadi. Har bir jadval qat’iy
struktura — ustunlar (atributlar) va satrlardan (yoki yozuvlardan) iborat. Masalan, “Mijozlar”
jadvali mijozlar haqidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.
Atributlar (Ustunlar)
Jadvaldagi ustunlar ma’lumotlarning turli xususiyatlarini ifodalaydi.
Misol uchun, “Ism”, “Familiya”, “Telefon raqami” atributlar bo‘lishi mumkin.
Yozuvlar (Qatorlar)
Har bir qator jadvaldagi bir ma’lumotlar guruhini anglatadi — masalan,
bitta mijoz haqida ma’lumotlar.
Kalit (Key)
Kalit — jadvaldagi ma’lumotlarni yagona identifikatsiya qilish uchun ishlatiladi.
Masalan, “Mijoz ID” raqami har bir mijozni noyob belgilaydi.
Ma’lumotlar bazasi ko‘pincha maxsus dasturiy ta’minot yordamida boshqariladi — bularni
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi
(DBMS) deb atashadi. DBMS ma’lumotlarni saqlash,
yangilash, qidirish va boshqarish vazifalarini avtomatlashtiradi va ma’lumotlarning yaxlitligini
ta’minlaydi.
Ma’lumotlar bazasining turlari
Ma’lumotlar bazalari turli shakl va maqsadlarda bo‘lishi mumkin. Ularning asosiy turlari
quyidagilar:
Munosabatli (Relatsion) ma’lumotlar bazasi
Eng keng tarqalgan tur — munosabatli
ma’lumotlar bazasi (RDBMS). Bu turdagi bazalarda ma’lumotlar jadvallar ko‘rinishida
saqlanadi va ular o‘rtasida munosabatlar (relatsiyalar) mavjud bo‘ladi. Masalan, “Mijozlar” va
“Buyurtmalar” jadvallari o‘zaro bog‘langan bo‘lishi mumkin.
Eng mashhur RDBMS’lar: MySQL, PostgreSQL, Oracle Database, Microsoft SQL Server.
Ob’ektga yo‘naltirilgan ma’lumotlar bazasi
Ushbu turdagi bazalar ma’lumotlarni ob’ektlar
shaklida saqlaydi, ya’ni dasturlashdagi ob’ektlar (masalan, klasslar) kabi. Bu tizimlar dasturiy
ta’minot bilan yaxshiroq integratsiyalashadi.
Hujjatga yo‘naltirilgan ma’lumotlar bazasi
Bu ma’lumotlar bazasi hujjatlar (odatda JSON
yoki XML formatida) shaklida ma’lumotlarni saqlaydi. Hujjatga yo‘naltirilgan bazalar keng
ko‘lamdagi noaniq yoki yarim tuzilgan ma’lumotlarni boshqarish uchun mos.
Mashhur hujjatga yo‘naltirilgan DB: MongoDB, CouchDB.
Kalit-qiymat (Key-Value) do‘konlari
Bu turdagi bazalar oddiy kalit-qiymat juftliklarini
saqlaydi, va ular juda tezkor bo‘lib, keng tarqalgan kesh tizimlari va real vaqt rejimidagi
ilovalarda ishlatiladi.
Masalan, Redis, Amazon DynamoDB.
Graf ma’lumotlar bazasi
Graf bazalar ma’lumotlarni tugunlar va ularni bog‘lovchi qirralar
sifatida saqlaydi, bu esa murakkab tarmoqlar va bog‘lanishlarni samarali tahlil qilish imkonini
beradi.
Misol: Neo4j, Amazon Neptune.
Har bir ma’lumotlar bazasi turi o‘ziga xos kuchli va zaif tomonlarga ega. Ularni tanlashda
ma’lumotlarning tabiati va qo‘llanilish maqsadi hisobga olinadi.
INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
50
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (DBMS)
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (DBMS) — bu ma’lumotlarni yaratish, saqlash,
boshqarish va ularga kirishni ta’minlovchi dasturiy ta’minot majmuasi. DBMS
foydalanuvchilarga va dasturlarga ma’lumotlar bazasiga qulay va xavfsiz kirish imkonini beradi.
DBMS ning asosiy vazifalari:
Ma’lumotlarni saqlash va tashkil etish
: DBMS ma’lumotlarni samarali saqlash uchun
strukturalar yaratadi.
Ma’lumotlarga kirish
: Foydalanuvchilar va dasturlar so‘rovlar (query) orqali
ma’lumotlarni olishlari mumkin.
Ma’lumotlarni boshqarish va yangilash
: DBMS ma’lumotlarni qo‘shish, o‘zgartirish
va o‘chirishni ta’minlaydi.
Xavfsizlikni ta’minlash
: Ma’lumotlarga kirishni boshqaradi, foydalanuvchi huquqlarini
nazorat qiladi.
Yaxlitlikni saqlash
: Ma’lumotlarning to‘g‘ri va aniq bo‘lishini kafolatlaydi.
Zaxira nusxalarini yaratish va tiklash
: Ma’lumotlarni yo‘qotish xavfini kamaytiradi.
Mashhur DBMSlar:
MySQL
— ochiq kodli va keng qo‘llaniladigan relatsion DBMS.
PostgreSQL
— kuchli va keng imkoniyatlarga ega ochiq kodli tizim.
Oracle Database
— korporativ darajadagi ko‘p funksiyali DBMS.
Microsoft SQL Server
— Microsoft mahsuloti bo‘lib, biznes sohasida keng
qo‘llaniladi.
MongoDB
— hujjatga yo‘naltirilgan NoSQL DBMS.
DBMSlarning imkoniyatlari va turli vazifalar uchun tanlov ko‘p bo‘lib, ularni tanlashda
tizimning hajmi, ishlash tezligi, xavfsizlik talablari va ma’lumotlar tuzilmasi hisobga olinadi.
So‘rovlar va SQL tilining asoslari
Ma’lumotlar bazasida saqlangan ma’lumotlarga kirish va ularni boshqarish uchun maxsus
so‘rovlar tili ishlatiladi. Zamonaviy ma’lumotlar bazalarida eng keng tarqalgan va standarti
hisoblangan til —
SQL (Structured Query Language)
. SQL yordamida ma’lumotlarni
yaratish, o‘zgartirish, o‘chirish va tanlash (qidirish) amallari bajariladi.
SQLning asosiy funksiyalari va buyruqlari
1.
Ma’lumotlarni tanlash (SELECT):
Ma’lumotlar bazasidan kerakli ma’lumotlarni qidirish va chiqarish uchun ishlatiladi. SELECT
so‘rovi yordamida ma’lum ustunlardagi yoki butun jadvallardagi ma’lumotlar olinadi.
Misol: SELECT ism, familiya FROM mijozlar WHERE yosh > 30;
Bu so‘rov 30 yoshdan katta bo‘lgan mijozlarning ismi va familiyasini chiqaradi.
INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
51
2.
Yozuv qo‘shish (INSERT):
Jadvalga yangi ma’lumotlar yozuvini kiritish uchun ishlatiladi.
Misol: INSERT INTO mijozlar (ism, familiya, yosh) VALUES ('Aziz', 'Karimov', 28);
3.
Yozuvlarni yangilash (UPDATE):
Jadvaldagi mavjud ma’lumotlarni o‘zgartirish uchun ishlatiladi.
Misol: UPDATE mijozlar SET yosh = 29 WHERE ism = 'Aziz';
4.
Yozuvlarni o‘chirish (DELETE):
Ma’lumotlarni jadvaldan olib tashlash uchun ishlatiladi.
Misol: DELETE FROM mijozlar WHERE ism = 'Aziz';
So‘rovlar optimallashtirish va indekslash
Katta hajmdagi ma’lumotlar bazasida so‘rovlarni
tezkor bajarish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun ma’lumotlar bazalarida
indekslar
yaratiladi — bu maxsus ma’lumotlar tuzilmalari bo‘lib, qidiruvni tezlashtiradi. Indekslar
katalog, kitobning oxiridagi ro‘yxat kabi ishlaydi — kerakli ma’lumot qayerda joylashganini
ko‘rsatadi.
Shuningdek, murakkab so‘rovlar bir nechta jadvallarni bog‘lash (JOIN operatori yordamida),
shartli filtrlar, guruhlash (GROUP BY) va tartiblash (ORDER BY) imkoniyatlarini beradi. Bu
SQLni kuchli va moslashuvchan tilga aylantiradi.
SQL nafaqat ma’lumotlarni olish va o‘zgartirish uchun, balki ma’lumotlarning yaxlitligini
saqlash uchun ham ishlatiladi. Masalan,
transaktsiyalar
orqali bir nechta o‘zgarishlar bir
paytda amalga oshiriladi va ular butunlay bajarilmasa, o‘zgarishlar bekor qilinadi. Bu
ma’lumotlarning buzilmasligini kafolatlaydi.
Xulosa
Ma’lumotlar bazasi zamonaviy axborot texnologiyalarining asosiy poydevorlaridan biri bo‘lib,
u katta hajmdagi ma’lumotlarni samarali saqlash, boshqarish va ulardan foydalanishni
ta’minlaydi. Turli sohalarda ma’lumotlar bazasining o‘rni beqiyos bo‘lib, ularning turlari,
tuzilishi va boshqarish tizimlari har xil ehtiyojlarga moslashgan.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (DBMS) ma’lumotlarning yaxlitligi, xavfsizligi va
tezkor ishlov berilishini kafolatlaydi. SQL kabi so‘rovlar tili esa foydalanuvchilarga
ma’lumotlarga qulay va samarali murojaat qilish imkonini beradi.
Kelajakda ma’lumotlar bazalari yangi texnologiyalar bilan integratsiyalashib, yanada murakkab
va katta hajmdagi ma’lumotlarni boshqarish vazifalarini bajarishda markaziy rol o‘ynashda
davom etadi. Shu bois, ma’lumotlar bazasi asoslarini chuqur o‘rganish zamonaviy dunyoda har
bir IT mutaxassisi uchun muhimdir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Date, C.J. An Introduction to Database Systems. 8th Edition, Pearson, 2004.
2.
Elmasri, Ramez & Navathe, Shamkant B. Fundamentals of Database Systems. 7th
Edition, Pearson, 2016.
3.
Silberschatz, Abraham, Korth, Henry F., Sudarshan, S. Database System Concepts. 6th
Edition, McGraw-Hill, 2010.
INTERNATIONAL CONFERENCE PEDAGOGICAL REFORMS AND
THEIR SOLUTIONS
VOLUME 11, ISSUE 01, 2025
52
4.
Connolly, Thomas & Begg, Carolyn. Database Systems: A Practical Approach to
Design, Implementation, and Management. 6th Edition, Pearson, 2014.
5.
https://www.w3schools.com/sql/ — SQL asoslari bo‘yicha onlayn qo‘llanma.
6.
https://www.geeksforgeeks.org/introduction-to-database/
—
Ma’lumotlar
bazasi
tushunchalari.
