JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Chorshanbiyeva Gulnoza
Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti
Amaliy psixologiya yo‘nalishi 3-kurs talabasi
Egamberdiyev Shavkatbek
Andijon davlat texnika instituti
Iqtisodiyot yo‘nalishi 4-kurs talabasi
KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI BOLALARDA NUTQNING PASAYISHIGA SABAB
BO‘LADIGAN OMILLAR
Annotatsiya.
Maqolada kichik maktab yoshidagi (6-10 yosh) bolalarda nutqning pasayishiga
olib keluvchi omillar tahlil qilinadi. Nutq rivojlanishidagi muammolar, jumladan, fiziologik
(eshitish va nevrologik muammolar), psixologik (stress, tashvish), ijtimoiy (oilaviy muhit, ta’lim
sifati) va texnologik (ekranga haddan tashqari qaramlik) omillar ko‘rib chiqiladi. O‘zbekistonda
ushbu muammoning hozirgi holati, statistik ma’lumotlar va ta’lim muassasalaridagi logopedik
yordamning ahamiyati yoritiladi. Shuningdek, nutqning pasayishini oldini olish va bolalarda nutq
rivojlanishini rag‘batlantirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar beriladi.
Kalit so‘zlar:
bolalar nutqi, fiziologik omillar, psixologik omillar, texnologik omillar, ijtimoiy
omillar, nutqning pasayishi.
Kirish.
Kichik maktab yoshidagi bolalarda nutqning pasayishi, ya’ni nutq rivojlanishining
sekinlashishi yoki to‘xtab qolishi ko‘plab omillar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bu omillarni
tushunish, bolalarning nutqini rivojlantirish va qo‘llab-quvvatlash uchun juda muhimdir. Quyida
bolalarda nutq pasayishiga olib keluvchi asosiy omillarni ko‘rib chiqamiz.
Bolalar atrof-muhitdan ko‘p narsalarni o‘rganadilar. Agar ularning atrofida nutqiy muhit
yetarlicha boy bo‘lmasa, masalan, ota-onalar yoki boshqa kattalar bilan muloqot kam bo‘lsa,
bolalar nutq rivojlanishida qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Ota-onalar va oila a’zolari
bolalarga ko‘p savollar berishlari, ularga hikoyalar aytishlari va muloqot qilishlari zarur [1].
Agar bu jarayonlar yetarli darajada amalga oshirilmasa, bolalar o‘z fikrlarini ifoda etishda
qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin.
Bolalarning psixologik holati ham nutq rivojlanishiga ta’sir qiladi. Agar bola o‘zini noqulay his
qilsa, qo‘rquv yoki xavotirda bo‘lsa, nutqni ishlatishda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin.
Masalan, yangi muhitda yoki yangi odamlar bilan muloqot qilishda bola o‘zini noqulay his
qilishi mumkin. Bunday holatlar bolaning nutqi pasayishiga olib keladi.
Maktabda ta’lim jarayoni ham bolalarning nutq rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Agar maktabda
o‘qituvchilar bolalarga nutqiy faoliyatni rag‘batlantirmasa, masalan, suhbatlar, munozaralar yoki
ijodiy ishlarni tashkil etmasa, bolalar o‘z fikrlarini ifoda etishda qiynalishlari mumkin [2].
Shuningdek, ta’lim jarayonida individual yondashuvning yo‘qligi ham bolalarning nutq
rivojlanishini sekinlashtirishi mumkin.
Zamonaviy texnologiyalar va media ham bolalarning nutq rivojlanishiga ta’sir qiladi. Bolalar
ko‘pincha televizor yoki internet orqali ko‘rsatuvlarga murojaat qiladilar. Agar ular ko‘proq
vaqtni texnologiya bilan o‘tkazsalar, haqiqiy muloqotdan uzoqlashib qolishlari mumkin. Bu esa
o‘z navbatida ularning nutqiy ko‘nikmalarini pasaytiradi. Bolalar uchun muhim bo‘lgan haqiqiy
muloqot o‘rniga virtual muloqotga ko‘proq vaqt ajratilishi xavf tug‘diradi.
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Ba’zi hollarda bolalarda nutq pasayishining sababi fiziologik omillar bo‘lishi mumkin. Masalan,
eshitish qobiliyatining pasayishi yoki boshqa tibbiy muammolar bolaning nutq rivojlanishini
sekinlashtirishi mumkin. Agar bola yaxshi eshitmasa, u boshqalarning nutqini tushunishda
qiyinchiliklarga duch keladi va bu uning o‘z fikrlarini ifoda etishiga to‘sqinlik qiladi [3].
Bolalar ijtimoiy muhitda o‘sadilar va ijtimoiy aloqalar ularning nutq rivojlanishida muhim rol
o‘ynaydi. Agar bola do‘stlari bilan muloqot qilishda qiyinchilikka duch kelsa yoki ijtimoiy
izolyatsiya holatida bo‘lsa, bu uning nutqi pasayishiga olib kelishi mumkin. Ijtimoiy aloqalar
orqali bolalar o‘z fikrlarini ifoda etishni va boshqalar bilan muloqot qilishni o‘rganadilar.
O‘zbekiston Respublikasida kichik maktab yoshidagi bolalarda nutq rivojlanishi bilan bog‘liq
muammolar dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Nutq pasayishi, ya’ni bolalarda nutq
rivojlanishining sekinlashishi yoki to‘xtab qolishi, ko‘plab omillar bilan bog‘liq bo‘lib, bu
holatning hozirgi kunda qanday ahvolga kelgani va unga qarshi qanday choralar ko‘rilayotgani
muhimdir.
O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, kichik maktab yoshidagi bolalarning 15-20 foizi nutq rivojlanishida muammolarga
duch kelmoqda. Bu raqamlar har yili o‘sib bormoqda va bu holat jamiyatda jiddiy tashvish
tug‘dirmoqda. Bolalarning nutq pasayishi, ularning ijtimoiy hayotga kirishishida, o‘qish va
o‘rganish jarayonida qiyinchiliklarga olib keladi. Nutqiy muammolar, shuningdek, bolaning
psixologik holatiga ham ta’sir qiladi, bu esa o‘z navbatida o‘z-o‘ziga ishonchni kamaytiradi [4].
O‘zbekiston Respublikasi davlat statistika qo‘mitasining ma’lumotlariga ko‘ra, 2022-yilda
bolalar o‘rtasida nutq rivojlanishi bilan bog‘liq muammolarni aniqlash uchun o‘tkazilgan
tadqiqotlar natijalari shuni ko‘rsatdiki, nutq pasayishi bilan bog‘liq muammolar ko‘proq qishloq
joylarida uchraydi. Qishloq bolalari orasida nutqiy muammolar 25-30 foizgacha yetishi mumkin,
bu esa shaharlarda 10-15 foiz atrofida bo‘ladi. Bunga sabab sifatida qishloqlardagi ta’lim
muassasalarining infratuzilmasi, pedagogik kadrlarning malakasi va ota-onalarning nutqiy
tarbiyasidagi kamchiliklarni keltirish mumkin.
O‘zbekiston ta’lim tizimida logopedik yordamning ahamiyati oshib bormoqda. Maktablarda
logopedlar, ya’ni nutq terapevtlari bolalarga yordam berish uchun tashkil etilgan. Ular
bolalarning nutq rivojlanishini kuzatib boradilar va zarur hollarda maxsus mashg‘ulotlar
o‘tkazadilar. Logopedik yordam orqali bolalar o‘z nutq ko‘nikmalarini rivojlantirishlari,
talaffuzlarini yaxshilashlari va nutqiy muloqotda ishtirok etishlari mumkin. Logopedik
yordamning samarali bo‘lishi uchun o‘qituvchilar va ota-onalar o‘rtasida yaqin hamkorlik zarur
[5]. Ota-onalar bolalarining nutq rivojlanishini kuzatishlari va agar muammolar mavjud bo‘lsa,
darhol mutaxassisga murojaat qilishlari kerak. Maktablarda esa logopedlar o‘qituvchilar bilan
birgalikda ishlashlari, darslarda nutqiy faoliyatni rag‘batlantiruvchi metodlarni qo‘llashlari lozim.
Bolalarda nutq rivojlanishini rag‘batlantirish va nutq pasayishini oldini olish uchun quyidagi
amaliy tavsiyalarni ko‘rib chiqish mumkin:
Ota-onalar va o‘qituvchilar o‘rtasidagi hamkorlik. Ota-onalar va o‘qituvchilar bolalarning nutq
rivojlanishi haqida muntazam ravishda muloqot qilib turishlari zarur. Bu orqali muammolarni
erta aniqlash va yechimlar topish mumkin. Ota-onalar o‘z farzandlarining nutqiy rivojlanishi
haqida o‘qituvchilarga ma’lumot berishlari va o‘qituvchilar esa bolalarning darsdagi faoliyati
haqida ota-onalarni xabardor qilishlari kerak.
Nutqiy muhitni yaratish. Uyda va maktabda bolalarga ko‘plab nutqiy faoliyatlar, masalan,
hikoya aytish, she’r o‘qish, rol o‘yinlari orqali nutq faoliyatini rag‘batlantirish. Bolalarga kitob
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
o‘qish, ularning savodxonligini oshirish va nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda yordam beradi.
Har kuni bir necha daqiqa davomida kitob o‘qish odatini shakllantirish.
O‘yin orqali ta’lim. Nutqni rivojlantiruvchi o‘yinlarni, masalan, so‘zlar topish, so‘zlar bilan
o‘yinlar (masalan, "Kim ko‘proq so‘z topadi?") orqali bolalarga qiziqarli va samarali tarzda nutq
ko‘nikmalarini rivojlantirish. Bolalarni turli rollarda o‘ynashga undash va ularga muloqot qilish
imkoniyatlarini berish.
Nutqiy mashg‘ulotlar. Agar bolada nutqiy muammolar mavjud bo‘lsa, logoped bilan muntazam
mashg‘ulotlar o‘tish. Ular bolalarga talaffuzni yaxshilash va nutqiy ko‘nikmalarini
rivojlantirishga yordam beradi. Maktablarda nutq rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash uchun
maxsus dasturlar ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi kerak.
Ijtimoiy muhitni qo‘llab-quvvatlash. Bolalarni turli ijtimoiy tadbirlarga (konsertlar, teatrlar, sport
musobaqalari) jalb qilish, bu orqali ularning muloqot qilish ko‘nikmalarini oshirish. Bolalarni
do‘stlari bilan o‘zaro muloqot qilishga undash, bu orqali ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini ham
rivojlantirish.
Psixologik qo‘llab-quvvatlash. Bolalarga o‘z fikrlarini ifoda etishda yordam berish va ularni
rag‘batlantirish orqali o‘z-o‘ziga ishonchni oshirish. Bolalarning ruhiy holatini kuzatib borish va
stressli vaziyatlardan qochishga yordam berish.
Ota-onalarning roli. Ota-onalar uchun nutq rivojlanishi bo‘yicha treninglar tashkil etish va ularga
bolalarining nutqi rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha maslahatlar berish. Ota-onalar
bolalari bilan ko‘proq vaqt o‘tkazishlari va ular bilan sifatli muloqot qilishlari zarur.
Ushbu tavsiyalar orqali bolalarda nutq rivojlanishini rag‘batlantirish va nutq pasayishini oldini
olish mumkin. Nutqiy ko‘nikmalarni rivojlantirishda har bir shaxsning roli muhimdir, shuning
uchun hamkorlikda ishlash juda zarur.
Xulosa.
Kichik maktab yoshidagi bolalarda nutqning pasayishi, bir qator ijtimoiy, psixologik va
fiziologik omillar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ushbu maqolada keltirilgan sabablar, masalan,
ota-onalar va o‘qituvchilar tomonidan etarli e’tibor berilmasligi, bolalarning muloqot qilish
imkoniyatlarining cheklanishi, texnologiyalarga haddan tashqari bog‘lanish va ijtimoiy
muhitdagi o‘zgarishlar, nutq rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Shuningdek,
bolalarning ruhiy holati, o‘z-o‘ziga ishonchning pastligi va stress darajasi ham nutq rivojlanishini
pasaytirishi mumkin. Nutqiy ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun muhim bo‘lgan ijtimoiy muloqot
va faoliyatlar yetarli darajada amalga oshirilmasa, bu bolalarda nutqiy qiyinchiliklarga olib
kelishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, kichik maktab yoshidagi bolalarda nutq pasayishini oldini olish va
rivojlantirish uchun ota-onalar, o‘qituvchilar va jamiyat birgalikda faoliyat yuritishi zarur.
Bolalarga qo‘llab-quvvatlash, rag‘batlantirish va to‘g‘ri muhit yaratish orqali ularning nutqiy
ko‘nikmalarini mustahkamlash mumkin. Nutq rivojlanishi har bir bolaning shaxsiyati va ijtimoiy
hayotida muhim rol o‘ynaydi, shuning uchun bu masalaga jiddiy e’tibor berish lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Shoxrux,
Ergashev.
"BOLALAR
NUTQI
VA
UNING
O‘ZIGA
XOS
XUSUSIYATLARI." YANGI O ‘ZBEKISTON, YANGI TADQIQOTLAR JURNALI 2.8
(2025): 152-163.
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
2.
Riksibaevna, Axmedova Lola, and Abidova Nilufar Zakirovna. "BOLALARDA NUTQ
KECHIKISHI : XAVF OMILLARI." PEDAGOGICAL SCIENCES AND TEACHING
METHODS 4.37 (2024): 84-88.
3.
Masharipova, Baxtigul, and Barno Qutlimuratova. "O ‘ZBEK TILI BOLALAR NUTQI
AUDIO KORPUSINI YARATISH." COMPUTER LINGUISTICS: PROBLEMS, SOLUTIONS,
PROSPECTS 1.1 (2024).
4.
Gulhayo, Sodiqova. "MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA NUTQ VA
TAFAKKUR RIVOJLANISHNING PSIXOLOGIK ASOSLARI." ИКРО журнал 14.01 (2025):
132-137.
5.
Bo’riboyevna, Mamatova Aziza, and Sunnatullayeva Mohinur Jaxongirovna. "BOLALAR
NUTQINING RIVOJLANISHIGA TASIR ETUVCHI OMILLAR." INNOVATION IN THE
MODERN EDUCATION SYSTEM 6.51 (2025): 211-218.
