JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Turayev Asadbek Anvarovich
Buxoro Davlat Universiteti sport faoliyati kafedrasi o'qituvchisi
UZOQ MASOFAGA YUGURISHDA SPORTCHINING CHIDAMLILIK
XUSUSIYATLARINI O'RGANISH
Annotatsiya:
Ushbu maqolada uzoq masofaga yugurish sport turi misolida sportchining
chidamlilik xususiyatlari tahlil qilinadi. Chidamlilik — sportchining jismoniy va psixik
yuklamalarga uzoq vaqt bardosh bera olish qobiliyati sifatida tavsiflanib, sport natijalariga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Maqolada chidamlilikning umumiy va maxsus turlari, ularni
shakllantirish omillari, aniqlash usullari hamda samarali mashg‘ulot strategiyalari yoritilgan.
Bundan tashqari, sportchining funksional holati, yurak-qon tomir tizimi, nafas olish va energiya
sarfi mexanizmlari hamda psixologik tayyorgarlik omillarining chidamlilikka ta’siri o‘rganiladi.
Mazkur tadqiqot natijalari sport mashg‘ulotlarini rejalashtirish va sportchilarning musobaqalarga
tayyorgarligini optimallashtirishda qo‘llanilishi mumkin.
Kalit so`zlar:
chidamlilik, uzoq masofa, yugurish, sportchi, jismoniy tayyorgarlik, yurak-qon
tomir tizimi, maxsus chidamlilik, nafas olish, energiya sarfi, sport mashg‘ulotlari, psixologik
barqarorlik, musobaqa tayyorgarligi.
Jismoniy tarbiya va sport inson salomatligini mustahkamlash, organizm imkoniyatlarini
rivojlantirishda muhim omildir. Ayniqsa, yengil atletikaning uzoq masofaga yugurish turlari
sportchi organizmidan yuqori darajadagi chidamlilikni talab qiladi. Chidamlilik — bu
sportchining uzoq vaqt davomida jismoniy zo‘riqishga dosh berish, mashqlarni to‘xtamasdan
bajarish, charchoqka bardoshli bo‘lish xususiyatidir. Uzoq masofaga yugurishda chidamlilik
sport natijalariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli sportchining chidamlilik darajasini
o‘rganish, uni shakllantirish va rivojlantirish masalasi sport fiziologiyasi, pedagogikasi va
nazariyasida alohida ahamiyatga egadir.
Chidamlilik tushunchasi va uning turlari, chidamlilik organizmning og‘ir jismoniy va psixik
yuklamalarga qarshi uzoq vaqt kurasha olish qobiliyatidir. U sportchilarda quyidagi turlarda
namoyon bo‘ladi:
Umumiy chidamlilik — barcha sport turlarida zarur bo‘lgan asosiy jismoniy sifat. Bu turdagi
chidamlilik yurak-qon tomir va nafas olish tizimining samarali ishlashi bilan bevosita bog‘liq.
Maxsus chidamlilik — aniq sport turi uchun xos bo‘lib, masalan, uzoq masofaga yugurishda
yugurish tezligini uzoq vaqt ushlab turish, so‘nggi bosqichlarda tezlikni pasaytirmaslik, kuch
sarfini to‘g‘ri taqsimlay olish kabi elementlarni o‘z ichiga oladi.
Uzoq masofaga yugurishning o‘ziga xos xususiyatlari
Uzoq masofaga yugurish (marafon, yarim marafon, 5000 yoki 10000 metrlik yugurishlar) yuqori
darajadagi yurak-qon tomir va nafas olish tizimi faolligini, psixologik barqarorlik va
mushaklarning kuch va chidamlilik zaxirasini talab qiladi. Sportchi uzoq masofa davomida
tezlikni to‘g‘ri boshqarib, energiya sarfini ratsional tarzda taqsimlashi zarur. Bu jarayonda
sportchining kislorod bilan ta’minlanish darajasi, yurak urish chastotasi, glikogen zaxiralari,
laktat to‘planish darajasi muhim rol o‘ynaydi.
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Chidamlilikni shakllantirish omillari
Sportchining chidamlilik xususiyatlarini shakllantiruvchi asosiy omillar quyidagilardan iborat:
Genetik predispozitsiya — ayrim sportchilarda tabiiy ravishda yuqori chidamlilik salohiyati
bo‘ladi.
Mashg‘ulot tizimi — muntazam va ilmiy asoslangan mashg‘ulotlar orqali yurak-qon tomir va
nafas tizimining funksional imkoniyatlari kengayadi.
Ovqatlanish — to‘g‘ri ovqatlanish, energiya moddalari balansining saqlanishi chidamlilik
darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Tiklanish — jismoniy yuklamalardan so‘ng to‘liq tiklanish imkonini beruvchi rejim (uyqu,
massaj, suv muolajalari) chidamlilikning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega.
Psixologik tayyorgarlik — uzoq masofalarda charchoq va og‘riqqa bardosh berish, motivatsiyani
yo‘qotmaslik sportchining irodaviy sifati va psixik barqarorligiga bog‘liq.
Chidamlilikni aniqlash va baholash usullari
Sport fiziologiyasida chidamlilikni aniqlash va baholashning turli usullari mavjud. Ular orasida:
Maksimal kislorod iste’moli (VO2 max) o‘lchovi;
Yugurish testi (masalan, Kooper testi);
Laktat darajasini aniqlash (qon tahlili orqali);
Yurak urish tezligini monitoring qilish (pulsometr orqali);
Ergometrik sinovlar (velotrenajyor, yugurish yo‘lagi bilan).
Bu usullar yordamida sportchining chidamlilik darajasi, mashg‘ulotlarga reaksiyasi va funksional
holati aniqlanadi.
Uzoq masofaga yugurishda chidamlilikni oshirish strategiyalari
Mashg‘ulotlar davomida chidamlilikni oshirish uchun turli strategiyalardan foydalaniladi:
Intervallik mashg‘ulotlar — yuqori va past intensivlikdagi yugurishlar ketma-ketligi yurak va
mushaklarni moslashishga majbur qiladi.
Uzoq masofali yugurishlar — organizmni uzoq davom etadigan yuklamalarga tayyorlaydi.
Fartlek usuli — turli tezlikda yugurish orqali nafas olish va yurak ritmini sozlaydi.
O‘rmon, tepalik va turli relyeflarda yugurish — mushaklarning turli guruhlarini faollashtirib,
chidamlilikka kompleks ta’sir ko‘rsatadi.
Uzoq masofaga yugurish va chidamlilik munosabati
Uzoq masofaga yugurish nafaqat mushaklarning jismoniy kuchini, balki yurak va nafas
tizimining quvvatini, aqliy va irodaviy barqarorlikni sinovdan o‘tkazadi. Chidamlilik bu borada
hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lib, sportchining masofa davomida charchamasdan, tezligini
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
ushlab qolishiga yordam beradi. Ayniqsa, masofa ortgan sari organizmdagi energiya
manbalarining to‘g‘ri boshqarilishi chidamlilikning asosiy ko‘rsatkichlaridan hisoblanadi.
Chidamlilikning fiziologik asoslari
Sportchi uzoq masofaga yugurayotganda organizmda bir necha jarayonlar sodir bo‘ladi:
Yurak-qon tomir tizimi faollashadi, yurak minut hajmi ortadi;
Nafas olish tizimi chuqurlashadi, kislorod almashinuvi kuchayadi;
Energiya almashinuvida aerob va anaerob mexanizmlar ishtirok etadi;
Mushak to‘qimalari glikogen, yog‘ va boshqa zaxiralardan energiya oladi;
Termoregulyatsiya jarayoni faol bo‘ladi (tanani qizib ketishdan himoya qiladi).
Ushbu jarayonlarning uyg‘unligi sportchining chidamlilik darajasini belgilaydi.
Chidamlilikni shakllantirishda muhim usullar
Chidamlilikni rivojlantirishning zamonaviy yondashuvlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Tizimli mashg‘ulotlar – haftalik mashg‘ulotlar rejasi asosida yuritiladi.
Bosqichma-bosqich yuklama – yuklamaning asta-sekin oshirilishi orqali organizmni
zo‘riqtirmasdan rivojlantirishga erishiladi.
To‘g‘ri tiklanish – mashg‘ulotlardan keyingi tiklanish, uyqu va dam olish holatiga e’tibor
beriladi.
Psixologik tayyorgarlik – o‘ziga ishonch, motivatsiya, stressga bardoshlilikni oshirish
charchoqni yengishda yordam beradi.
Ovqatlanish va suv rejimi – uglevod, oqsil, suyuqlik, vitamin va minerallar muvozanati
chidamlilikni oshiradi.
Zamonaviy texnologiyalar yordamida chidamlilikni monitoring qilish
Bugungi kunda sportchilarning chidamlilik holatini kuzatish uchun turli texnik vositalardan
foydalanilmoqda:
Pulsometrlar – yugurish vaqtida yurak urishini kuzatadi;
GPS-soatlar – yugurish masofasi, tezlik, tiklanish vaqtlarini qayd etadi;
Mobil ilovalar – mashg‘ulotlar monitoringi va statistik tahlil uchun qulaylik yaratadi;
Laktat o‘lchovchilar – qon tahlili orqali mashg‘ulotlar samaradorligini baholaydi.
Bu usullar mashg‘ulotlar samaradorligini oshirish, yuklamani individual darajada sozlash va
sportchining holatini nazorat qilish imkonini beradi.
Sport tibbiyotida chidamlilikni o‘rganish
Sport tibbiyoti chidamlilikni aniqlashda quyidagilarga tayanadi:
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
VO₂max (maksimal kislorod iste’moli) ko‘rsatkichi – sportchining aerob salohiyatini
bildiradi;
Qon bosimi, yurak urish chastotasi – organizmning jismoniy yuklamaga moslashuvini
ko‘rsatadi;
Elektrokardiografik tekshiruvlar – yurak ritmi va funksional holatini aniqlaydi;
Spirometrik testlar – nafas olish hajmi va tezligini baholaydi.
Ushbu tahlillar orqali sportchining mashg‘ulotlarga tayyorlik darajasi baholanadi, individual
yuklama rejalari tuziladi.
Natijaviy yondashuvlar
Mashg‘ulotlar natijasida quyidagi o‘zgarishlar kuzatiladi:
Yurak mushaklari zichlashadi, urish kuchi ortadi;
Mushaklar glikogen to‘plash xususiyatiga ega bo‘ladi;
Charchoqka chidamli tolalar ko‘payadi;
Zaxira energiya manbalari samaraliroq ishlatiladi;
Nafas olish fazosi kengayadi, kislorod iste’moli optimallashadi.
Xulosa
Uzoq masofaga yugurish sportchilardan kuchli jismoniy, fiziologik va psixologik tayyorgarlikni
talab qiladi. Bunda chidamlilik hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Chidamlilikni rivojlantirish
faqatgina kuchli mashg‘ulotlar orqali emas, balki to‘g‘ri ovqatlanish, tiklanish, psixologik
tayyorgarlik va monitoring orqali kompleks tarzda yondashuvni talab qiladi. Sportchining
chidamlilik xususiyatlarini chuqur o‘rganish va ularni rivojlantirish nafaqat natijalarni yaxshilash,
balki salomatlikni asrashda ham muhim ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:
1. Mamatov, A. (2021). Yengil atletika asoslari. Toshkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti
nashriyoti.
2. Xolboyev, S., & Karimov, N. (2019). Sport fiziologiyasi. Toshkent: Fan va texnologiya.
3. Mahmudov, R. (2022). “Sportchilarda chidamlilikni rivojlantirish metodikasi”, Jismoniy
tarbiya va sport jurnali, 3(1), 45–49.
4. Wilmore, J. H., & Costill, D. L. (2005). Physiology of Sport and Exercise. Human Kinetics.
5. Bompa, T. O. (2010). Periodization: Theory and Methodology of Training. Human Kinetics.
6. Noakes, T. (2001). Lore of Running. Oxford University Press.
7. Назаров, А. А. (2020). “Физиологические особенности выносливости у бегунов на
длинные дистанции”, Спорт и наука, №2, с. 78–82.
8. Зимкин, Н. В. (2018). Физиология спорта. Москва: Физкультура и спорт.
9. Mujibulloyev, A. (2023). “Sportchilarning yurak faoliyati va chidamlilik bog‘liqligi”, Ilmiy-
amaliy jurnali: Sport salomatlik garovi, 2(5), 33–38.
10. European College of Sport Science. (2020). Endurance Training Guidelines. ECSS
Publications.
