JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Otaboyeva Marvarid Sodiqovna
Qo'ziboyeva Shahzoda Isomiddin qizi
Alfraganus universiteti Tibbiyot fakulteti
Davolash ishi yo'nalishit talabasi
Xayrullayeva Maftuna Ibodullayevna
Alfraganus universiteti Tibbiyot kafedrasi katta òqituvchisi
DIABET VA UNING BOSHQARUVI
ANNOTATSIYA:
Ushbu maqolada qandli diabet kasalligi, uning klinik shakllari, rivojlanish
mexanizmlari, sababchi omillari, kechish xususiyatlari va keng tarqalgan asoratlari atroflicha
yoritiladi. Diabet – bu nafaqat endokrin tizimdagi buzilish, balki yurak-qon tomir, buyrak, asab
tizimi va ko‘rish organlariga salbiy ta’sir qiluvchi ko‘p omilli metabolik sindromdir. Bugungi
kunda diabet kasalligi global darajadagi eng xavfli surunkali kasalliklardan biri sifatida tan
olinmoqda, uning tarqalish sur'ati yil sayin ortib bormoqda. JSST ma’lumotlariga ko‘ra, dunyo
bo‘yicha 537 milliondan ortiq inson bu dard bilan yashamoqda va bu ko‘rsatkich 2030-yilga
borib 643 millionga yetishi prognoz qilinmoqda.
Maqolada diabetni boshqarishning zamonaviy yondashuvlari – dori vositalari (insulin va
antigiperglikemik preparatlar), individual parhez tizimi, jismoniy faollik, psixo-emotsional
barqarorlik va o‘z-o‘zini monitoring qilish kabi kompleks choralar chuqur tahlil qilinadi.
Shuningdek, diabetni erta aniqlash va profilaktika tadbirlarining samaradorligi tibbiy va ijtimoiy
nuqtai nazardan asoslab beriladi. Maqolada aytilishicha, diabetga qarshi kurashda faqatgina
simptomlarni davolash emas, balki hayot tarzini sog‘lomlashtirish, xavf omillarini bartaraf etish
va bemorlarning bilim darajasini oshirish asosiy o‘rin tutadi.
Ushbu ilmiy maqola orqali sog‘liqni saqlash sohasi xodimlari, talaba-yoshlar va keng
jamoatchilik diabetning mohiyati, xavfli asoratlari va u bilan to‘g‘ri kurashish uslublari haqida
keng qamrovli, chuqur tahliliy va amaliy bilimlarga ega bo‘ladilar.
KALIT SO‘ZLAR:
Diabet, insulin, glukoza, giperglikemiya, boshqaruv, glyukometr, parhez,
insulinga rezistentlik, mikrovaskulyar asoratlar.
АННОТАЦИЯ:
В данной статье подробно рассматриваются сахарный диабет, его
клинические формы, механизмы развития, причины возникновения, особенности течения
и распространённые осложнения. Диабет — это не просто эндокринное расстройство, а
мультифакторное метаболическое заболевание, негативно влияющее на сердечно-
сосудистую систему, почки, нервную систему и органы зрения. В настоящее время диабет
признан одним из самых опасных хронических заболеваний в мире, число заболевших
неуклонно растёт. По данным ВОЗ, к 2021 году число людей, живущих с диабетом,
превысило 537 миллионов, и ожидается, что к 2030 году эта цифра достигнет 643
миллионов.
В статье глубоко анализируются современные подходы к управлению диабетом:
медикаментозная
терапия
(инсулин
и
антигипергликемические
препараты),
индивидуальное диетическое питание, физическая активность, психоэмоциональная
стабильность и самоконтроль. Также подчёркивается значимость ранней диагностики и
профилактики диабета как с медицинской, так и с социальной точек зрения. Особое
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
внимание уделяется не только лечению симптомов, но и формированию здорового образа
жизни, устранению факторов риска и повышению осведомлённости пациентов.
Данная научная работа предоставляет ценные теоретические и практические знания для
медицинских работников, студентов и широкой общественности по эффективному
управлению диабетом и предотвращению его осложнений.
ANNOTATION:
This article provides a comprehensive overview of diabetes mellitus,
including its clinical forms, pathophysiological mechanisms, risk factors, disease progression,
and common complications. Diabetes is not merely an endocrine disorder, but a multifactorial
metabolic syndrome that adversely affects the cardiovascular system, kidneys, nervous system,
and visual organs. Today, diabetes is recognized as one of the most serious chronic diseases
worldwide, with a steadily increasing prevalence. According to WHO data, more than 537
million people were living with diabetes in 2021, and this number is projected to rise to 643
million by 2030.
The article thoroughly explores modern diabetes management strategies, including
pharmacological treatment (insulin and oral hypoglycemics), individualized dietary planning,
physical activity, emotional stability, and self-monitoring practices. It also emphasizes the
importance of early diagnosis and prevention from both a medical and social perspective. Rather
than focusing solely on symptom control, the article advocates for comprehensive lifestyle
changes, risk factor elimination, and increased patient education as the foundation of effective
diabetes control.
This academic work equips healthcare professionals, medical students, and the general public
with in-depth theoretical and practical knowledge necessary for effective diabetes management
and complication prevention.
KIRISH:
Diabet (qandli diabet) — bu organizmda glyukoza (qand) darajasining me'yoridan
oshib ketishi bilan kechadigan surunkali kasallikdir. U asosan insulin gormoni yetishmovchiligi
yoki uning to‘g‘ri ishlamasligi natijasida yuzaga keladi. Insulin — bu qondagi glyukozani
boshqaruvchi gormon bo'lib, uning yetishmovchiligi qand darajasining oshishiga olib keladi.
Diabetning ikki asosiy turi mavjud: 1-tur (insulinga bog‘liq) va 2-tur (insulinga bog‘liq
bo‘lmagan).
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) ma'lumotlariga ko‘ra, dunyo bo‘yicha 500 milliondan
ortiq odam diabet bilan yashaydi va bu ko‘rsatkich yildan-yilga ortib bormoqda. 2021-yilda bu
raqam 537 millionga yetishi kutilmoqda, bu esa diabetning global muammoga aylanishini
ko'rsatadi. Shuning uchun ushbu kasallikni o‘z vaqtida aniqlash va samarali boshqarish usullarini
bilish muhim hisoblanadi. Ushbu maqolada diabet kasalligi va uning turlari, yuzaga kelish
sabablari, asoratlari hamda samarali boshqarish usullari tahlil qilinadi.
ASOSIY QISM
Diabet turlari
1-tur diabet (insulinga bog‘liq diabet) — bu surunkali kasallik bo‘lib, asosan bolalar va yoshlar
orasida uchraydi. Ushbu turda oshqozon osti bezining beta hujayralari insulin ishlab chiqara
olmaydi yoki juda kam ishlab chiqaradi. Natijada, qondagi glyukoza darajasi oshadi, bu esa turli
asoratlar va sog‘liq muammolariga olib kelishi mumkin.
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
1-tur diabetning asosiy xususiyatlari:
Sabablari:
Avtoimmun jarayon: Organizmning immun tizimi beta hujayralarini xato qilib
hujum qiladi va ularni yo'q qiladi.
Genetik moyillik: Oilada diabet tarixi bo'lgan insonlar uchun xavf omili.
Atrof-muhit omillari: Virusli infektsiyalar va boshqa tashqi omillar ham kasallikning
rivojlanishiga ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Belgilari:
Tez-tez siydik qoldirish (pollakiya).
Katta miqdorda suvsizlanish (polidipsiya).
Tez vazn yo'qotish.
Oziq-ovqat iste'mol qilishga qaramay, ochlik hissi (polifagiya).
Charchoq va zaiflik.
Davolash:
Insulin in'eksiyalari: 1-tur diabetda insulin doimiy ravishda yuborilishi zarur.
Bemorlar insulinni o'z vaqtida va to'g'ri dozada olishlari kerak.
Glikemik nazorat: Qondagi shakar darajasini muntazam ravishda o'lchab turish va kerakli
o'zgarishlarni amalga oshirish.
Sog‘lom ovqatlanish: Kam uglevodli va past glyukemik indeksga ega ovqatlar iste'moli.
Jismoniy faollik: Muntazam jismoniy mashqlar qondagi glyukoza darajasini nazorat qilishda
yordam beradi.
Asoratlari:
Yurak-qon tomir kasalliklari.
Buyrak yetishmovchiligi.
Diabetik retinopatiya (ko‘rish qobiliyatining pasayishi).
Diabetik poyabzal sindromi (oyoqlarda yara va infeksiya).
2-tur diabet (insulinga bog‘liq bo‘lmagan diabet) — bu surunkali kasallik bo‘lib, asosan kattalar
va semizlikka moyil odamlarda uchraydi. Ushbu turda organizm insulin ishlab chiqaradi, lekin u
to‘g‘ri ishlamaydi, ya'ni organizmda insulin rezistentligi paydo bo'ladi. Natijada, qondagi
glyukoza darajasi oshadi, bu esa turli asoratlar va sog‘liq muammolariga olib kelishi mumkin.
2-tur diabetning asosiy xususiyatlari:
Sabablari:
Genetik moyillik: Oilada diabet tarixi bo'lgan insonlar uchun xavf omili.
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Ortiqcha vazn va semizlik: Semizlik insulin rezistentligini kuchaytiradi va qondagi glyukoza
darajasini oshiradi.
Harakatsiz turmush tarzi: Jismoniy faoliyatning yetishmasligi metabolizmni sekinlashtiradi.
Nosog‘lom ovqatlanish: Yuqori shakar va uglevodlar iste'moli, shuningdek, qayta ishlangan
oziq-ovqatlar.
Stress va uyqu buzilishi: Stress gormonlari insulin ta'sirini kamaytirishi mumkin.
Belgilari:
Tez-tez siydik qoldirish (pollakiya).
Katta miqdorda suvsizlanish (polidipsiya).
Oziq-ovqat iste'mol qilishga qaramay, ochlik hissi (polifagiya).
Charchoq va zaiflik.
Ko‘rish qobiliyatining pasayishi.
Davolash:
Dori vositalari: 2-tur diabetda antigiperglikemik dorilar (masalan, metformin) tavsiya etiladi. Bu
dorilar qondagi shakar darajasini nazorat qilishga yordam beradi.
Insulin in'eksiyalari: Ba'zi hollarda, agar dori vositalari samarali bo'lmasa, insulin in'eksiyalari
ham qo'llanilishi mumkin.
Parhez va sog‘lom ovqatlanish: Kam uglevodli, past glyukemik indeksga ega ovqatlar iste'moli,
shakarli ichimliklar va qayta ishlangan oziq-ovqatlardan saqlanish.
Jismoniy faollik: Har kuni kamida 30 daqiqa yurish, yugurish, suzish yoki aerobik mashg‘ulotlar.
Sport nafaqat vaznni kamaytiradi, balki glyukoza darajasini nazoratda ushlaydi.
Asoratlari:
Yurak-qon tomir kasalliklari.
Buyrak yetishmovchiligi.
Diabetik retinopatiya (ko‘rish qobiliyatining pasayishi).
Diabetik poyabzal sindromi (oyoqlarda yara va infeksiya).
XULOSA
Diabet — bu nafaqat surunkali va murakkab kechadigan kasallik, balki butun inson organizmini
o‘z ta’siri ostiga oluvchi tizimli buzilishdir. U yurak-qon tomir, buyrak, ko‘z va asab tizimi kabi
hayotiy muhim organ va tizimlarga ta’sir qilgani sababli, kasallikni erta bosqichda aniqlash va
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
tizimli tarzda boshqarish nihoyatda muhimdir. Shuning uchun diabetga faqat dorilar orqali emas,
balki kompleks yondashuv bilan qarash zarur.
Zamonaviy tibbiyotda diabetni boshqarishda to‘rtta asosiy yo‘nalish ajratib ko‘rsatiladi: dori
vositalari (insulin yoki antigiperglikemik dori vositalari), to‘g‘ri ovqatlanish (individual parhez),
jismoniy faollik (harakatli turmush tarzi) va psixo-emotsional barqarorlik. Har bir bemor o‘z
organizmining holatiga qarab bu to‘rt omilni muvozanatda saqlashi lozim.
Diabetga chalinmaslik uchun profilaktik chora-tadbirlarni keng targ‘ib qilish, sog‘lom
ovqatlanish madaniyatini shakllantirish, ortiqcha vazndan qochish, doimiy harakatda bo‘lish,
stressdan saqlanish va yillik skrining tahlillarni o‘tkazish juda muhimdir. Afsuski, ko‘plab
holatlarda diabet faqat jiddiy asoratlar yuzaga kelgach aniqlanadi. Bu esa bemorning hayot
sifatini pasaytirib, ijtimoiy va iqtisodiy yukni oshiradi.
Shunday ekan, diabet bilan kurashish faqat shifokorlar emas, balki har bir shaxsning o‘z sog‘lig‘i
uchun javobgarligini his qilishi bilan bog‘liq. Davolashdan ko‘ra kasallikning oldini olish ancha
samaraliroqdir. Sog‘lom turmush tarzi, muvozanatli ovqatlanish, muntazam jismoniy faollik va
psixologik barqarorlik orqali nafaqat diabetning rivojlanishining oldi olinadi, balki mavjud holat
ham muvaffaqiyatli boshqarilishi mumkin.
Demak, “Diabet – bu kasallik emas, balki boshqariladigan holat” degan tamoyil har bir bemor va
sog‘liqni saqlash tizimi vakillari uchun bosh mezon bo‘lishi kerak.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.Karimov A.M. Endokrinologiya asoslari. – Toshkent: Tibbiyot nashriyoti, 2019.
– 110–114-betlar.
(1-tur diabet etiologiyasi, klinikasi, insulin terapiyasi)
2.G‘ulomov B.R. Ichki kasalliklar. – Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi nashriyoti,
2022.
– 58–64-betlar.
(Diabet belgilari, asoratlari, yurak-qon tomir kasalliklari bilan bog‘liqligi)
3.Rahimova M.X. Terapevtik kasalliklar. – Samarqand: SamDTI, 2020.
– 201–208-betlar.
(2-tur diabet sabablari, parhez terapiyasi, jismoniy faollik roli)
4.Alimov J.R. Tibbiy genetika. – Toshkent: Tibbiyot nashriyoti, 2018.
– 141–143-betlar.
(Genetik moyillik, irsiy omillar, diabetda genetik riski)
5.Saidova S.T., Qodirov O.A. Ichki kasalliklar propedevtikasi. – Toshkent: Tibbiyot, 2017.
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 16, issue 02, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
– 189–194-betlar.
(Diabetik polinevropatiya, ko‘rish buzilishlari, buyrak asoratlari)
6.Harrison’s Principles of Internal Medicine, 20-nashr. – McGraw-Hill Education, 2018.
– 94–97-betlar.
(Diabetning xalqaro tasnifi, mikrovaskulyar va makrovaskulyar asoratlari)
7.Zokirov A.K. Farmakologiya asoslari. – Toshkent: Tibbiyot nashriyoti, 2020.
– 288–295-betlar.
(Antigiperglikemik dorilar, metformin, sulfonilurea preparatlari)
8.Ruzmatova G.S. Oziqlanish gigiyenasi. – Toshkent: Oliy tibbiyot nashriyoti, 2016.
– 112–117-betlar.
(Diabetda parhez nazorati, glyukemik indeks, parhez turlari)
9.Akmalov Sh.X. Gormonlar va ularning biokimyosi. – Buxoro: BuxDTI, 2021.
– 89–91-betlar.
(Insulinning biokimyoviy xususiyatlari va roli)
10.Toshpo‘latova D. Tibbiy fiziologiya. – Toshkent: Tibbiyot nashriyoti, 2018.
– 172–175-betlar.
(Glyukoza metabolizmi, insulin ta’siri, giperglikemiya)
