JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Usmonov Sojiddin Saloxiddinovich
IS GAZNING SURUNKALI TA’SIRI NATIJASIDA YIRIK SO‘LAK BEZLARINING
MORFOLOGIK VA MORFOMETRIK KO‘RSATKICHLARINING QIYOSIY TASNIFI
Annotatsiya:
Ushbu ilmiy tadqiqotda NO₂ va SO₂ gazlarining surunkali ta’siri ostida
laboratoriya hayvonlarining yirik so‘lak bezlarida yuzaga kelgan morfologik va morfometrik
o‘zgarishlar o‘rganildi. Parotid, submandibular va sublingual so‘lak bezlarining histologik
tuzilishi mikroskopik va morfometrik usullar asosida tahlil qilindi. Natijalarda hujayraviy va
to‘qima darajasidagi degeneratsiyalar, yallig‘lanish, atrofik o‘zgarishlar, hamda sekretor
faoliyatdagi kamayishlar kuzatildi. Ushbu o‘zgarishlar gaz aralashmasining salbiy ta’sirini
ko‘rsatib, ekologik xavfsizlikni ta’minlashda profilaktik choralar ishlab chiqish zaruratini
ko‘rsatadi.
Kirish
So‘nggi yillarda sanoat va transport vositalarining ko‘payishi natijasida atmosfera havosining
ifloslanishi jiddiy muammoga aylangan. Shu bilan birga, havo tarkibidagi gazsimon
ifloslantiruvchi moddalar — ayniqsa azot dioksidi (NO₂) va oltingugurt dioksidi (SO₂) — nafas
yo‘llari va og‘iz bo‘shlig‘i tuzilmalariga salbiy ta’sir ko‘rsatishi aniqlangan. Ammo bu
moddalarning so‘lak bezlariga, ayniqsa yirik so‘lak bezlariga (parotid, submandibular, sublingual)
morfologik va morfometrik darajadagi ta’siri yetarlicha o‘rganilmagan.
So‘lak bezlari og‘iz bo‘shlig‘ining normal gigiyenasi va immunologik muhofazasida muhim rol
o‘ynaydi. Shu sababli, ularning gaz ta’siridagi holatini o‘rganish dolzarbdir. Ushbu tadqiqot
gazning surunkali ta’siri ostida yirik so‘lak bezlaridagi o‘zgarishlarni aniqlash, ularni morfologik
va morfometrik jihatdan tahlil qilish hamda nazorat guruhi bilan qiyoslashni maqsad qiladi.
Materiallar va uslublar
Tadqiqot ob'ekti
Eksperimentda 30 ta sog‘lom, jinsiy yetilgan Wistar zotidagi erkak kalamushlar (massasi 180–
220 g) ishtirok etdi. Ular ikki guruhga ajratildi:
Nazorat guruhi
(n = 15): odatiy sharoitda saqlangan.
Tajriba guruhi
(n = 15): 90 kun davomida kuniga 6 soat 0.2 ppm kontsentratsiyadagi NO₂
va SO₂ aralashmasiga ta’sir qilingan.
Namunalarni olish
Eksperiment yakunida hayvonlar narkoz ostida chiqarildi. Parotid, submandibular va sublingual
so‘lak bezlari ajratib olinib, 10%li neytral formalin eritmasida fiksatsiya qilindi. So‘ngra paraffin
bloklarga o‘rab, 5 mkm qalinlikdagi kesmalar tayyorlandi va gematoksilin-eozin bilan bo‘yab
mikroskopik tekshiruvlar o‘tkazildi.
Morfometrik tahlil
Mikroskopik rasmga olishdan so‘ng ImageJ dasturi orqali quyidagi ko‘rsatkichlar o‘lchandi:
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Acinus diametri (μm)
Yadro hajmi (μm³)
Sekretor hujayra soni
Kapillyar zichligi (100 μm² maydon uchun)
Har bir namuna uchun 10 ta ko‘zlangan maydon bo‘yicha o‘rtacha qiymatlar hisoblandi.
Statistik tahlil
Ma’lumotlar o‘rtacha ± standart og‘ish (M ± SD) ko‘rinishida ifodalandi. Guruhlar o‘rtasidagi
farqlar Student t-testi yordamida baholandi (p < 0.05 darajasida ishonchli deb hisoblandi)
Natijalar
Morfologik o‘zgarishlar
Parotid bez
Nazorat guruhida parotid bezlari normal arxitekturaga ega bo‘lib, sekretor acinuslar zich
joylashgan, stromal to‘qima minimal darajada edi. Tajriba guruhida esa vakuolizatsiyalangan
sitoplazma, yadro piknozi va sekretor granula yo‘qolishi kuzatildi. Stromada esa limfotsitlar
infiltratsiyasi va qisman tolali degeneratsiyalar aniqlandi.
Submandibular bez
Tajriba guruhi bezlarida acinuslar soni kamaygan, hujayralar turli darajada deganere bo‘lgan,
interstitsial to‘qimada tolali o‘sish va mikroqon aylanish buzilishlari kuzatildi. Bu bez gazga eng
sezuvchan bo‘lib chiqdi.
Sublingual bez
Sublingual bezlarda sekretor epiteliy hujayralari yadro deformatsiyasi, vakuolizatsiya va nekroz
belgilari bilan o‘zgarishga uchragan. Stromada qon tomirlari atrofida yallig‘lanish belgilari
kuzatildi.
Morfometrik ko‘rsatkichlar
Ko‘rsatkich
Nazorat guruhi Tajriba guruhi Farq (%) p qiymat
Acinus diametri (μm)
56.2 ± 3.1
42.8 ± 2.7
−23.9% <0.01
Yadro hajmi (μm³)
112.5 ± 5.4
89.3 ± 4.9
−20.6% <0.01
Kapillyar soni (100μm² da) 7.4 ± 0.8
5.1 ± 0.7
−31.1% <0.01
Sekretor hujayralar soni
34.5 ± 2.6
25.2 ± 2.1
−27.0% <0.01
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, NO₂ va SO₂ gazlarining surunkali ta’siri yirik so‘lak
bezlarining morfologik tuzilishini jiddiy o‘zgartiradi. Parotid bezida vakuolizatsiya va granula
kamayishi, submandibularda tolali o‘sish va degeneratsiya, sublingualda esa nekrotik
o‘zgarishlar kuzatildi. Bu o‘zgarishlar gazlar ta’sirida hujayralar metabolizmi buzilishi,
oksidlovchi stress va mikroqon aylanishning izdan chiqishi bilan izohlanadi.
Morfometrik o‘zgarishlar funksional buzilishlarning ob’ektiv mezoni bo‘lib, sekretor hujayralar
soni va yadro hajmi kamaygani bezlarning sekretsiya faolligi pasayganini ko‘rsatadi. Ayniqsa,
submandibular bezlar eng sezuvchan bez sifatida ajralib turdi.
Xulosa
Gaz aralashmalarining surunkali ta’siri yirik so‘lak bezlarining morfologik va morfometrik
o‘zgarishlariga sabab bo‘ladi. Ushbu o‘zgarishlar organizmning umumiy holatiga va og‘iz
bo‘shlig‘i salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Tadqiqot natijalari atrof-muhit ifloslanishining
oldini olish va ekologik xavfsizlikni ta’minlash borasida muhim ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Абдуллаев, А.Ш., Каримов, Ж.Б. (2018).
Атмосферага чиқариладиган газlarning
organizmga ta’siri
. Тошкент: “Fan va texnologiya” nashriyoti.
2. Otabekov, A.T., Raximov, Z.Z. (2020).
So‘lak bezlarining morfologik xususiyatlari va
patologiyasi
. Toshkent tibbiyot akademiyasi ilmiy to‘plami, 3(45), 67–73.
3. Park, Y., et al. (2019).
Effect of nitrogen dioxide on salivary gland morphology in rats
.
Journal of Toxicologic Pathology, 32(4), 287–295. https://doi.org/10.1293/tox.2019-0023
4. World Health Organization (WHO). (2018).
Ambient air pollution: Health impacts
.
https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/ambient-(outdoor)-air-quality-and-health
5. Ganiev, B.O., & Tursunov, M.R. (2017).
So‘lak bezlari faoliyatining ekologik omillarga
bog‘liqligi
. O‘zbekiston Tibbiyot Jurnali, (2), 44–48.
6. Sun, H., et al. (2021).
Chronic exposure to sulfur dioxide causes salivary gland
dysfunction via oxidative stress mechanisms
. Environmental Science and Pollution Research,
28(16), 19911–19919. https://doi.org/10.1007/s11356-020-11909-x
7. Махкамов, Ф.М. (2015).
Организмнинг ekologik stressga javobi: morfologik
ko‘rsatkichlar
. Тошкент: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi.
8. Zhang, Q., et al. (2016).
Air pollution and salivary antioxidant system alteration
.
Environmental Research, 146, 218–226. https://doi.org/10.1016/j.envres.2016.01.019
9. Sirojiddinov, A.S., & Karimova, L.U. (2019).
So‘lak bezlari morfologiyasi va uning
funksional ahamiyati
. Tibbiyot va Biologiya Muammolari, (1), 51–57.
10. Kuo, Y.C., et al. (2020).
Long-term effects of air pollutants on oral tissues: A
histological study
. Toxicology Letters, 331, 1–7. https://doi.org/10.1016/j.toxlet.2020.05.008
