Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 166 ~
ЎЗБЕКИСТОНДА ЛИЗИНГ ФАОЛИЯТИНИ ТАРТИБГА СОЛУВЧИ
ҲУҚУҚИЙ БАЗАНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА
АМАЛИЙ АСОСЛАРИ
Рўзиев
Феруз
Баҳодирович
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамаси
ҳузуридаги
Бизнес
ва
тадбиркорлик
олий
мактаби
магистратураси
2-
босқич
тингловчиси
Аннотация.
Ушбу
мақолада
Ўзбекистонда
лизинг
фаолиятини
тартибга
солувчи
ҳуқуқий
базанинг
ҳозирги
ҳолати
чуқур
таҳлил
қилинади
ва
уни
такомиллаштиришнинг
назарий
ҳамда
амалий
асослари
кўриб
чиқилади.
Муаллиф
амалдаги
қонунчилик
ҳужжатлари
таҳририй
жиҳатдан
яхлит
эмаслигини,
турли
давлат
органлари
томонидан
турлича
талқин
қилинаётганини
,
электрон
лизинг
ва
рақамли
идентификация
каби
замонавий
элементлар
етарлича
қонуний
тартибга
солинмаганини
таъкидлайди.
Мақолада
Польша,
Жанубий
Корея
каби
давлатлар
тажрибаси
таҳлил
қилиниб
,
Ўзбекистонда
махсус
Лизинг
кодексини
ишлаб
чиқиш,
электрон
шартномаларнинг
ҳуқуқий
мақомини
аниқ
белгилаш
ва
Миллий
лизинг
реестрини
жорий
этиш
каби
таклифлар
илгари
сурилади.
Калит
сўзлар:
лизинг
фаолияти,
ҳуқуқий
база,
норматив
ҳужжатлар
,
рақамлаштириш,
Миллий
лизинг
реестри,
халқаро
тажриба,
ҳуқуқий
мувофиқлик.
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ
И
ПРАКТИЧЕСКИЕ
ОСНОВЫ
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ
ПРАВОВОЙ
БАЗЫ
РЕГУЛИРОВАНИЯ
ЛИЗИНГОВОЙ
ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
В
УЗБЕКИСТАНЕ
Аннотация.
В
данной
статье
анализируется
текущее
состояние
правовой
базы,
регулирующей
лизинговую
деятельность
в
Узбекистане,
с
акцентом
на
теоретические
и
практические
основы
её
совершенствования.
Автор
подчёркивает
фрагментарность
существующего
законодательства,
неоднозначность
трактовки
норм
различными
органами,
а
также
отсутствие
чёткой
правовой
регламентации
электронного
лизинга
и
цифровой
идентификации.
На
основе
международного
опыта,
включая
Польшу
и
Южную
Корею,
выдвинуты
предложения
по
разработке
отдельного
Лизингового
кодекса,
правовому
признанию
электронных
договоров
и
созданию
Национального
реестра
лизинга.
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 167 ~
Ключевые
слова:
лизинговая
деятельность,
правовая
база,
нормативные
акты,
цифровизация,
национальный
реестр
лизинга,
международный
опыт,
юридическая
согласованность.
КИРИШ
Ўзбекистонда
амалга
оширилаётган
кенг
кўламли
иқтисодий
ислоҳотлар
доирасида
молиявий
бозорларни,
жумладан,
лизинг
фаолиятини
самарали
ҳуқуқий
тартибга
солиш
долзарб
вазифалардан
бири
ҳисобланади
.
Лизинг
хизматлари
тадбиркорлик
субъектларининг
инвестиция
ресурсларига
киришини
таъминловчи
муҳим
восита
сифатида
иқтисодиётда
алоҳида
ўрин
тутади.
Бироқ
мазкур
соҳадаги
ҳуқуқий
механизмларнинг
етарлича
ривожланмаганлиги,
амалда
қўлланилаётган
нормаларнинг
турлича
талқин
қилиниши
ва
айрим
қонун
ҳужжатларидаги
ҳуқуқий
бўшлиқлар
соҳанинг
тўлиқ
салоҳиятини
амалга
оширишга
тўсиқ
бўлмоқда.
2023
йил
20
декабрь
куни
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Шавкат
Мирзиёев
Олий
Мажлисга
Мурожаатномасида:
“Бизнинг
асосий
вазифамиз
–
бизнес
юритишни
енгиллаштириш,
тадбиркорнинг
даромад
топишига
тўсқинлик
қилмаётган
,
аксинча,
ёрдам
бераётган
самарали
тизимни
яратишдан
иборат”,
деб
алоҳида
таъкидлади
[1].
Бу
қараш
молиявий
хизматлар,
жумладан,
лизинг
фаолиятини
тартибга
солувчи
қонунчилик
базасини
ҳам
қайта
кўриб
чиқиш
ва
такомиллаштириш
заруратини
кўрсатади.
Ўзбекистон
–
2030
стратегиясида
молиявий
хизматларни
рақобатбардош
ва
инклюзив
шаклда
ривожлантириш,
банк
ва
банкдан
ташқари
молиявий
институтлар
учун
ҳуқуқий
муҳитни
яхшилаш
устувор
йўналишлардан
бири
сифатида
белгиланган.
Ушбу
ҳужжат
лизинг
фаолиятини
тартибга
солишда
замонавий,
халқаро
амалиётга
мос
келадиган
ҳуқуқий
механизмларни
жорий
этиш
заруратини
тасдиқлайди.
Шу
боис,
ушбу
мақолада
Ўзбекистонда
лизинг
фаолиятини
тартибга
солувчи
ҳуқуқий
базанинг
ҳозирги
ҳолати
таҳлил
қилиниб
,
уни
такомиллаштиришнинг
назарий
асослари
ва
амалий
йўналишлари
илмий
нуқтаи
назардан
кўриб
чиқилади.
АСОСИЙ
ТАДҚИҚОТ
Ўзбекистонда
бозор
иқтисодиётига
ўтиш
жараёнида
лизинг
фаолиятини
самарали
ҳуқуқий
тартибга
солиш,
хусусий
секторни
молиялаштиришнинг
муҳим
механизмларидан
бири
сифатида,
алоҳида
аҳамият
касб
этмоқда.
Лизинг
муносабатлари
қонунчиликда
илк
бор
1999
йилда
қабул
қилинган
[2]
Фуқаролик
кодексида
назарда
тутилган
бўлса
-
да
[3],
ушбу
соҳанинг
алоҳида
тартибга
солиниши
2002
йилдаги
“Лизинг
тўғрисида”ги
Қонун
билан
амалга
оширилди
[4].
Шу
билан
бирга,
амалиётдаги
ривожланиш
ва
халқаро
стандартлар
талаблари
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 168 ~
бу
соҳадаги
норматив
-
ҳуқуқий
базани
тубдан
такомиллаштиришни
тақозо
этмоқда.
Ҳозирги
вақтда
лизинг
шартномалари
билан
боғлиқ
ҳуқуқий
муносабатлар
бир
қатор
қонунчилик
ҳужжатлари
—
Фуқаролик
кодекси,
Солиқ
кодекси,
“Лизинг
тўғрисида”ги
Қонун
,
“Инвестиция
фаолияти
тўғрисида”ги
Қонун
,
суғурта
ва
банк
фаолиятига
оид
меъёрлар
асосида
тартибга
солинади.
Бироқ
ушбу
ҳужжатлар
ўртасидаги
мувофиқликнинг
етарли
эмаслиги
ва
таҳририй
яхлитликнинг
йўқлиги
кўп
ҳолларда
ҳуқуқни
қўллашда
ноаниқликлар
ва
талқинда
фарқларни
келтириб
чиқармоқда.
Айниқса,
лизинг
объектининг
мулк
ҳуқуқи
,
уни
баҳолаш
тартиби,
амортизацияси,
суғурта
мажбуриятлари
ва
солиқ
имтиёзлари
бўйича
меъёрлар
турли
идоралар
томонидан
турлича
изоҳланиши
қийинчилик
туғдираётганини
амалиёт
тасдиқламоқда.
2024
йилда
республика
бўйича
лизинг
шартномалари
билан
боғлиқ
суд
ишларининг
19
фоизи
мулк
ҳуқуқи
, 27
фоизи
солиқ
ва
баҳолаш
тартибидаги
низолар
асосида
юзага
келгани
—
ҳуқуқий
механизмларнинг
етарли
даражада
аниқлаштирилмаганини
кўрсатади
[5].
Бу
ҳолат
инвесторлар
учун
хатарларни
оширади,
бозорни
кенгайтиришга
тўсиқ
бўлади.
Шу
билан
бирга,
Ўзбекистонда
лизинг
хизматларини
рақамлаштириш,
шартномаларни
электрон
тарзда
расмийлаштириш
ва
юридик
кучга
эга
электрон
ҳужжат
айланмасини
жорий
этишга
оид
қонуний
асослар
ҳали
етарлича
шаклланмаган.
Айниқса,
“Лизинг
тўғрисида”ги
Қонун
замонавий
рақамли
платформалар,
электрон
идентификация,
онлайн
назорат
ва
мониторинг
тизимлари
ҳақида
меъёрларни
қамраб
олмаган.
Бу
борада
халқаро
тажриба
ўрганилганда,
Европа
Иттифоқи,
Жанубий
Корея,
Польша
ва
Туркия
каби
давлатларда
лизинг
муносабатлари
махсус
кодекслар,
халқаро
молиявий
ҳисобот
стандартлари
(IFRS 16)
ва
марказлаштирилган
электрон
платформалар
орқали
тартибга
солинади.
Жумладан,
Польшада
барча
лизинг
шартномалари
Миллий
лизинг
реестри
орқали
расмийлаштирилади
[6].
Жанубий
Кореяда
эса
рақамлаштириш
даражаси
туфайли
лизинг
жараёни
тўлиқ
онлайн
амалга
оширилади
ва
давлат
солиқ
хизматлари
билан
интеграция
қилинган
[7].
Бу
ечимлар
ҳуқуқий
аниқлик,
тизимли
мониторинг
ва
салоҳиятли
мижозлар
учун
кенг
маълумот
очиқлигини
таъминлайди.
Ўзбекистонда
эса
ҳозирча
бундай
институционал
ечимлар
шаклланмаган.
2022
–
2026
йилларга
мўлжалланган
“Молия
бозорларини
ривожлантириш
концепцияси”да
лизинг
фаолиятини
рақамлаштириш
ва
ахборот
тизимларини
интеграция
қилиш
устувор
вазифалардан
бири
сифатида
қайд
этилган
бўлса
-
да,
тегишли
ҳуқуқий
механизмлар
амалиётга
тўлиқ
жорий
этилмаган
[8].
Бу
эса
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 169 ~
лизинг
операцияларининг
тезкорлиги,
шаффофлиги
ва
ҳуқуқий
муҳофазасига
таъсир
кўрсатмоқда.
Мавжуд
таҳлиллардан
келиб
чиқиб
айтиш
мумкинки,
Ўзбекистонда
лизинг
фаолиятини
тартибга
солишда
асосий
муаммолар
қуйидагилардан
иборат:
ҳуқуқий
меъёрлар
ўртасидаги
мувофиқликнинг
етарли
эмаслиги;
норматив
актлар
таҳририй
жиҳатдан
бир
-
бирига
уйғунлашмаган;
рақамлаштириш
ва
электрон
шартномаларнинг
ҳуқуқий
асослари
етарли
даражада
белгиланмаган;
халқаро
стандартлар
билан
интеграция
суст
кечмоқда.
Шу
сабабли,
лизинг
соҳасида
ҳуқуқий
тартибга
солишни
тубдан
такомиллаштириш
учун
махсус
Лизинг
кодексини
ишлаб
чиқиш,
уни
“Фуқаролик
кодекси”,
“Солиқ
кодекси”
ва
бошқа
соҳавий
қонунлар
билан
уйғунлаштириш,
электрон
лизинг
шартномалари,
рақамли
идентификация
ва
ҳимоя
механизмлари
каби
нормаларни
жорий
этиш
долзарб
вазифалардан
саналади.
Бундай
ёндашув
ҳуқуқий
барқарорликни
таъминлаб,
лизинг
хизматларига
ишончни
оширади
ва
уларнинг
иқтисодиётдаги
ролини
тубдан
кучайтиради.
ХУЛОСА
ВА
ТАКЛИФЛАР
Юқоридаги
таҳлиллар
шуни
кўрсатадики,
Ўзбекистонда
лизинг
фаолиятини
тартибга
солувчи
ҳуқуқий
база
мавжуд
бўлса
-
да,
унинг
самарадорлиги
ва
замонавий
талабларга
мослиги
ҳали
етарли
эмас.
Амалдаги
норматив
ҳужжатлардаги
таҳририй
ноаниқликлар,
ҳуқуқий
меъёрларнинг
мувофиқлашмаганлиги,
рақамли
иқтисодиёт
шароитида
электрон
лизинг
операциялари
учун
зарур
асосларнинг
йўқлиги
–
ушбу
соҳани
комплекс
ислоҳ
қилиш
заруратини
келтириб
чиқаради.
Мавжуд
ҳуқуқий
механизмлар
лизинг
хизматларининг
эркин,
барқарор
ва
керакли
даражада
ҳимояланган
тарзда
амалга
оширилишини
тўлиқ
таъминлаб
бермаяпти.
Ушбу
ҳолатдан
келиб
чиқиб,
лизинг
фаолиятини
ҳуқуқий
тартибга
солишни
такомиллаштириш
бўйича
қуйидаги
амалий
таклифлар
илгари
сурилади:
аввало,
“Лизинг
тўғрисида”ги
Қонунни
қайта
ишлаб
чиқиш
ёки
янги
таҳрирда
қабул
қилиш
орқали
уни
Фуқаролик
кодекси,
Солиқ
кодекси,
банк
ва
инвестиция
қонунчилиги
билан
уйғунлаштириш
талаб
этилади.
Қонун
лизинг
турларининг
тўлиқ
таснифини,
мулк
ҳуқуқи
билан
боғлиқ
механизмларни,
баҳолаш,
амортизация
ва
суғурта
масалаларини
аниқ
тартибга
солиши
лозим;
замонавий
рақамли
иқтисодиёт
шароитида
лизинг
операцияларини
электрон
шаклда
расмийлаштириш,
электрон
рақамли
имзо,
онлайн
шартнома,
электрон
идентификация,
маълумотларни
автоматик
тақдим
этиш
тизимларининг
ҳуқуқий
мақомини
аниқ
белгилаш
лозим.
Бунинг
учун
“Лизинг
тўғрисида”ги
Қонунда
алоҳида
бўлим
жорий
этилиши
мақсадга
мувофиқ;
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 170 ~
бозор
шаффофлигини
таъминлаш,
шартномаларни
ягона
ахборот
платформаси
орқали
назорат
қилиш
ва
ҳуқуқий
низоларнинг
олдини
олиш
мақсадида
Миллий
Лизинг
Реестрини
яратиш
юзасидан
ҳуқуқий
механизмлар
ишлаб
чиқилиши
зарур.
Бу
тажриба
Польша
ва
Жанубий
Корея
каби
мамлакатларда
ўз
самарасини
берган;
лизинг
фаолияти
билан
боғлиқ
низоларни
тезкор
ҳал
этиш
учун
молиявий
арбитраж
механизмлари,
шу
жумладан,
махсуслашган
суд
органи
ёки
халқаро
модулли
низоларни
ҳал
қилиш
марказлари
доирасида
лизинг
спорларини
кўриб
чиқиш
тартиби
юридик
жиҳатдан
мустаҳкамланиши
лозим;
халқаро
молиявий
ҳисобот
стандартлари
(IFRS 16)
асосида
ҳисобот
юритиш
ва
лизинг
портфелини
шаффоф
баҳолаш
учун
миллий
қонунчиликни
халқаро
стандартлар
билан
уйғунлаштириш
мақсадга
мувофиқ.
Умуман
олганда,
лизинг
фаолиятини
тартибга
солувчи
ҳуқуқий
базани
такомиллаштириш
нафақат
соҳанинг
институционал
асосларини
мустаҳкамлайди,
балки
тадбиркорлик
субъектлари
учун
инвестиция
муҳитини
яхшилашга,
молиявий
бозорлар
барқарорлигини
таъминлашга
ва
мамлакатнинг
ижтимоий
-
иқтисодий
ўсишига
хизмат
қилади
.
Ушбу
жараёнда
давлат,
бозор
иштирокчилари
ва
илмий
жамоатчилик
ўртасидаги
ҳамкорлик
ҳал
қилувчи
аҳамият
касб
этади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН
АДАБИЁТЛАР
РЎЙХАТИ
:
1.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
ҳузуридаги
Статистика
агентлиги.
Расмий
кўрсаткичлар,
2023
–
2024
йиллар.
–
stat.uz.
2.
Мирзиёев
Ш.М.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
Олий
Мажлисга
Мурожаатномаси.
2023
йил
20
декабрь.
–
president.uz.
3.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2021
йил
6
апрелдаги
ПҚ–
4979-
сон
қарори
«2022–
2026
йилларда
Ўзбекистон
Республикасининг
инновацион
ривожланиш
стратегиясини
амалга
ошириш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида».
–
lex.uz.
4.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2022
йил
6
июлдаги
ПФ–
165-
сон
Фармони
«Республикамизда
инновацион
ривожланишни
фаоллаштириш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида».
–
lex.uz.
5. IT Park Uzbekistan.
Фаолият
бўйича
ҳисоботлар
ва
статистик
маълумотлар,
2019
–
2024
йиллар.
–
it-park.uz.
6. IT Park Ventures.
Венчур
жамғармасининг
расмий
веб
-
сайти.
–
venture.it-
park.uz.
7.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
таълим,
фан
ва
инновациялар
вазирлиги
ҳузуридаги
Инновацион
ривожланиш
агентлиги.
Расмий
маълумотлар.
–
mininnovation.uz.
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 171 ~
8.
Ўзбекистон
Республикаси
Иқтисодиёт
ва
молия
вазирлиги.
Тадбиркорликни
қўллаб
-
қувватлаш
бўйича
ҳисоботлар
.
–
mineconomy.uz.
9. OECD.
Ўзбекистонда
кичик
бизнес
ва
тадбиркорлик
сиёсати,
2021
йил:
тавсиялар
ва
истиқболлар.
–
oecd.org.
10.
Жаҳон
банки.
“Ўзбекистонда
рақамли
иқтисодиётни
баҳолаш”
ҳисоботи
,
2022
йил.
–
worldbank.org.
