ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 6, ISSUE 01, IYUL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
LEONURUS QUINQUELOBATUS OʻSIMLIGINING MORFOLOGIK XUSUSIYATLARI
Begmatova M,Х., Jangirova O,R
Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik va biotexnologiyalar universiteti
Samarqand shahri Mirzo Ulug‘bek ko‘chasi 77 uy
maloxat_ begmatova @ mail.ru
Annotatsiya:
Ushbu maqola Leonurus quinquelobatus L. (Lamiaceae oilasi), yaʼni besh boʻlakli
arslonquyruq oʻsimligining batafsil morfologik xususiyatlarini yoritadi. Oʻsimlikning ildiz tizimi,
poyasi, barglari, gullari, mevalari va urugʻlarining anatomik hamda tashqi belgilari ilmiy
adabiyotlar va dala kuzatuvlari asosida tahlil qilingan. Maqolada oʻsimlikning oʻsish shakli,
taksonomik joylashuvi, ekologik sharoitlarga moslashuvchanligi va botanik tavsifi bayon etilgan.
Kalit soʻzlar:
Leonurus quinquelobatus, Lamiaceae, morfologiya, botanik tavsif, oʻsimlik
anatomiyasi, taksonomiya.
Kirish:Leonurus quinquelobatus L.
, umumiy nomi beshboʻlakli arslonquyruq, Lamiaceae
(labguldoshlar) oilasiga mansub boʻlib, dorivor oʻsimlik sifatida keng tanilgan. Uning tibbiyotdagi
ahamiyati asosan tinchlantiruvchi, kardiotonik va gipotenziv xususiyatlari bilan bogʻliq boʻlib,
qadim zamonlardan beri turli xalq tabobatlarida qoʻllanilgan. Oʻsimlikning taksonomik jihatdan
toʻgʻri identifikatsiya qilinishi va botanik xususiyatlarining chuqur oʻrganilishi uning ilmiy va
amaliy ahamiyatini oshirishda muhim rol oʻynaydi. Shu sababli, ushbu maqolada Leonurus
quinquelobatus oʻsimligining morfologik xususiyatlariga alohida eʼtibor qaratilgan boʻlib, uning
tashqi va ichki tuzilishining asosiy jihatlari atroflicha tahlil qilinadi.Leonurus quinquelobatus
Gʻarbiy Yevrosiyodan Markaziy Osiyogacha boʻlgan keng hududlarda tarqalgan boʻlib, koʻpincha
tashlandiq joylarda, yoʻl yoqalarida, dalalarda va bogʻlarda begona oʻt sifatida oʻsadi. Bu uning
atrof-muhit sharoitlariga yuqori moslashuvchanligidan dalolat beradi. Oʻsimlikning morfologik
xususiyatlarini aniq bilish uni boshqa turdosh turlardan ajratish, uning oʻsish dinamikasini
tushunish va optimal yigʻim-terim muddatlarini belgilash uchun zarurdir.
Morfologik xususiyatlari:Leonurus quinquelobatus koʻp yillik, oʻt oʻsimlik boʻlib, oʻziga xos
morfologik tuzilishga ega. ildiz tizimi oʻq ildiz tipida boʻlib, asosiy ildiz chuqurga kirib boradi va
undan koʻplab yon ildizlar tarqaladi. Bu ildiz tizimi oʻsimlikka tuproqdan suv va oziq moddalarni
samarali oʻzlashtirishga, shuningdek, qurgʻoqchilik sharoitlarida ham omon qolishga yordam
beradi. Ildizlar yuzasi tuklar bilan qoplangan boʻlishi mumkin, bu ularning singdirish qobiliyatini
oshiradi.Leonurus quinquelobatusning poyasi bir nechta oʻziga xos xususiyatlarga ega:Poyasi tik
oʻsuvchi, toʻrt qirrali va ichi boʻsh (kovak) boʻladi. Bu tuzilish unga mustahkamlik beradi.
Poyaning sirti tuklar (trixomalar) bilan zich qoplangan boʻlib, bu oʻsimlikni suvsizlanishdan
himoya qiladi va unga biroz kulrang-yashil tus beradi.
Shoxlanishi: Poyasi odatda pastdan boshlab shoxlanib, sershox butasimon koʻrinish hosil qiladi.
Yuqori qismlarda esa kamroq shoxlanadi.Boʻyi: Oʻsimlikning boʻyi 50 sm dan 200 sm gacha
(ayrim hollarda 250 sm gacha) yetishi mumkin, bu oʻsish sharoitlariga (tuproq unumdorligi,
namlik, yorugʻlik) bogʻliq.
Barglar eng xarakterli morfologik belgilaridan biridir:Barglari poyada qarama-qarshi joylashgan
boʻlib, bir-biriga 90 gradus burchak ostida navbatlashadi.
Shakli: Barglari panjasimon boʻlakli , yaʼni chuqur boʻlaklarga ajratilgan. Odatda besh boʻlakli
boʻladi, ammo baʼzan uch yoki yetti boʻlakli barglar ham uchraydi. Boʻlaklar odatda uzun,
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 6, ISSUE 01, IYUL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
ingichka va chetlari tishli yoki chuqur kesikli boʻladi. Bu xususiyat oʻsimlik nomiga
("quinquelobatus" - besh boʻlakli) mos keladi.Tuzilishi: Yuqori barglar nisbatan kamroq boʻlakli
yoki hatto butun boʻlishi mumkin. Barglarning yuzasi (ayniqsa, pastki tomoni) tuklar bilan
qoplangan boʻlib, bu ularga kulrang-yashil rang beradi va suv bug‘latishni kamaytirishga
kamaytirishga yordam beradi. Barg bandi uzun.
Gullari : Leonurus quinquelobatus gullari Lamiaceae oilasiga xos boʻlgan belgilarga ega:
Gullar yuqori barg qoʻltiqlarida joylashgan boʻlib, poya boʻylab bir nechta soxta halqa shaklida
toʻplangan. Har bir halqada bir nechta gul mavjud.Gullar kichik, ikki jinsli, zigomorf (ikki
tomonlama simmetrik). Kosachabarglari qoʻshilgan, besh tishli va tukli boʻladi. Tojbarglari ikki
labli, pushti, pushti-binafsha yoki baʼzan oq rangda boʻladi. Yuqori labi kaskasimon, pastki labi
esa uch boʻlakli.Changchilar va urugʻchilar: Toʻrtta changchi mavjud boʻlib, ular tojbarglarning
yuqori labi ostida joylashgan. Ikki changchi boshqalaridan uzunroq. Urugʻchisi bitta boʻlib, toʻrtta
boʻlakli tugunchaga ega. Gulchanglari hasharotlar orqali changlanishga moslashgan.
Gullash davri: : Leonurus quinquelobatus yozning boshidan to kuzgacha, yaʼni iyun-sentyabr
oylarida gullaydi.
Meva va Urugʻlar
Leonurus quinquelobatusning mevalari Lamiaceae oilasi uchun xarakterli boʻlgan toʻrtta qismdan
iborat.Turi: Meva yongʻoqcha (nutlet) tipida boʻlib, pishganda toʻrtta alohida qismga boʻlinadi.Har
bir yongʻoqcha uch qirrali yoki tetraedr shaklida boʻladi.Yongʻoqchalar pishganda toʻq jigarrang
yoki qora rangga kiradi. Ular silliq yuzaga ega boʻlib, gulkosaning ichida joylashgan boʻladi.
Yongʻoqchalar quruq va qattiq boʻlib, odatda shamol yordamida yoki hayvonlarning juniga
yopishib tarqaladi.Har bir yongʻoqcha bitta urugʻni oʻz ichiga oladi. Urugʻlar kichik, silliq va to‘q
jigarrangda boʻladi. Urugʻlar shamol orqali, shuningdek, hayvonlar va inson faoliyati orqali uzoq
masofalarga tarqalishi mumkin. Bu ularning keng tarqalishiga va turli muhitlarda oʻsish
qobiliyatiga yordam beradi. Urugʻlarning yuqori unuvchanligi va tez rivojlanishi keng tarqalishiga
sabab boʻladi.
Leonurus quinquelobatusning morfologik xususiyatlari uning turli ekologik sharoitlarga
moslashishini taʼminlaydi:
Tuklar (trixomalar): Barg va poyadagi tuklar oʻsimlikni haddan tashqari terlanishdan
(transpiratsiyadan) himoya qiladi, bu ayniqsa quruq va issiq iqlim sharoitida muhim ahamiyatga
ega.
Kuchli ildiz tizimi: Chuqur oʻq ildiz tizimi tuproqdan suv va oziq moddalarni samarali
oʻzlashtirishga imkon beradi, bu esa qurgʻoqchilikka chidamlilikni oshiradi.
Tez oʻsish va koʻpayish: Oʻsimlikning tez oʻsishi va koʻp urugʻ hosil qilishi uning yangi
hududlarga tez tarqalishini taʼminlaydi, bu esa uni baʼzi joylarda invaziv turga aylantirishi mumkin.
Leonurus quinquelobatusning gullash davri yozning boshidan kuzgacha choʻzilishi, uning turli
fotoperiodizm sharoitlariga moslashganligida ahamiyatli.
Xulosa
Leonurus quinquelobatusning morfologik xususiyatlarini chuqur oʻrganish ushbu oʻsimlikni
botanik jihatdan aniq identifikatsiya qilish va tasniflash uchun asos yaratadi. Uning oʻq ildiz tizimi,
ILMIY TADQIQOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI JURNALI
JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCH AND THEIR SOLUTIONS
VOLUME 6, ISSUE 01, IYUL 2025
WORLDLY KNOWLEDGE NASHRIYOTI
worldlyjournals.com
toʻrt qirrali va tukli poyasipanjasimon boʻlakli barglari, soxta halqalarda toʻplangan ikki labli
gullari va toʻrt qirrali yongʻoqchalari : Leonurus quinquelobatusning oʻziga xos belgilaridir. Bu
xususiyatlar oʻsimlikning atrof-muhitga yuqori moslashuvchanligini, turli iqlim va tuproq
sharoitlarida oʻsa olish qobiliyatini namoyish etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. (Bussmann et al., 2016, “Medicinal Plants of Central Asia’’).
2. Ahmatovich R. A. et al. In biocenosis the degree of appearing entomophagous .types of vermins
which suck tomatoey sowings //Austrian Journal of Technical and Natural Sciences. – 2018. – №.
9-10. – С. 3-5.]
LAMIACEAE // Вестник науки и образования. 2022. №7-1 (127). [Электронный ресурс].
Режим доступа:
https://cyberleninka.ru/article/n/lekarstvennye-svoystva-nekotoryh-rasteniy-semeystva-lamiaceae/
(дата обращения: 31.05.2023)].
4.[ Zaytsev, G. N. (1973). _Biometric Calculation Methodology_. M: Nauka.]
5. Ёзиев Л.Х., Арабова Н.З. Лекарственные растения –Карши:Насаф, 2017 г.
6. Косман В.М., Пожарицкая О.Н., Шиков А.Н., Макаров В.Г. Изучение экстракции
иридовидных гликозидов
травы пустырника различными растворителями // Химико-фармацевтический журнал.-
Москва, 2002.-№2.
С.43-45.
7 Мадатова Н.А., Тохтаев Ф.Х., Комилов Х.М. Кинетика экстрагирования надводной части
растения
