ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 6, ISSUE 01, IYUL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
TRANSCHEGARAVIY IFLOSLANISHLAR, OROL FOJIASI YOKI AMUDARYO
SUVLARINING CHEGARAVIY MASALALARI BO‘YICHA YONDASHUV
Abdurofiyeva Nodirabonu
Termiz davlat universiteti
Yuridik fakulteti 3-kurs talabasi
Annotatsiya:
Mazkur maqolada Markaziy Osiyo mintaqasidagi eng yirik ekologik muammo —
Orol dengizi fojiasi va unga sabab bo‘lgan Amudaryo suvlarining transchegaraviy boshqaruvi
masalalari yoritiladi. Transchegaraviy suv resurslaridan noto‘g‘ri foydalanish, sanoat va qishloq
xo‘jaligi chiqindilarining ifloslanishiga olib kelgan sabablar, xalqaro va mintaqaviy huquqiy
yondashuvlar tahlil qilinadi. Maqola davlatlararo ekologik hamkorlikni kuchaytirish, suv siyosatini
muvofiqlashtirish va xalqaro normalar asosida hal qilish zaruratini asoslaydi.
Kalit so‘zlar:
Transchegaraviy suvlar, Orol fojiasi, Amudaryo, ifloslanish, ekologik xavfsizlik,
xalqaro huquq, suv siyosati, mintaqaviy hamkorlik.
Orolbo‘yi ekologik fojiasi dunyo miqyosidagi eng og‘ir antropogen halokatlardan biri sifatida
baholanadi. Orol dengizining qurishi — asosan Amudaryo va Sirdaryo suvlarining intensiv va
kelishuvsiz foydalanishi oqibatidir. Ushbu suv havzalari bir nechta mustaqil davlat hududidan
o‘tganligi sababli ularni boshqarish va muhofaza qilish murakkab transchegaraviy masalaga
aylangan.
Xalqaro huquqda transchegaraviy suvlarning boshqaruvi va ifloslanishining oldini olish bo‘yicha
qator konvensiyalar mavjud bo‘lsa-da, ularning amalda qo‘llanilishi sust. Orolbo‘yi misolida bu
holat ekologik, ijtimoiy va demografik muammolarni kuchaytirdi. Shuning uchun, Orol va
Amudaryo bo‘yicha integratsiyalashgan, ekologik mas’uliyatli va huquqiy asoslangan yondashuv
zarurdir.
Tadqiqot quyidagi yondashuvlar asosida olib borildi:
Huquqiy tahlil
: BMT va boshqa xalqaro tashkilotlarning transchegaraviy suvlar bo‘yicha
konvensiyalari o‘rganildi.
Mintaqaviy hujjatlar tahlili
: IFAS, ICWC va boshqa hamkorlik institutlari faoliyati ko‘rib
chiqildi.
Ekologik-statistik analiz
: Orolbo‘yi va Amudaryo havzasidagi ekologik o‘zgarishlar
asosida faktlar tahlil qilindi.
Tizimli yondashuv
: Transchegaraviy muammolarni kompleks ko‘rib chiqish — huquqiy,
ekologik va siyosiy jihatlarni bog‘lash orqali amalga oshirildi.
Orol dengizi fojiasi — transchegaraviy boshqaruvning og‘ir sabog‘i
1960-yillardan boshlab Orol dengizi sathi 90% gacha kamaydi.
Amudaryo va Sirdaryo suvlarining deyarli 90% qishloq xo‘jaligi ehtiyojlari uchun (asosan
paxta yetishtirish) ishlatilgan.
Boshqaruvda biron bir xalqaro huquqiy kelishuv asosida harakat qilinmagan.
Amudaryo havzasida ifloslanish manbalari
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 6, ISSUE 01, IYUL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
Sanoat chiqindilari (Navoiy, Turkmenobod, Buxoro zavodlari) va kimyoviy o‘g‘itlardan
ortiqcha foydalanish.
Suv oqimiga neft, simob, og‘ir metallar aralashuvi.
Davlatlar o‘rtasida monitoring va axborot almashinuvi yetishmasligi.
Mavjud mintaqaviy institutlar va ularning zaif tomonlari
IFAS (Xalqaro Orolni Qutqarish jamg‘armasi)
– faoliyat yuritadi, biroq moliyaviy va
huquqiy resurslari cheklangan.
ICWC (Suv koordinatsion komissiyasi)
– suv taqsimotini muvofiqlashtiradi, ammo ijro
vakolati yo‘q.
O‘zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston o‘rtasida
suvdan foydalanish bo‘yicha barqaror
yondashuv yo‘q
.
Transchegaraviy ifloslanishning huquqiy xususiyatlari
BMTning 1997-yildagi “Transchegaraviy suvlar va xalqaro daryolardan foydalanish” to‘g‘risidagi
konvensiyasi barcha daryo bo‘yida joylashgan davlatlarning teng huquqliligini va zarar
yetkazmaslik prinsipini belgilaydi. Shu bilan birga,
suvning ekologik oqimi
ni saqlash majburiyati
ham nazarda tutiladi. Mintaqada esa bu konvensiyalarning ratifikatsiyasi va real amaliyoti yetarli
emas.
Suvdan oqilona foydalanish va ifloslanishni kamaytirish zarurati
Suv zaxiralarining kamayishi nafaqat ekotizimlar, balki inson salomatligi, iqtisodiy barqarorlik va
ijtimoiy tinchlikka ham tahdid soladi. Har bir davlat o‘z hududidagi suvni faqat ichki ehtiyojlar
uchun emas, balki butun daryo tizimining ekologik salomatligini ta’minlash maqsadida boshqarishi
lozim.
Xalqaro huquqni mustahkamlash yo‘llari
Transchegaraviy daryolarga doir alohida
Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida multilateral
kelishuv
zarur.
Har bir davlat suvdan foydalanish bo‘yicha
yillik hisobot
taqdim etishi kerak.
“Ekologik zarar uchun javobgarlik” mexanizmi
xalqaro tartibda joriy etilishi zarur.
Orol fojiasi va Amudaryo suvlarining noto‘g‘ri boshqaruvi transchegaraviy ifloslanishlarning eng
yaqqol misolidir. Mintaqaviy darajada hamkorlik kuchsiz, xalqaro huquqiy normalar esa to‘laqonli
integratsiyalashmagan. Ekologik xavfsizlikni ta’minlash, atrof-muhitni saqlash va iqlim adolatiga
erishish uchun kompleks va institutsional yondashuv talab etiladi.
Takliflar
1.
Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida Amudaryo bo‘yicha doimiy xalqaro komissiya
tuzish.
2.
Suvdan foydalanish va ifloslanish bo‘yicha ochiq ma’lumot almashish platformasini
yaratish.
3.
Orolbo‘yida transchegaraviy ekologik xavfsizlik zonasi
tashkil etish.
4.
BMT, OSCE va boshqa xalqaro tashkilotlar ko‘magida huquqiy vositalarni
kuchaytirish.
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 6, ISSUE 01, IYUL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
5.
Davlatlarning
transchegaraviy ekologik zarar uchun javobgarligi to‘g‘risida mintaqaviy
memorandum
qabul qilish.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
UN Water Convention, 1997.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Ekologik kodeksi, 2023.
3.
IFAS rasmiy hisobotlari, 2018–2023.
4.
UNEP. Environmental Impact of the Aral Sea Disaster, 2020.
5.
Karimov B. Suv resurslarini huquqiy muhofaza qilish asoslari, Toshkent, 2022.
6.
World Bank. Managing Transboundary Waters in Central Asia, 2021.
7.
OSCE. Environmental Security and Regional Cooperation in Central Asia, 2019.
