JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 14, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Султонов Ферузбек Эргаш ўғли
Тошкент шаҳар ИИББ АТСЖҚКБ Тергов бўлими терговчиси катта лейтенант
АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА РАҚАМЛИ ПУЛЛАРНИНГ ЎЗАРО
БОҒЛИҚЛИГИ
“IT касбларни эгаллаш ёшлар ўртасида трендга айланди”
Ш.М.Мирзаёев
Ўзбекистон Республикаси президенти
Аннотация:
Глобаллашув - хар қандай соханинг жадал суратларда шиддат билан ўсиш
жараёни хисобланиб ушбу атама асосан ахборот технологиялари ва маълумотлар
алмашинувидаги бўлган жараёнларга нисбатан ишлатилади десак муболаға бўлмайди
албатта.
Хар бир соха йилдан йилга ва кундан кунга ривожланиб, янгиликлар ва ўзгартиришлар
киритилаётган бир вақтда ахборот олами хам кун ва соат сайин ривожланиб ёшларининг
онгида ўзгача янги дунёқарашни шакиллантиришга улгурди. Маълумки барчамизнинг
кундалик хаётимизда кампютер, смартфонлар, гаджетлар ва бошқа турдаги ўзида ахборот
сақлаш имконини берадиган қурилмалар мавжуд.
Маълумки, хозирги кунда хар бир давлатда ривожланиш босқичи билан бир жараёнда
рақамли пул (криптовалюта)лар хам ўзининг тасирини ўтказиб келмоқда.
Кўпчилик электрон пулларни криптовалюта билан адаштиради, аслида бу сўмнинг
эквиваленти бўлиб, унинг айланиши фақат электрон тизимда амалга оширилади. Рақамли
(электрон) пуллар – бу нақд пулнинг компьютер воситаларида акс этадиган ахборот-
тимсолий эквивалентидир, кўплаб манбаларда электрон пулларга Марказий банкнинг
рақамли валютаси, онлайн ҳамёнлардаги пул каби тўлов воситаси сифатида қаралади.
Аниқ тушуниб олиш керакки, кўплаб мамлакатлар шунингдек, Ўзбекистон қонунчилигига
кўра, электрон пул деганда эмитентнинг электрон шаклда сақланадиган (пул
воситаларининг ҳисоби тегишли банкда очилган махсус ҳисобда юритилади) ва тўлов
воситаси сифатида қабул қилинадиган, сўзсиз ва қайтариб бўлмайдиган пул
мажбуриятлари тушунилади.
Бошқачароқ қилиб айтганда, бу банк мажбуриятида бўлган электрон ҳамёнлардаги
валютадир. Хавф даражасини камайтириш (асосан, рақамли пуллар бўйича
мажбуриятларни ўз вақтида бажариш билан боғлиқ) мақсадида, эмитент бўлишга
фақатгина банкларга рухсат берилади.
Калит сўзлар:
Глобаллашув, ахборот олами, рақамли пул, криптовалюта, Стабилкоинлар,
Блокчейн, Электрон ҳамён, токен, транзакция, Ақлли контрактлар, танга таклифлари
(ICO), трансчегаравий операциялар.
Abstract.
It is no exaggeration to say that globalization is a process of rapid growth of any
industry, and this term is used mainly in relation to the processes of information technology and
data exchange. Every field is developing from year to year and from day to day, while news and
changes are being introduced, the world of information is also developing day by day and
managed to form a unique new worldview in the minds of young people. It is known that all of
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 14, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
us have computers, smartphones, gadgets and other types of devices that allow us to store
information in our daily lives. It is known that digital money (crypto-currency) is having its
influence in the same process as the stage of development in every country.
Many people confuse electronic money with cryptocurrency, in fact, it is the equivalent of soum,
the circulation of which is carried out only in the electronic system. The central bank's digital
currency is treated as a means of payment, like money in online wallets. It should be clearly
understood that, according to the legislation of many countries and Uzbekistan, electronic money
is defined as unconditional and irrevocable monetary obligations of the issuer, stored in
electronic form and accepted as a means of payment. In other words, it is the currency in
electronic wallets that is the bank's obligation. In order to reduce the level of risk (mainly related
to the timely fulfillment of obligations regarding digital money), only banks are allowed to be
issuers.
Keywords:
Globalization, Information World, Digital Money, Cryptocurrency, Stablecoins,
Blockchain, Electronic Wallet, Token, Transaction, Smart Contracts, Coin Offerings (ICO),
Cross-Border Transactions.
Электрон пулларнинг асосий устунлиги сифатида транзакцияларнинг арзонлиги,
портативлик, хавфсизлик ва асосий тўлов тизимларидан қисман мустақилликни айтиш
мумкин. Банк карталари орқали тўловларни амалга оширишда тўлов тизими
иштирокчилари ўртасида кўплаб амалиётлар-ҳисоб мавжудлигининг верификациясидан
то унда етарли маблағ борлигини текширишгача бўлган ишлар содир бўлади. Электрон
пуллар тизими ҳақида гапириладиган бўлса, улар эгасининг ўзида сақланиб, транзакция
жараёнини сезиларли даражада осон ва арзонроқ қилади.
Рақамли пул воситалари нақдсиз пулларнинг бир тури сифатида, сақлаш ва олиб юриш
учун қулайдир. Барча тизим операторлари электрон ҳамёнга рухсатсиз киришдан пул
воситаларини ҳимоялашга қаратилган пароль ўрнатиш ва хавфсизликнинг бошқа
воситаларини тақдим этади. Бундан ташқари, электрон ҳамёнлардан текширилмаган
интернет-платформаларда тўловларни амалга ошириш учун (банк картасини улаш ўрнига)
фойдаланиш мумкин. Таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги электрон
пуллар фақат миллий валютада бўлиши кераклигини хисобга оладиган бўлсак, 2024
йилнинг февраль ойидан бошлаб қуйидаги электрон пул тизимлари амал қилади: “
OSON”,
“E-CARD”, “CLICK”, “alif.mobi”, “A-pay”, “1HLSW”, “GlobalPay”, “Payme”, “Apelsin”,
“ExMoney”, “UZUM NASIYA”, “UCOIN”, “PAYNET” ва “WALLET”ларни ташкил қилади.
Элекирон пуллардан фойдаланиш учун уларни жамлаш яъни электрон хамёнда сақлаш
лозим бўлиб,
электрон ҳамён эса ҳисобини нақд ва нақдсиз йўл билан тўлдириш мумкин
бўлиб уларнинг турлари қуйидагича бўлиб хисобланади:
Юқоридаги маълумотлардан келиб чиқиб қуйидаги савол туғилиши мумкин яъни,
Электрон ҳамёндаги пулларни қандай ечиб олиш мумкин, бу саволнинг жавоби қуйидаги
Электрон пул тўлаш учун операторга (тўлов тизими операторига), эмитент банкка ёки
агентга мурожаат қилиш керак. Электрон пулларни ечиб олишда пул маблағлари мижоз
хоҳишига кўра, унинг банк картасига ва банк ҳисоб рақамига тушириб берилиши ёки нақд
шаклда (бунда маълум миқдорда комиссия ундирилиши мумкин, электрон ҳамён очишда
шарт ва мажбуриятларни диққат билан ўрганиш зарур) берилиши назарда тутилган.
Рақамли молиявий активларнинг таксономияси самарали тартибга солиш ва солиққа
тортиш тизимини ишлаб чиқиш учун жуда муҳимдир. Ҳар хил турдаги активлар
ўртасидаги фарқларни тушуниш
мутахассисларга ҳар бир тоифадаги ўзига хос
муаммоларни ҳал қилиш учун қоидалар ва солиқ сиёсатини мослаштириш имконини
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 14, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
беради.
Биткоин
ва
Ethereum
мисолида
келтирилган
криптовалюталар
марказлаштирилмаган рақамли валюталар сифатида ишлайди. Улар айирбошлаш воситаси,
ҳисоб бирлиги ва қиймат омбори бўлиб хизмат қилади. Марказлаштирилмаган табиати
туфайли криптовалюталар кўпинча анъанавий тартибга солиш парадигмаларига қарши
туради. Фойдали токенлар блокчейн экотизимида маълум бир маҳсулот ёки хизматга
киришни таъминлайди. Улар инвестициялар сифатида эмас, балки марказлаштирилмаган
иловалар ёки платформалар билан ўзаро ишлаш воситалари сифатида ишлаб чиқилган.
Хавфсизлик токенлари асосий активга эгалик ҳуқуқини, кўпинча компания, кўчмас мулк
ёки бошқа молиявий воситалардаги улушни ифодалайди. Қимматли қоғозлар токенларини
тартибга солиш анъанавий қимматли қоғозлар билан мос келади ва уларни муайян қонун
ва қоидаларга бўйсунади. Стабилкоинлар- бу барқарор асосий активнинг қийматига
боғланган рақамли активлар, одатда АҚШ доллари ёки товар каби фиат валютаси.
Уларнинг барқарорлиги кўпинча бошқа криптовалюталар билан боғлиқ бўлган
нархларнинг ўзгарувчанлигини юмшатишга қаратилган, рақамли молиявий активларнинг
белгиловчи хусусияти уларнинг марказлаштирилмаганлигидир. Блокчейн технологиясида
ишлаётган бу активлар консенсус механизмларига таяниб, марказий бошқарув органига
эга эмас. Ушбу марказсизлаштириш тартибга солувчи назоратни амалга оширишда
қийинчиликлар туғдиради. Рақамли молиявий активлар географик чегаралардан ошиб,
глобал миқёсда фойдаланиш мумкин. Фойдаланувчилар анъанавий банк воситачиларига
муҳтож бўлмасдан, ушбу активларни ўтказишлари, савдолари ва операцияларини амалга
оширишлари мумкин. Ушбу глобал қулайлик юрисдикцияга оид солиқ қоидаларини
қўллашни мураккаблаштиради. Кўпгина рақамли молиявий активлар турли даражадаги
анонимлик ёки тахаллусни таклиф қилади. Бу хусусият шахсий дахлсизликни
кучайтирсада, қонунга хилоф фаолият, солиқ тўлашдан бўйин товлаш ва пул ювиш ҳақида
хавотир уйғотади, бу эса тартибга солувчи текширувларга сабаб бўлади. Блокчейн
соҳасида технологик инновацияларнинг тез суръатлари рақамли молиявий активлар учун
янги функциялар ва фойдаланиш ҳолатларини тақдим этади. Ақлли контрактлар,
активларнинг токенизацияси ва марказлашмаган молия платформалари ўзгарувчан
шароитга ҳисса қўшади, бу эса меъёрий-ҳуқуқий базани доимий равишда мослаштиришни
талаб қилади. Шу туфайли ҳам рақамли молиявий активларни солиққа тортишда уларнинг
таснифи ва хусусиятларини чуқур тушуниш жуда муҳимдир. Криптовалюталар фойдали
токенлар, хавфсизлик токенлари ва стабилкоинларнинг хилма-хил функцияларини тан
олиш инновацияларни қўллаб-қувватлаш ва потенциал хавфларни юмшатиш ўртасидаги
мувозанатни таъминловчи солиқ сиёсатини ишлаб чиқиш учун асос яратади. Биз олдинга
силжиганимизда, соҳага тегишли мутахассислар ушбу активларнинг динамик табиатига
ва уларни таъминловчи технологияларга жавоб беришда тезкор бўлишлари жуда
муҳимдир. Ушбу мақолада биз рақамли молиявий активларни солиққа тортишнинг
асосийжиҳатларини кўриб чиқамиз. Рақамли молиявий активларни солиққа тортишдаги
дастлабки қийинчиликлардан бири уларнинг таснифини аниқлашдир. Турли
юрисдикциялар ушбу активларни турлича тоифаларга ажратиши мумкин, бу эса солиққа
тортиш тартибидаги ўзгаришларга олиб келади. Умумий таснифларга Биткоин ва
Ethereum каби криптовалюталар, фойдали токенлар, хавфсизлик токенлари ва
стабилкоинлар киради. Ҳар бир тоифага ўзига хос хусусияти ва функционаллигидан келиб
чиққан ҳолда турли хил солиқ қоидалари қўлланилиши мумкин. Биткоин каби
криптовалюталар кўпинча солиқ мақсадларида мулк сифатида кўриб чиқилади. Кўпгина
юрисдикцияларда жисмоний шахслар ёки корхоналар криптовалюталарни сотиш ёки
алмаштиришда капитал даромад солиғи қўлланилади. Даромад сотиш нархидан харажат
асосини (сотиб олиш нархини) айириш йўли билан, баъзи мамлакатлар, шунингдек,
бизнес даромади сифатида криптовалюта қазиб олишни солиққа тортиши мумкин.
Блокчейндаги турли активлар ёки ҳуқуқларни ифодаловчи токенлар турли солиқ
оқибатларига эга бўлиши мумкин. Муайян хизматлар учун фойдаланилганда, фойдали
токенлар қўшилган қиймат солиғи (ҚҚС) ёки товарлар ва хизматлар солиғига тортилиши
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 14, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
мумкин. Компанияга ёки бошқа активларга эгалик ҳуқуқини ифодаловчи хавфсизлик
токенлари сотиш ёки ўтказишда капитал даромад солиғини келтириб чиқариши мумкин.
Блокчейн лойиҳалари учун пул йиғишнинг машҳур усули бўлган дастлабки танга
таклифлари (ICO) солиққа тортишда ўзига хос муаммоларни келтириб чиқаради.
Юрисдикциялар ICO орқали тўпланган маблағларга қандай муносабатда бўлишлари билан
фарқ қилиши мумкин. Баъзи ҳолларда даромадлар даромад сифатида кўриб чиқилиши ва
фойда солиғига тортилиши мумкин, бошқаларида эса улар капитал сифатида кўриб
чиқилиши мумкин, бу эса капиталнинг потенциал ўсишига олиб келиши мумкин.
Ҳукуматлар рақамли активлар соҳасида солиқ қонунчилигини таъминлаш бўйича саъй-
ҳаракатларини кучайтирмоқда. Рақамли молиявий активларга эга бўлган солиқ
тўловчилар кўпинча солиқ мақсадларида ўз маблағлари ва операциялари ҳақида ҳисобот
беришлари керак. Ҳисобот талабларига риоя қилмаслик жарима ёки ҳуқуқий оқибатларга
олиб келиши мумкин. Рақамли молиявий активларга солиқ солиш жадал ривожланаётган
соҳадир, чунки ҳукуматлар технологик тараққиёт билан ҳамқадам бўлишга интилади.
Баъзи юрисдикциялар кенг қамровли меъёрий-ҳуқуқий базаларни ишлаб чиқиш устида
фаол ишламоқда, бошқалари эса глобал ўзгаришларни диққат билан кузатиб,
эҳтиёткорроқ ёндашувни қўллашлари мумкин. Рақамли молиявий активлар кўпинча
миллий чегаралардан ошиб, халқаро солиққа тортиш учун муаммоларни келтириб
чиқаради. Трансчегаравий операциялар бир нечта юрисдикцияларда солиқ оқибатларини
келтириб чиқариши мумкин, бу эса икки томонлама солиққа тортишга олиб келади. Ушбу
мураккабликларни бартараф этиш учун рақамли молиявий активларни солиққа тортиш
бўйича халқаро стандартларни ўрнатиш бўйича ишлар олиб борилмоқда. Умуман олганда,
кўриш мумкинки, рақамли молиявий активларни солиққа тортиш мураккаб жараённи
юзага келтиради. Криптовалюталар ва блокчейн технологиясидан фойдаланиш ўсишда
давом этар экан, бутун дунё бўйлаб ҳукуматлар адолатли ва самарали тартибга солишни
таъминлаш учун солиқ сиёсатини мослаштириш устида ишламоқда. Бозор иштирокчилари,
шу жумладан инвесторлар, корхоналар ва ишлаб чиқувчилар, ривожланаётган солиқ
муҳити ҳақида хабардор бўлишлари ва рақамли молиявий активлар майдонининг
мураккаблигини бошқариш учун ҳисобот талабларига риоя қилишлари керак. Жаҳон
амалиётини ўрганиш шуни кўрсатмоқдаки, рақамли молиявий активлар, рақамли
валюталар борасида баъзи мамлакатлар қонун даражасида меъёрий ҳуқуқий
ҳужжатларқабул қилган. Жумладан, Россия Федерацияси рақамли молиявий активлар ва
рақамли валюталарни тартибга солиш бўйича қонун қабул қилган. Ушбу қонунда рақамли
молиявий активлар ва рақамли валюталар каби тушунчаларининг таърифлари берилган.
Бироқ ушбу қонунда криптавалюта операцияларни солиққа тортиш масалалари тартибга
солинмаган. Россия Федерацияси Молия вазирлигининг алоҳида хатига асосан жисмоний
шахсларнинг криптавалюта операцияларидан олинган даромад 13 фоизли даромад
солиғига тортилади. Украинада криптовалюталар билан операциялардан олинган даромад
умумий қоидаларга мувофиқ солиққа тортилади. Жисмоний шахслар ушбу даромадни
сотиш нархидан фойдаланган ҳолда йиллик декларацияда ҳисобот беришлари ва 18% ва
1,5% ҳарбий йиғимларни тўлашлари керак. Белгиланган солиқ тизимида фаолият
юритувчи юридик шахслар ҚҚСни ҳисобгаолган ҳолда 20% тўлашлари шарт. Ягона солиқ
тўловчилар криптовалютани сотишдан тушган даромаднинг 5 фоизини солиқ сифатида
тўлашлари керак. Хўш, рақамли молиявий активларни солиққа тортиш бўйича
мамлакатимизда қандай муаммолар мавжуд ва уларни ечимини қандай баҳолаш мумкин.
Хусусан: 1.Ўзбекистонда рақамли молиявий активларни аниқ таснифлаш тизимининг
йўқлиги мақсадли солиқ сиёсатини ишлаб чиқишга тўсқинлик қилмоқда. Бунинг учун
криптовалюталар, фойдали токенлар, хавфсизлик токенлари ва стабилкоинлар ўртасида
фарқ қилувчи кенг қамровли таснифлаш тизимини яратиш лозим. Бу ҳар бир актив
турининг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда солиққа тортишнинг
мослаштирилган ёндашувларини яратиш имконини беради. 2.Криптовалюталарни солиққа
тортишда ноаниқлик солиқ тўловчилар учун ҳам, солиқ органлари учун ҳам
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 14, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
қийинчиликларга олиб келади. Криптовалюталарни солиққа тортиш тартибини аниқ
белгилаб, улар сармоядан олинадиган даромад солиғи, фойда солиғи ёки солиққа
тортишнинг бошқа шаклларига тортиладими ёки йўқлигини аниқлаш керак. 3. Дастлабки
танга таклифлари (ICO) учун мустаҳкам меъёрий-ҳуқуқий базанинг йўқлиги ҳуқуқий
ноаниқликлар ва потенциал нотўғри фойдаланишга олиб келиши мумкин. ICO учун
инвесторларни ҳимоя қилиш, пул ювишга қарши кураш талабларини биладиган кенг
қамровли меъёрий базани ишлаб чиқиш керакки, бу келажакда эмитентлар ва ICO билан
шуғулланадиган инвесторлар учун солиқ оқибатларини аниқ кўрсатиб бериши лозим.
4.Халқаро ташкилотлар билан чекланган ҳамкорлик трансчегаравий солиққа тортиш
муаммоларини ҳал қилиш ҳаракатларига тўсқинлик қилиши мумкин. Халқаро форумларда
фаол иштирок этиш ва рақамли молиявий активларни солиққа тортишнинг умумий
стандартларини яратиш учун бошқа давлатлар билан ҳамкорлик қилиш лозим. Бу
трансчегаравий операциялар ва икки томонлама солиққа тортиш билан боғлиқ
муаммоларни юмшатишга ёрдам беради. 5.Рақамли молиявий активлар бўйича ҳисобот
бериш механизмларининг нотўғрилиги солиқ тўлашдан бўйин товлаш ва уларга риоя
қилмасликка олиб келиши мумкин. Рақамли молиявий активлар транзакцияларида
иштирок этадиган жисмоний шахслар ва корхоналар учун ишончли ҳисобот талабларини
амалга ошириш даркор. Рақамли экотизимда солиққа риоя қилишни рағбатлантириш,
шаффоф ва кузатилиши мумкин бўлган ҳисобот учун технологиядан фойдаланиш керакки,
эртага вужудга келиши мумкин бўлган мавҳум ҳолатларни олдини олади.
Юқоридагиларга асосланиб айтадиган бўлсак, Ўзбекистонда рақамли молиявий
активларни солиққа тортишдаги мавжуд муаммоларни ҳал қилиш меъёрий-ҳуқуқий
ҳужжатларнинг аниқлиги, халқаро ҳамкорлик, манфаатдор томонларни ўқитиш ва
технологик интеграцияни ўз ичига олган кўп қиррали ёндашувни талаб қилади. Демак,
солиқ соҳасида бу масалани устуворлаштириш керакки, истиқболда муаммолар вужудга
келмаслигини таъминлаши лозим бўлади.
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 14, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1) Ўзбекистон
Республикаси
президентининг
Ш.М.Мирзаёевнинг
“Ахборот
технологияларини ривожлантиришнинг дастурий омили” номли йиғилиш баёни;
2) “Binance o’zi nima” номли илмий маълумотлар журнали;
3) «Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантиришнинг илмий асослари ва муаммолари»
илмий-тадқиқот марказининг журнали;
4) Закон «О виртуальных активах»Украина.2022;
5) Рақамли молиявий активларни солиққа тортиш масалалари илмий журнали;
6) “Минтақавий мулоқот” халқаро журнали маълумотлари;
7) БМТда “Халқаро ахборот хавфсизлиги соҳасида хулқ-атвор қоидалари”ни;
