International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 12 (58) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
183
HUQIQIY SAWATXANLIQ TÚSINIGI, MAZMUNI HÁM DÚZILISI
Aimuratova Sarbinaz Jeńisbaevna
Ajiniyaz atindagi Nokis Mamleketlik Pedagogika Instituti 2-kurs Magistranti
Annotaciya :
Házirgi kúnde mámleketimizde huqıq tarawında úlken reformalar,
ózgerisler ámelge asırılmaqta. Nizamlarda, mámlekettiń huqıqıy dúzilisinde, huqıqıy
tártipke salıw hám huqıqıy mádeniyat institutları hám mexanizmlerinde kóz
aldımızda júz berip atırǵan ózgerisler sonınsha tez hám tereń bolıp, huqıqıy
rawajlanıwdıń ulıwma, strategiyalıq perspektivaları hám maqsetleri haqqında oylaw,
mámleketimizde júz berip atırǵan huqıqıy reformalardı dúnyadaǵı huqıqıy
rawajlanıw procesi menen "muwapıqlastırıw," onda Ózbekistannıń ornın hám usı
orınǵa sáykes reformalıq baǵdarları hám maqsetlerin anıqlaw zárúr.
Kalit sozlari:
Street law, Kóshe huqıqı, normativ-huqiqiy hújjetler, huqıqıy
institutlar, insan huqıqları, ádillik, teńlik.
Házirgi kúnde mámleketimizde huqıq tarawında úlken reformalar, ózgerisler
ámelge asırılmaqta. Nizamlarda, mámlekettiń huqıqıy dúzilisinde, huqıqıy tártipke
salıw hám huqıqıy mádeniyat institutları hám mexanizmlerinde kóz aldımızda júz
berip atırǵan ózgerisler sonınsha tez hám tereń bolıp, huqıqıy rawajlanıwdıń ulıwma,
strategiyalıq perspektivaları hám maqsetleri haqqında oylaw, mámleketimizde júz
berip atırǵan huqıqıy reformalardı dúnyadaǵı huqıqıy rawajlanıw procesi menen
"muwapıqlastırıw," onda Ózbekistannıń ornın hám usı orınǵa sáykes reformalıq
baǵdarları hám maqsetlerin anıqlaw zárúr. Biziń milliy huqıqıy sistemamız pútkilley
jańa tiykarda, jáhán huqıqıy procesiniń jetiskenligi bolǵan demokratiyalıq principler
tiykarında jańadan jaratılǵanı gúmansız. Konstituciyadan baslap derlik barlıq
nızamlarımız túpkilikli ózgeriske ushıradı
Nızamlarımızda huqıq ǵárezsiz demokratiyalıq mámlekettiń huqıqı bolǵan
búgingi kúnniń haqıyqatı esapqa alındı. Ózbekstan nizamlarında xalıq aralıq huqıqtıń
jáhánde tán alınǵan principleri hám normaları óz kórinisin taptı hám bekkemlendi.
Olar rawajlanǵan mámleketler huqıqıy sistemasınıń aldınǵı jetiskenliklerin dawam
ettirdi, áyyemgi mámleketimizdiń tariyxıy-huqıqıy tájiriybesin qamtıp aldı.
Milliy huqıqıy sistemanıń tiykarın Konstituciya hám nizamlar quraydı. Usı
múnásibet penen shaxstıń huqıqıy statusınıń barlıq táreplerin, onıń huqıqları menen
erkinliklerin ámelge asırıwdı tek ǵana nızam tártipke salıwın belgileytuǵın talaplardı
turmısqa qatań hám izbe-iz engiziw oǵada áhmiyetli másele bolıp tabıladı. Nızam
42
Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma
majlisidagi nutq
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 12 (58) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
184
dóretiwshiligi ámeliyatı bolsa, ásirese, uyımlıq basqarıw, usı huqıq hám
erkinliklerdiń tikkeley emes sheklenedi. Talabalarǵa óz huqıqların qorǵawdıń ámeliy
mexanizmlerin úyretiwge qaratılǵan "Street law" (Kóshe huqıqı - ápiwayı huqıq)
joybarın keńnen engiziw boyınsha kóplegen shólkemlestiriw ilajları ámelge asırılıp
kelinbekte. talabalarda huqıqıy bilim potencialın hám sawatlılıǵın arttırıw boyınsha
bir qatar rejeli jumıslar belgilengen.
Haqıyqatında da, búgingi jedellik penen ózgerip atırǵan dáwirde huqıqıy
mámleket qurıw, jámiyette nızam ústinligin támiyinlew hám puqaralıq jámiyetti
rawajlandırıw procesinde talabalardıń huqıqıy sawatlılıǵı úlken áhmiyetke iye.
Huqıqıy sawatlılıq shaxstiń (usı kóz-qarastan talabalardiń) óz huqıq hám
minnetlemelerin biliwi, nızamlarǵa ámel etiwi hám huqıqıy máselelerde durıs qarar
qabil ete alıw qábileti. Demek, huqıqıy sawatlılıq tek ǵana hár bir puqara ushın zárúr
emes, al Talaba-jaslar ushın da, mámlekettiń turaqlı rawajlanıwı ushın da,
demokratiyalıq institutlardıń bekkemleniwi hám jámiyette sociallıq ádilliktiń ornawı
ushın da áhmiyetli shárt bolıp esaplanadı
Huqıqıy sawatxanlıq bul huqıq tarawındaǵı bilimler, kónlikpeler hám
qádiriyatlardıń jıyındısı. huqıqıy sawatlılıq shaxsqa óz huqıqların biliw, olardı
qorǵaw, nızamlarǵa ámel etiw hám huqıqıy máselelerdi óz betinshe sheshiw
imkaniyatın beredi. huqıqıy sawatxanlıq túsinigin talqılawda oniń tómendegi
táreplerine itibar qaratıw lazım:
Huqiqiy bilimler: Nizamlar, normativ-huqiqiy hújjetler, huqıqıy institutlar,
mámleketlik organlar hám olardıń wákillikleri haqqındaǵı bilimler.
Huqiqiy kónlikpeler: huqıqıy hújjetlerdi izlew, analizlew, qollaw, huqıqıy
máselelerdi sheshiw, óz huqıqların qorgaw kónlikpeleri.
Huqiqiy qádiriyatlar: Nizam ústinligi, insan huqıqları, ádillik, teńlik,
demokratiya sıyaqlı qádiriyatlardı tán alıw hám olarǵa ámel etiw.
Huqiqiy sawatlılıqtıń mánisi shaxstıń huqıqıy máselelerdi óz betinshe sheshe
alıw qábileti esaplanadı. huqıqıy sawatlılıq shaxsqa tómendegi imkaniyatlardı beredi:
birinshiden, óz huqıqların biliw hám olardı qorgaw; ekinshiden, nizamlarǵa ámel etiw
hám huqıqbuzarlıqlardan saqlanıw; úshinshiden, huqıqıy máselelerde durıs qarar
qabıl etiw; tórtinshiden, jámiyette belsene qatnasıw hám huqıqıy mámleket qurıwǵa
úles qosıw
Huqiqiy sawatxanlıq úsh tiykarǵı quramlıq bólimnen ibarat:
Birinshisi, bilim komponenti: (Knowledge Component): Tiykarǵı huqıqıy
túsinikler hám kategoriyalar haqqında bilim: Mámleket, huqıq, nızam, huqıqbuzarlıq,
43
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyevning 2017 yil 19 sentyabr kuni Birlashgan Millatlar
Tashkiloti Bosh Assambleyasining 72-sessiyasidagi nutqi
44
Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik
qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga
mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining
kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar. - Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017.-104 b.
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 12 (58) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
185
juwapkershilik, huqıqıy qatnasıqlar hám basqalar. Huqıq sisteması: Ózbekstan
Respublikası huqıq sisteması, onıń tarmaqları (konstituciyalıq huqıq, puqaralıq
huqıqı, jınayat huqıqı, hákimshilik huqıq hám basqalar). Nızamshılıq: Ózbekstan
Respublikası Konstituciyası, kodeksler, nizamlar, Prezident Pármanları hám qararları,
Ministrler Kabinetiniń qararları hám basqa normativ-huqıqıy hújjetler. Insan
huqıqları: Insan huqıqları Pútkil jáhán deklaraciyası, Ózbekstan Respublikasınıń
insan huqıqları tarawındaǵı xalıq aralıq shártnamaları, Ózbekstan Respublikası
Konstituciyasında kepillengen tiykarǵı huqıq hám erkinlikler. Mámleketlik organlar:
Mámleketlik hákimiyat hám basqarıw uyımlarınıń dúzilisi, wákillikleri hám iskerligi
(Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisi, Prezident, Ministrler Kabineti, sudlar,
prokuratura, ishki isler uyımları hám basqalar). Huqıqıy járdem: Huqıqıy járdem alıw
tártibi, advokatlar, notariuslar hám basqa huqıqıy másláhát beriwshi shólkemler
haqqında maǵlıwmat.
Ekinshisi, ámeliy komponent: (Skills Component): huqıqıy málimlemeni izlew
hám analizlew qábileti: Nizam hújjetlerin, sud ámeliyatın, huqıqıy ádebiyatlardı
tabiw hám analizlew. Huqıqıy hújjetlerdi oqıw hám túsiniw: Nızam hújjetleriniń tilin
túsiniw, olardıń mánisin ańlaw, túrli talqılawlardan durısın ajıratıp alıw. huqıqıy
máselelerdi anıqlaw hám analizlew: Turmıslıq jaǵdaylardı huqıqıy jaqtan bahalaw,
huqıqıy mashqalalardı anıqlaw, olardı sheshiw jolların tabıw. Huqıqıy hújjetlerdi
dúziw; (arza, shaǵım, dawa arzası h.t.b.) durıs rásmiylestiriw qábileti. Nizam
normaların ámeliyatta qollanıw qábileti; Nızam normaların turmıslıq jaǵdaylarǵa
qollanıw, óz huqıqların qorǵawdıń nızamlı usılların qollanıw. Sóylesiw: Mámleketlik
organlar, shólkemler hám puqaralar menen huqıqıy máselelerde sóylesiw, óz pikirin
tiykarlaw, kelisimge erisiw. Óz huqıqların qorǵawdıń nızamlı usılların qollanıw
qábileti
Úshinshisi, qádiriyat komponenti: (Values Component): huqıqıy kelispewshilik
hám mashqalalarǵa húrmet penen qatnasta boliw. Nızam ústinligin tán alıw. Insan
huqıqları hám erkinliklerin húrmet etiw. Huqıqıy ádillik ideyalarına sadıqlıq. Óz
háreketleri ushın huqıqıy juwapkershilikti seziw.
Huqıqıy sawatlılıq bul hár bir puqara ushın zárúr bolǵan áhmiyetli pázıylet.
huqıqıy sawatlılıq shaxsqa óz huqıqların qorǵaw, nızamlarǵa ámel etiw hám
jámiyette belsene qatnasıw imkaniyatın beredi. Sol sebepli, huqıqıy sawatlılıqtı
arttırıwǵa qaratılǵan ilajlardı ámelge asırıw mámleketlik siyasattıń tiykarǵı
baǵdarlarınan biri bolıwı zárúr. Bul bolsa, óz gezeginde, huqıqıy mámleket qurıw
hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwǵa xızmet etedi. Usı jumıs sheńberinde
huqıqıy qatnasıqlardıń da ornı ayrıqsha áhmiyetke iye.
45
O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlis Senati va qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi. 2017
yil 22 dekabr.
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 12 (58) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
186
Huqıqıy qatnasıqlar ámeldegi huqıqıy mádeniyat. Huqıqıy mádeniyattıń ekinshi
elementi huqıqıy qatnasıqlar esaplanadı. Yuridikalıq ádebiyatlarda huqıqıy qatnas
huqıq normaları menen tártipke salıngan jámiyetlik qatnasıqlar degen pikir keń
tarqalǵan. Demek, huqıqıy qatnas, birinshi náwbette, yuridikalıq normalardı ámelge
asırıwdıń, huqıqtıń háreket etiwiniń nátiyjesi bolıp tabıladı. Áyne huqıqıy qatnasıqlar
arqalı huqıq "jasaydı," ámel etedi. Huqıq subyektleriniń huqıqıy imkaniyatları hám
yuridikalıq minnetlemelerin ámelge asırıwdıń haqıyqıy kórinisin huqıqıy
qatnasıqlardıń júzege keliwi kórsetedi
Huqıqıy qatnasıqlar subyektleriniń huqıqıy poziciyası hám maqsetleri,
yuridikalıq tarawdaǵı baslamaları hám belsendilikleri, háreketleriniń yuridikalıq
formaların abzal kóriw dárejesi birgelikte olardıń huqıqıy mádeniyatın belgileydi.
Huqiqiy qatnasıqlar, sociallıq-paydalı yaki unamsız yuridikalıq fakt múnásibeti
menen júzege kelgenligine qarap, jámiyettiń huqıqıy mádeniyatınıń kórsetkishi
boladı. Aytayıq, shańaraq nizamlarında bekkemlengen nekeden ótiw imkaniyatı kem
jaǵdaylarda anıq huqıqıy qatnasıqlarda ámelge asadı hám óziniń ámeliy kórinisin
tabadı. Bul jámiyettiń huqıqıy mádeniyatınıń tek ǵana yuridikalıq emes, al sociallıq
qádiriyat bolǵan bul normanı ele qabıl etpegenliginen dárek beredi. Aqırı, bul
normanı keńnen qollanıw erli-zayıplılar arasında júzege keletuǵın júdá kóp puqaralıq-
huqıqıy kelispewshiliklerdiń aldın alıwǵa, olar boyınsha uzaq dawam etetuǵın
tartıslarǵa jol qoymawǵa, ayırım jaǵdaylarda bolsa ajırasıwlar tiykarında júz berip
atırǵan jınayatlardıń aldın alıwǵa imkaniyat bergen bolar edi.
Huqıqbuzarlıqlardıń, huqıqtı qollanıw hám basqa yuridikalıq áhmiyetke iye
bolgan háreketlerdiń muǵdarı da jámiyet hám shaxstıń huqıqıy mádeniyatın
kórsetedi. Huqıqıy qatnasıqlar, bir tárepten, jámiyet sociallıq hám huqıqıy rawajlanıw
dárejesi menen belgilenedi, basqa tárepten bolsa, onıń huqıqıy mádeniyatı hám
huqıqıy sanasın sáwlelendiredi.
Huqıqıy qatnasıqlardıń jaǵdayı hám rawajlanıwın analizlew nızamlardıń
rawajlanıwı hám jetilisiwi, yuridikalıq háreketlerdiń jaqsılanıwı, huqıqtı qollanıw
ámeliyatınıń nátiyjeliliginiń artıwı menen huqıqıy qatnasıqlar nızam menen tártipke
salınǵan ápiwayı jámiyetlik qatnasıqlardan huqıq subyektleriniń óz huqıqları hám
máplerin ámelge asırıw maqsetinde qatnasqa kirisiwleriniń ózine tán túrine aylanadı
dep boljawǵa imkan beredi
Jámiyetlik turmıstıń huqıqıylasıwı jámiyetlik qatnasıqlardıń barǵan sayın
kóbirek muǵdarı huqıqıy xarakterge iye bola baslawına, huqıqıy qatnasıqlar formasın
ala baslawına alıp keledi. Sońǵı jıllarda insan huqıqların qorǵawdıń nızamshılıq hám
shólkemlestiriwshilik-huqıqıy bazasın bekkemlew, insan huqıqları boyınsha
46
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. –
488 b.
47
Mirziyoyev Sh.M O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 26 yilligiga bag‘ishlangan tantanali
marosimdagi ma’ruzasi.- T.- 2018 y 7 dekabr.
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 12 (58) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
187
xalıqaralıq standartlardı milliy nızamshılıqqa implementaciyalaw hám xalıqaralıq
minnetlemelerdi islew, sonday-aq, insan huqıqların qorǵaw máseleleri boyınsha
xalıqaralıq shólkemler menen birge islesiwdi jedellestiriwge baylanıslı sistemalı
jumıslar alıp barılmaqta. Bunda puqaralardıń huqıqıy minez-qulqı júdá áhmiyetli.
Shaxstin huqıqıy minez-qulqi bul shaxs tárepinen yuridikalıq normalar kórsetpelerine
muwapıq keletuǵın is-háreketlerdiń ámelge asırılıwı. Jáne bul nızamǵa boysınatuǵın
is-háreket bolıp tabıladı.
Huqıqıy minez-qulıq bul huqıq normalarına sáykes keletuǵın, yuridikalıq
aqıbetlerdi keltirip shıǵaratuǵın, jámiyetlik paydalı áhmiyetke iye bolǵan, huqıq
subyektleriniń sanalı túrdegi minez-qulıqı. Huqıq kóz-qarasınan minez-qulıq huqıqqa
muwapıq, yuridikalıq jaqtan biytárep hám huqıqqa qarsı bolıwı múmkin.
Huqıqıy minez-qulıq elementleri:
- subyektler (fizikalıq hám yuridikalıq shaxslar);
-obyektler (predmet hám subyekt minez-qulqı);
- obyektiv tárepi (háreket-tárbiyanıń háreket hám háreketsizlik kórinisleri);
-subyektiv tárepi (subyekttiń juwapkershilik dárejesi).
Paydalangan adebiyatlar dizimi:
1.
Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish
tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi
nutq /Sh.M. Mirziyoyev. - Toshkent: “O‘zbekiston”, 2016. – 56 b.
2.
Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi // O‘zbekiston Respublikasining
Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul
qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi.
3.
O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidenti
Shavkat
Mirziyoyevning
mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va
2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi.
4.
Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.
Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va
2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil
14 yanvar. - Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017.-104 b.
5.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyevning 2017 yil 19
sentyabr
kuni
Birlashgan
Millatlar
Tashkiloti
Bosh
Assambleyasining
72-sessiyasidagi nutqi
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 12 (58) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
188
6.
O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlis Senati va
qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi. 2017 yil 22 dekabr.
7.
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga
quramiz. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b.
8.
Mirziyoyev Sh.M O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul
qilinganining 26 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi.- T.- 2018 y
7 dekabr.
