Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 1(59)
~ 31 ~
BANK-MOLIYA TIZIMINI ISLOH QILISHNING USTUVOR
YO‘NALISHLARI
Husainova Iroda Ibrat Qizi
Shahrisabz pedagogika kolleji o‘qituvchisi
Annotatsiya:
Mazkur ishda bank-moliya tizimini isloh qilishning asosiy
yo'nalishlari tahlil qilingan. Xususan, bank sektorining barqarorligini ta'minlash,
innovatsion moliyaviy mahsulotlarni joriy etish, regulyativ tizimni takomillashtirish
va iqtisodiy o‘sishni qo'llab-quvvatlashga qaratilgan chora-tadbirlar o'rganilgan.
Tadqiqot doirasida xalqaro tajribalar tahlili asosida mamlakat bank-moliya tizimini
modernizatsiya qilishning optimal yo'nalishlari bo'yicha taklif va tavsiyalar ishlab
chiqilgan. Shuningdek, islohotlar jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan
muammolar va ularni bartaraf etish usullari haqida fikr yuritilgan.
Kalit so'zlar
: Bank-moliya tizimi, islohotlar, innovatsion moliyaviy
mahsulotlar,
regulyatsiya,
iqtisodiy
o'sish,
barqarorlik,
xalqaro
tajriba,
modernizatsiya.
Kirish
: Hozirgi davrda bank-moliya tizimini isloh qilish davlatlarning iqtisodiy
siyosatidagi muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Global iqtisodiy inqirozlar,
texnologik o‘zgarishlar va pandemiya kabi global omillar bank-moliya sektorida
barqarorlikni ta’minlash va uning samaradorligini oshirish zaruratini keltirib
chiqarmoqda. Ushbu maqolada bank-moliya tizimini isloh qilishning ustuvor
yo‘nalishlari, xalqaro tajriba va mamlakatimizda amalga oshirilayotgan chora-
tadbirlar keng tahlil qilinadi.
Bank-moliya tizimi iqtisodiyotning qon tomir tizimi sifatida faoliyat ko‘rsatib,
investitsiyalarni jalb qilish, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va aholi farovonligini
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ammo, bu sohada yuzaga keladigan muammolar,
jumladan,
aktivlarning
sifatsizligi,
kreditlashdagi
cheklovlar
va
raqobatbardoshlikning pastligi uni isloh qilish zaruratini keltirib chiqaradi.
Buning asosiy sabablari quyidagilardan iborat:
1. Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash: Banklarning likvidlik va kapital
yetishmovchiligi ko‘plab mamlakatlarda iqtisodiy inqirozlarning asosiy sabablaridan
biri hisoblanadi.
2. Moliyaviy xizmatlarning sifatini oshirish: Aholi va biznes subyektlariga
ko‘rsatilayotgan xizmatlarning yetarlicha zamonaviy emasligi sohani isloh qilishni
talab qiladi.
3. Raqamli texnologiyalarni joriy etish: Innovatsion texnologiyalar moliyaviy
xizmatlarni soddalashtirish va tezlashtirish imkonini beradi.
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 1(59)
~ 32 ~
Bank-moliya tizimini isloh qilish jarayoni keng qamrovli bo‘lib, quyidagi
yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi:
1. Regulyativ tizimni takomillashtirish
Banklarning faoliyatini tartibga soluvchi regulyativ mexanizmlar modernizatsiya
qilinishi lozim. Xalqaro standartlarga moslashish va milliy qonunchilikni
moslashtirish moliyaviy barqarorlikni ta’minlashning muhim omillaridan biridir.
Basel III talablariga muvofiq, kapital va likvidlik darajalarini oshirish banklarning
xavflarni boshqarish imkoniyatlarini kengaytiradi.
2. Moliyaviy xizmatlarning raqamlashtirilishi
Raqamli texnologiyalarni bank-moliya tizimiga joriy etish nafaqat xizmat
ko‘rsatish sifatini oshiradi, balki xarajatlarni qisqartirishga va mijozlar bazasini
kengaytirishga yordam beradi. Raqamli banking, fintech kompaniyalari va
blockchain texnologiyalaridan foydalanish ushbu sohadagi inqilobiy o‘zgarishlarning
asosi bo‘lib xizmat qiladi.
3. Moliyaviy inklyuziyani ta’minlash
Jamiyatning barcha qatlamlariga, jumladan, qishloq hududlaridagi aholiga
moliyaviy xizmatlarni taqdim etish muhim vazifa hisoblanadi. Bu orqali
iqtisodiyotning noformal sektori qisqaradi va umumiy farovonlik oshadi.
4. Xalqaro tajriba va hamkorlikni kengaytirish
Bank-moliya tizimini rivojlantirishda xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan
hamkorlik qilish, ilg‘or tajribalarni o‘rganish va ularni milliy sharoitlarga
moslashtirish katta ahamiyatga ega. Xususan, rivojlangan davlatlarning islohotlar
tajribasidan foydalanish orqali mamlakat iqtisodiyotiga sarmoya jalb qilish
imkoniyati oshadi.
5. Moliyaviy barqarorlikni oshirish
Bank tizimida xavflarni boshqarish tizimini takomillashtirish va audit
jarayonlarini kuchaytirish orqali barqarorlikni ta’minlash mumkin. Shu bilan birga,
banklarning kredit portfelidagi xavfli aktivlar ulushini kamaytirish ham dolzarb
vazifalardan biridir. O‘zbekiston Respublikasi misolida bank-moliya tizimini isloh
qilish bo‘yicha amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar alohida e’tiborga loyiq. So‘nggi
yillarda qabul qilingan davlat dasturlari va qonunchilik bazasini takomillashtirish
bo‘yicha qator qarorlar milliy bank tizimini mustahkamlashga qaratilgan.
Xususan
: Davlat ulushi yuqori bo‘lgan banklarni xususiylashtirish jarayonlari
boshlangan. Markaziy bankning mustaqilligini oshirish va uning regulyativ
funksiyalarini kengaytirish bo‘yicha ishlar amalga oshirilmoqda. Aholi va
tadbirkorlar uchun kredit resurslariga erkin kirish imkoniyatini oshirish maqsadida
foiz stavkalari qayta ko‘rib chiqilmoqda.
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 1(59)
~ 33 ~
Shuningdek, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va xalqaro moliya institutlari
bilan hamkorlik qilish sohani rivojlantirishning muhim yo‘nalishlaridan biri
hisoblanadi.
Xalqaro tajriba
: muvaffaqiyatli modellarning o‘rni
Dunyoda moliyaviy tizimni isloh qilish borasida muvaffaqiyatli tajribaga ega
bo‘lgan davlatlar ko‘p. Masalan:
Germaniya: Bank tizimining yuqori darajadagi barqarorligi va innovatsion
moliyaviy mahsulotlarning keng tarqalishi bilan ajralib turadi.
Singapur: Raqamli texnologiyalar va fintech sohasida yetakchi davlatlardan biri
bo‘lib, bu mamlakat moliyaviy xizmatlarning zamonaviyligini ta’minlagan.
Janubiy Koreya: Davlat tomonidan banklarni qo‘llab-quvvatlash va xalqaro
standartlarni joriy etish orqali moliyaviy tizimni muvaffaqiyatli modernizatsiya qildi.
Bank-moliya tizimini isloh qilishning asosiy natijalari quyidagilardan iborat
bo‘ladi:
1. Moliyaviy xizmatlarning sifati va ko‘lami oshadi.
2. Banklarning kapital yetarliligi yaxshilanadi.
3. Kreditlash jarayonlari soddalashtiriladi va tadbirkorlik rivojlanadi.
4. Iqtisodiy o‘sish uchun mustahkam moliyaviy poydevor yaratiladi.
Kelajakda ushbu sohadagi islohotlarni davom ettirish orqali bank-moliya
tizimining raqobatbardoshligini oshirish, xalqaro moliyaviy bozorlarning faol
ishtirokchisiga aylanish va barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash mumkin.
Bank-moliya tizimini isloh qilish bugungi kunda iqtisodiy rivojlanishning
ajralmas qismi hisoblanadi. Xalqaro tajribalardan foydalangan holda, milliy
sharoitlarga mos ravishda amalga oshiriladigan islohotlar moliyaviy barqarorlikni
ta’minlash, iqtisodiyotning real sektorini rivojlantirish va aholining farovonligini
oshirishga xizmat qiladi. Shu sababli, mazkur yo‘nalishda uzluksiz chora-tadbirlar
ko‘rilishi va innovatsion yondashuvlar qo‘llanilishi zarur.
Bank-moliya tizimi har qanday davlat iqtisodiyotining tayanch ustunlaridan biri
bo‘lib, uning barqarorligi va samaradorligi iqtisodiy rivojlanishning muhim sharti
hisoblanadi. Bugungi tezkor iqtisodiy o‘zgarishlar va global moliyaviy inqirozlar
davrida ushbu sohani isloh qilish zarurati yanada dolzarb bo‘lib bormoqda.
Islohotlarning asosiy maqsadi – bank-moliya tizimining barqarorligini oshirish,
xizmatlar sifatini yaxshilash va zamonaviy texnologiyalarni joriy etish orqali
aholining turmush darajasini ko‘tarishdir.
Avvalo, moliyaviy boshqaruvni takomillashtirish har qanday islohotning
poydevori hisoblanadi. Banklarning ichki jarayonlarini optimallashtirish va
menejmentni kuchaytirish ularning samaradorligini oshiradi. Yaxshi boshqaruv
mijozlar bilan ishlash sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. Bu orqali banklar nafaqat
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 1(59)
~ 34 ~
moliyaviy barqarorlikni ta’minlaydi, balki iqtisodiyotga faol ta’sir ko‘rsatadigan
subyektga aylanadi.
Ikkinchi muhim masala – kreditlash jarayonlarini soddalashtirishdir. Kichik va
o‘rta biznes subyektlariga kredit olish jarayonlarini yengillashtirish iqtisodiy o‘sishni
rag‘batlantiradi. Ayniqsa, tadbirkorlik rivoji uchun kredit resurslariga erkin kirish
imkoniyatini yaratish muhimdir. Bu o‘z navbatida, ish o‘rinlari yaratilishi va aholi
farovonligining oshishiga olib keladi. Innovatsiyalarni joriy qilish ham bank-moliya
tizimini isloh qilishda asosiy o‘rin tutadi. Zamonaviy texnologiyalar xizmat
ko‘rsatish jarayonlarini sezilarli darajada osonlashtiradi. Masalan, mobil banking,
onlayn to‘lov tizimlari va boshqa raqamli yechimlar nafaqat mijozlar uchun qulaylik
yaratadi, balki banklarning operatsion xarajatlarini ham kamaytiradi. Bu jarayon,
ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun katta imkoniyatlar ochib beradi.
Shu bilan birga, moliyaviy savodxonlikni oshirish masalasi ham diqqat
markazida bo‘lishi lozim. Ko‘p hollarda aholi moliyaviy xizmatlardan samarali
foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi, chunki ular bu xizmatlarning mohiyatini
yaxshi tushunmaydi. Moliyaviy savodxonlikni oshirish orqali nafaqat moliyaviy
xavflarni kamaytirish, balki jamiyatda barqaror moliyaviy madaniyatni shakllantirish
mumkin.
Moliyaviy inklyuziya, ya’ni jamiyatning barcha qatlamlarini bank-moliya
tizimidan foydalanish imkoniyatlari bilan ta’minlash ham islohotlarning ajralmas
qismidir. Qishloq hududlarida yashovchi aholiga moliyaviy xizmatlarni yetkazish,
kam ta’minlangan oilalarni qo‘llab-quvvatlash va boshqa ijtimoiy tashabbuslar
moliyaviy tizimning ijtimoiy barqarorlikka qo‘shadigan hissasini oshiradi. Xalqaro
hamkorlik va tajriba almashish moliyaviy islohotlarning samaradorligini oshirishga
xizmat
qiladi.
Dunyoning
rivojlangan
davlatlari
moliyaviy
boshqaruvni
modernizatsiya qilish borasida boy tajribaga ega. Ularning muvaffaqiyatli
tajribalaridan o‘rganish va ularni milliy sharoitlarga moslashtirish orqali milliy bank-
moliya tizimini yangi bosqichga olib chiqish mumkin.
Nihoyat, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash barcha islohotlarning bosh maqsadi
hisoblanadi. Banklarning xavflarni boshqarish tizimini takomillashtirish, audit
jarayonlarini kuchaytirish va moliyaviy oqimlarni shaffof qilish orqali barqaror
rivojlanishga erishish mumkin. Bu nafaqat milliy iqtisodiyotni mustahkamlaydi, balki
xalqaro miqyosda ishonchli moliyaviy hamkor sifatida tanilish imkonini beradi.
Xulosa
qilib aytganda, bank-moliya tizimini isloh qilish faqatgina iqtisodiyot
uchun emas, balki butun jamiyat uchun katta ahamiyatga ega. Zamonaviy
texnologiyalar, xalqaro tajriba va innovatsion yondashuvlardan foydalangan holda
amalga oshiriladigan islohotlar moliyaviy barqarorlikni ta’minlab, iqtisodiy
rivojlanishga katta hissa qo‘shadi. Bu esa o‘z navbatida jamiyatning farovonligi va
istiqboliga xizmat qiladi.
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 1(59)
~ 35 ~
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Jahon banki (World Bank) hisobotlari va tadqiqotlari.
2. Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (IMF) tomonidan e’lon qilingan moliyaviy
barqarorlik bo‘yicha hisobotlar.
3. Mishkin, F. S. "The Economics of Money, Banking, and Financial Markets".
4. Levine, R. "Finance and Growth: Theory and Evidence".
5. Demirgüç-Kunt, A. va Klapper, L. "Measuring Financial Inclusion Around
the World".
6. "Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida"gi Qonun (O‘zbekiston Respublikasi).
7. Karimov, M. "Bank tizimi va iqtisodiyotni rivojlantirishning zamonaviy
yo‘nalishlari".
8. Rahimov, S. "O‘zbekiston bank tizimining rivojlanish istiqbollari".
9. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining rasmiy sayti (www.cbu.uz).
