ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 6, ISSUE 01, IYUL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
TIBBIYOT MUASSASASIDA DORI HARAKATI: XARID, SAQLASH VA
BUXGALTERIYA NAZORATI
Xoliqova Mo‘tabar A’zamovna
Farmatsevtika mahsulotlari xavfsizligi markazi Davlat muassasasi
Annotatsiya
: Maqolada tibbiyot muassasalarida dori vositalarining xarid qilinishi, saqlanishi va bu
jarayonlarning buxgalteriya nazorati bilan uyg‘unligi masalalari ko‘rib chiqiladi. Dori harakati
tizimida barcha bosqichlarning samarali tashkil etilishi muhim bo‘lib, mahsulotlarning sifatini
saqlash va moliyaviy hisobni aniqlik bilan yuritish uchun zarurdir. Zamonaviy avtomatlashtirish
vositalari va me’yoriy hujjatlar asosida dori harakatining samaradorligi va nazorat tizimi tahlil
qilinadi.
Kalit so‘zlar
: dori harakati, xarid, saqlash, buxgalteriya nazorati, tibbiyot muassasasi, farmatsevtika
boshqaruvi, inventarizatsiya, avtomatlashtirish
Kirish
Tibbiyot muassasalarida dori vositalarining to‘g‘ri va shaffof harakati nafaqat bemorlarning
xavfsizligi, balki muassasaning moliyaviy barqarorligi uchun ham muhimdir. Xarid bosqichidan
boshlab, dorilarni saqlash, sarflash va buxgalteriyada hisobga olish jarayonlarining samarali tashkil
etilishi muassasa faoliyatining ajralmas qismi hisoblanadi. Har bir bosqichda amaldagi qonun va
me’yorlarga rioya etilishi talab qilinadi. Dori vositalari sifatining saqlanishi, ularning yaroqlilik
muddati va moliyaviy qiymatining to‘g‘ri hisobga olinishi orqali sog‘liqni saqlash muassasalarida
sifatli xizmat ko‘rsatish ta’minlanadi.
Dori vositalarini xarid qilish jarayoni tibbiyot muassasasining ehtiyojlari, moliyaviy imkoniyatlari
va mavjud standartlarga mos ravishda tashkil etiladi. Xarid jarayonida dori vositalarining sifati,
ishlab chiqaruvchi kompaniya, yaroqlilik muddati va narxi nazorat qilinadi. Xarid qilingan dori
vositalari tegishli hujjatlar bilan qabul qilinib, omborga joylashtiriladi. Omborga qabul qilish
jarayonida har bir partiyaning raqami, ishlab chiqarish sanasi, yaroqlilik muddati batafsil qayd
etiladi.
Dori vositalarining omborda saqlanishi uchun maxsus sharoitlar yaratiladi. Harorat, namlik,
yorug‘lik kabi parametrlar doimiy nazorat ostida bo‘lishi zarur. Bu parametrlarning doimiy
monitoringi mahsulotlarning sifatini saqlash va yaroqlilik muddatining uzoqroq bo‘lishini
ta’minlaydi. Ombor xodimlari har doim me’yoriy talablar asosida dori vositalarining holatini
tekshiradi va yaroqlilik muddati o‘tgan mahsulotlarni aniqlaydi. Ushbu mahsulotlar tegishli tartibda
hisobdan chiqariladi, bu jarayon buxgalteriyada aniq qayd etiladi.
Buxgalteriya nazorati tibbiyot muassasasida dori vositalarining moliyaviy oqimini nazorat qiladi.
Xarid qilingan mahsulotlarning qiymati hisobga olinadi, omborda qolgan mahsulotlar monitoring
qilinadi, sarf va yo‘qotishlar aniqlanadi. Buxgalteriya hisobi orqali har bir dori vositasi uchun xarid
narxi, hisobga olish sanasi, qoldiq va sarf etilgan miqdor batafsil ko‘rsatiladi. Bu ma’lumotlar
asosida moliyaviy hisobotlar shakllanadi, byudjet samaradorligi tahlil qilinadi. Tibbiyot
muassasasida dori vositalarining xaridi — samarali boshqaruv tizimining birinchi va eng muhim
bosqichidir. Xarid jarayonida muassasa ehtiyojlari aniq tahlil qilinib, dori vositalari ro‘yxati tuziladi.
Xarid qilinadigan dorilar sifati kafolatlangan yetkazib beruvchilardan tanlanishi zarur. Shuningdek,
narx va sifat o‘rtasida optimal muvozanat saqlanishi kerak. Xarid shartnomalari, to‘lov hujjatlari va
qabul qilish aktlari kabi hujjatlar rasmiylashtiriladi. Bu hujjatlar buxgalteriya hisobiga kiritiladi va
har bir harakat shaffof qayd etilishi ta’minlanadi.
Dori vositalarini omborda saqlash uchun maxsus sharoitlar yaratish juda muhimdir. Har bir dori turi
uchun saqlash sharoitlari farq qilishi mumkin: sovuq zanjir talab qilinadigan preparatlar uchun
maxsus muzlatkichlar, yorug‘likdan himoyalangan joylar, yuqori namlikdan saqlash kabi talablar
mavjud. Ombor xodimlari har kuni saqlash sharoitlarini nazorat qiladi, zarur holatlarda o‘lchov
asboblarining ishlash holatini tekshiradi va yozuvlarni yuritadi. Bu ma’lumotlar doimiy monitoring
tizimiga kiritiladi.
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 6, ISSUE 01, IYUL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
Dori vositalarining yaroqlilik muddati nazorati muhim hisoblanadi. Yaroqlilik muddati yaqinlashgan
dori vositalari ustuvor ravishda sarflanishi yoki qayta ko‘rib chiqilishi kerak. Yaroqlilik muddati
o‘tgan dori vositalarini nazorat ostida hisobdan chiqarish lozim, bu esa buxgalteriya hisobida
moliyaviy yo‘qotishlarni kamaytirishga yordam beradi. Shu bilan birga, yaroqlilik muddati o‘tgan
dorilarni noto‘g‘ri saqlash bemorlar salomatligiga jiddiy zarar yetkazishi mumkin.
Buxgalteriya nazorati orqali dori vositalarining harakati doimiy monitoring qilinadi. Har bir dori
vositasi uchun xarid narxi, miqdori, ombordagi qoldiq va sarf etilgan miqdor aniq hisobga olinadi.
Bu jarayonlarda elektron hisob tizimlari samaradorlikni oshiradi va inson omilidan kelib chiqadigan
xatoliklarni kamaytiradi. Masalan, 1C:Farmatsiya kabi dasturlar dori vositalarining qabul qilinishi,
saqlanishi, sarfi va hisobdan chiqarilishi haqidagi barcha ma’lumotlarni yagona tizimda boshqaradi.
Bu tizim yordamida buxgalteriya bo‘limi to‘liq va ishonchli hisobotlarni shakllantiradi.
Inventarizatsiya jarayoni dori vositalarining aniq mavjudligini tekshirish va hisobotlar bilan
solishtirish uchun muntazam o‘tkaziladi. Bu jarayon natijasida aniqlangan nomuvofiqliklar —
yo‘qotishlar, qoldiqlar yoki ortiqcha zaxiralar — aniqlanadi va tahlil qilinadi. Inventarizatsiya
natijalariga ko‘ra muassasa ichida ichki audit olib borilishi mumkin, bu dori vositalarining noto‘g‘ri
boshqarilishi va firibgarlik holatlarining oldini olishga xizmat qiladi.
Zamonaviy texnologiyalar, xususan, raqamli kodlash va barcoding tizimlari, dori vositalarining
harakatini kuzatishda qo‘llaniladi. Bu tizimlar dori vositasining kelib tushishidan tortib, bemorga
yetkazilishigacha bo‘lgan jarayonlarni aniqlik bilan nazorat qilish imkonini beradi. Shu bilan birga,
buxgalteriya nazorati uchun ham qulaylik yaratadi, chunki barcha ma’lumotlar avtomatik ravishda
tizimga tushadi va hisob-kitob jarayonlari optimallashtiriladi.
Dori harakati jarayonlarining qonunchilik va me’yoriy hujjatlar asosida tashkil etilishi muhim. Bu
talablar nafaqat dori vositalarining sifatini saqlash, balki sog‘liqni saqlash tizimining ishonchliligini
ta’minlashga qaratilgan. Shuningdek, moliyaviy hisobotlar uchun ham to‘g‘ri va shaffof
ma’lumotlar taqdim etilishi qonunchilikda belgilangan talabdir.
Shunday qilib, tibbiyot muassasasida dori harakati — xarid, saqlash va buxgalteriya nazorati tizimi
o‘zaro uyg‘unlashgan, muntazam va samarali tashkil etilgan bo‘lishi kerak. Bu tizim bemorlarning
xavfsizligini ta’minlash bilan birga, muassasa faoliyatining moliyaviy barqarorligini
mustahkamlaydi hamda boshqaruv samaradorligini oshiradi.
Tibbiyot muassasasida dori vositalarining harakati jarayonida inventarizatsiya muhim o‘rin tutadi.
Inventarizatsiya davr mobaynida omborda mavjud mahsulotlar ro‘yxati tuziladi, buxgalteriya hisobi
bilan solishtiriladi va farqlar aniqlanadi. Farqlar aniqlanganda sabablar o‘rganilib, tegishli choralar
ko‘riladi. Inventarizatsiya jarayoni avtomatlashtirilgan tizimlar yordamida soddalashtirilishi
mumkin, bu esa aniqlik va shaffoflikni oshiradi.
Zamonaviy tibbiyot muassasalarida dori harakatini nazorat qilish uchun axborot texnologiyalaridan
foydalanish keng tarqalgan. Dori vositalarini markirovka qilish, raqamli kodlar yordamida
monitoring qilish, ombor boshqaruv tizimlari va buxgalteriya dasturlari integratsiyasi bu
jarayonlarni avtomatlashtirish imkonini beradi. Bu tizimlar har bir dori vositasi harakatini real vaqt
rejimida ko‘rsatadi va noxush holatlarning oldini oladi.
Tibbiyot muassasalarida dori vositalarini xarid qilish jarayoni ko‘p bosqichli va murakkab tizimdir.
Ehtiyojlar ro‘yxatini aniqlashdan tortib, tanlov va shartnomalarni tuzishgacha bo‘lgan jarayonlarda
malakali mutaxassislarning ishtiroki zarur. Xarid jarayonida shaffoflik va hisobdorlikni ta’minlash
uchun elektron tender platformalari va avtomatlashtirilgan buyurtma tizimlari keng qo‘llanilmoqda.
Bu esa dori vositalarining sifati va narxining optimalligini kafolatlaydi, korrupsiya va noxolis
raqobatning oldini oladi.
Omborxonada dori vositalarining saqlash jarayonida yagona identifikatsiya tizimi (masalan, bar-kod
yoki QR-kod) qo‘llanilishi mahsulotlarning harakatini aniq kuzatish imkonini beradi. Bu tizim
orqali har bir dori partiyasi uchun ishlab chiqarilgan sana, yaroqlilik muddati va boshqa ma’lumotlar
tizimga kiritiladi. Bu ombor nazoratini sezilarli darajada yengillashtiradi va inson omilidan kelib
chiqadigan xatoliklarni kamaytiradi.
Dori vositalarining saqlanishi uchun mo‘ljallangan maxsus omborxonalar, ularning sig‘imi va
sharoitlari dori turi va uning talablariga qarab farqlanadi. Masalan, biologik faol preparatlar va
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 6, ISSUE 01, IYUL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
vaksinalar uchun sovuq zanjir saqlash tizimi joriy etilishi shart. Bu tizimda haroratni uzluksiz
nazorat qilish, ma’lumotlarni avtomatik qayd etish va xavfsizlikni ta’minlash choralari ko‘riladi.
Nomutanosib harorat sharoitlari dori vositalarining ta’sirchanligini pasaytirishi, ularni yaroqsiz
holga keltirishi mumkin, bu esa nafaqat moliyaviy yo‘qotish, balki bemorlar sog‘lig‘iga tahdid
hisoblanadi.
Buxgalteriya nazoratining asosiy vazifasi dori vositalarining moliyaviy oqimini aniq va to‘liq aks
ettirishdir. Bu jarayonda buxgalterlar har bir xarid, qabul qilish, sarf va hisobdan chiqarish
harakatlarini moliyaviy jihatdan qayd etadilar. Zamonaviy axborot tizimlari bu jarayonlarni
avtomatlashtirib, xatoliklar va noaniqliklarni kamaytiradi. Shu bilan birga, buxgalteriya hisobi
uchun zarur bo‘lgan hujjatlar — tovar qabul qilish aktlari, hisob-kitob varaqalari, harakat
dalolatnomalari — tizimli ravishda yuritiladi va arxivlanadi.
Inventarizatsiya jarayoni tibbiyot muassasasida dori vositalari hisobining aniq va ishonchli
bo‘lishini ta’minlaydi. Unda ishtirok etuvchi xodimlar omborda mavjud dorilar ro‘yxatini real
holatda tekshiradi, buxgalteriya ma’lumotlari bilan solishtiradi va farq yuzaga kelganda sabablarini
aniqlaydi. Inventarizatsiya natijalari asosida moliyaviy yo‘qotishlar, qoldiqlar va ortiqcha zaxiralar
aniqlanib, ularni bartaraf etish uchun chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Bu jarayonlarning
samaradorligi muassasa boshqaruvining barqarorligi va sog‘liqni saqlash tizimining ishonchliligini
oshiradi.
Zamonaviy texnologiyalar tibbiyot muassasasida dori vositalari harakatini yanada shaffof va
samarali boshqarishga imkon beradi. Bulutli hisoblash texnologiyalari orqali barcha ma’lumotlar
yagona markazda saqlanadi va real vaqt rejimida yangilanadi. Sun’iy intellekt yordamida dori
vositalarining sarfi va yaroqlilik muddati tahlil qilinib, optimal buyurtma rejalari tuziladi.
Blokcheyn texnologiyasi esa dori vositalarining harakatini so‘nggi foydalanuvchiga qadar
kuzatishga, noqonuniy almashinuv va soxtalashtirish holatlarini aniqlashga yordam beradi.
Dori harakati jarayonida xodimlarning malakasini oshirish va doimiy o‘qitilishi dori vositalarining
sifatini saqlash va buxgalteriya hisobining aniqligini ta’minlash uchun zarur. Mutaxassislar
me’yoriy hujjatlar, yangi texnologiyalar va eng yaxshi amaliyotlar bilan muntazam tanishib
borishlari lozim. Shu bilan birga, ichki nazorat va audit tizimlari faoliyatining samaradorligini
oshirish muassasa barqarorligi uchun muhimdir.
Natijada, tibbiyot muassasasida dori harakati — xarid, saqlash va buxgalteriya nazorati o‘zaro uzviy
bog‘liq tizim bo‘lib, uning samaradorligi nafaqat dori vositalarining sifati va yaroqliligini
ta’minlaydi, balki muassasaning moliyaviy barqarorligini mustahkamlaydi, bemorlar uchun sifatli
tibbiy xizmat ko‘rsatishni kafolatlaydi.
Xulosa qilib aytganda, tibbiyot muassasasida dori vositalarining xarid qilinishi, saqlanishi va
buxgalteriya nazorati o‘rtasidagi uyg‘unlik samarali boshqaruv tizimini ta’minlaydi. Bu tizim
nafaqat dori vositalarining sifatini kafolatlaydi, balki muassasaning moliyaviy holatini
mustahkamlaydi hamda bemorlar uchun xavfsiz xizmat ko‘rsatishni ta’minlaydi.
Xulosa
Tibbiyot muassasasida dori harakati jarayonlari — xarid, saqlash va buxgalteriya nazorati bir-biri
bilan chambarchas bog‘liq va uzviy tizimdir. Har bir bosqichda me’yoriy talablar va zamonaviy
texnologiyalar asosida tashkil etilgan boshqaruv mahsulotlarning sifatini saqlashga va moliyaviy
hisob-kitoblarning shaffof bo‘lishiga xizmat qiladi. Dori vositalarining hisobini avtomatlashtirish va
monitoring qilish bu jarayonlarning samaradorligini oshiradi, yo‘qotishlarni kamaytiradi va audit
jarayonlarini soddalashtiradi. Shu orqali tibbiyot muassasalarida sifatli va ishonchli dori ta’minoti
tashkil etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi me’yoriy hujjatlari
2.
WHO Guidelines on Good Storage Practices for Pharmaceuticals
3.
ISO 9001:2015 Quality Management Standards
4.
A. Karimov, “Farmatsevtika boshqaruvi asoslari”, Toshkent, 2023
5.
M. Tursunov, “Tibbiyotda buxgalteriya va audit”, Toshkent, 2022
6.
1C:Farmatsiya dasturiy ta’minoti bo‘yicha qo‘llanmalar
